کد مطلب : ۱۷۵۴۳
نشست نهم شعر هیئت : شعر هیئت در رسانه‌ها
شعر هیئت در رسانه
تحلیل محتوای متن مداحی مداحان رسانه‌ای
محسن حسام مظاهری و فاطمه جناب اصفهانی
چکیده
یکی از وجوه حضور شعر هیئت در رسانه‌ها، تکثیر و توزیع گسترده‌ی مداحی برخی مداحان مشهور و پرطرفدار در قالب کالاهای فرهنگی و لوح‌های فشرده‌ی صوتی و تصویری است که با استقبال وسیع مخاطبان هم مواجه شده است. در سالهای اخیر، بازار گسترده‌ای حول عرضه‌ی گسترده‌ی این کالاها و پاسخگویی به تقاضای مخاطبان ـ اغلب جوان و نوجوان ـ شکل گرفته است که می‌توان آن را مصداقی از مصرف فرهنگی دانست. این بازار با محوریت برخی مداحان که به موج نوین و غیرسنتی مداحی تعلق دارند و به مدد حضور در رسانه‌های مختلف و ارایه‌ی سبک‌های متنوع مداحی، مخاطبان بسیاری در بین جوانان و نوجوانان دارند، شکل گرفته است. این مداحان که در مقاله‌ی حاضر «مداحان رسانه‌ای» نامیده شده‌اند عبارتند از آقایان: منصور ارضی، مهدی اکبری، سعید حدادیان، حسن خلج، حسین سیب‌سرخی، مهدی سلحشور، محمدرضا طاهری، حمید علیمی، محمود کریمی، میثم مطیعی، جواد مقدم، سیدمهدی میرداماد، عبدالرضا هلالی و احمد واعظی. در مقاله‌ی حاضر متن اشعار و نوحه‌های خوانده‌شده توسط این مداحان، در دهه‌ی نخست محرم سال ۹۱ در دو بخش تحلیل و بررسی شده است: یکی «مشخصات زبانی» با ۷ مقوله که عبارتند از: استفاده از ادبیات عرفانی، استفاده از عبارات عربی، استفاده از ادبیات سلطنتی، استفاده از اصطلاحات هیئتی، استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی، استفاده از ادبیات تحقیرآمیز و استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه؛ و دیگری «مضامین درونی» یا به عبارت دیگر فحوا و درون‌مایه‌های اشعار که ۱۶ مقوله را شامل می‌شود که عبارتند از: مدح اهل‌بیت، ابراز عشق به اهل‌بیت، توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت، توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت، توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت، توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت، ذکر مصیبت و شرح شهادت، توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها، توصیف روابط عاطفی و احساسی، بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)، بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری، ملامت و سرزنش خود، آرزوی شهادت، انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز، دفاع مقدس و شهدای جنگ و انتظار و مهدویت.
این مقاله، گزارش و خلاصه‌ی طرح پژوهشی «تحلیل محتوای مداحی مداحان مشهور (محرم ۱۳۹۱)» است که به سفارش بنیاد دعبل خزاعی انجام شده است.
واژگان کلیدی:
مداحان رسانه‌ای، مشخصات زبانی، مضامین درونی
مقدمه
یکی از وجوه حضور شعر هیئت در رسانه‌ها، تکثیر و توزیع گسترده‌ی مداحی برخی مداحان مشهور و پرطرفدار در قالب کالاهای فرهنگی و لوح‌های فشرده‌ی صوتی و تصویری است که با استقبال وسیع مخاطبان هم مواجه شده است. در سالهای اخیر، بازار گسترده‌ای حول عرضه‌ی گسترده‌ی این کالاها و پاسخگویی به تقاضای مخاطبان ـ اغلب جوان و نوجوان ـ شکل گرفته است که می‌توان آن را مصداقی از مصرف فرهنگی دانست. این بازار با محوریت برخی مداحان که به موج نوین و غیرسنتی مداحی تعلق دارند و به مدد حضور در رسانه‌های مختلف و ارایه‌ی سبک‌های متنوع مداحی، مخاطبان بسیاری در بین جوانان و نوجوانان دارند، شکل گرفته است. این مداحان که در مقاله‌ی حاضر «مداحان رسانه‌ای» نامیده شده‌اند. منظور از مداحان رسانه‌ای، آن دسته از مداحانی است که به مدد تبلیغات و حضور مستمر در رسانه¬ها (ازجمله صداوسیما) و نیز به جهت سبک فعالیت و مداحی خود، در بین مخاطبان مجالس مذهبی به ویژه جوانان و نوجوانان هواداران بسیاری داشته و به الگوهای مشهور مداحی تبدیل شده¬اند و مداحی‌هایشان در قالب سی¬دی و... در شمارگان بالا تکثیر و توزیع و مصرف می¬شود. فارغ از قضاوت ارزشی و معرفتی این مداحان، در اینجا صرفاً گستره¬ی شهرت و محبوبیت آنان مدنظر بوده است. بر اساس مشاهدات میدانی مستمر مجری طرح، ۱۴ نفر از مداحان فعال حال حاضر، واجد این مشخصات تشخیص داده شدند که به ترتیب حروف الفبا عبارتند از آقایان: منصور ارضی، مهدی اکبری، سعید حدادیان، حسن خلج، حسین سیب‌سرخی، مهدی سلحشور، محمدرضا طاهری، حمید علیمی، محمود کریمی، میثم مطیعی، جواد مقدم، سیدمهدی میرداماد، عبدالرضا هلالی و احمد واعظی.
در مقاله‌ی حاضر متن اشعار و نوحه‌های خوانده‌شده توسط این مداحان، در دهه‌ی نخست محرم سال ۹۱ در دو بخش «مشخصات زبانی» و «مضامین درونی» بررسی و تحلیل شده است. این مقاله، گزارش و خلاصه‌ی طرح پژوهشی «تحلیل محتوای مداحی مداحان مشهور (محرم ۱۳۹۱)» است که به سفارش بنیاد دعبل خزاعی انجام شده است.
بخش اول ـ مشخصات زبانی
یک وجه از تحلیل محتوای اشعار و نوحه‌ها در مقاله‌ی حاضر، تحلیل مشخصات زبانی آن‌ها است. منظور از مشخصات زبانی دایره‌ی واژگان و زبان و ادبیاتی است که در سرایش این اشعار و نوحه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. در مجموع ۷ مشخصه در این بخش بررسی شده‌اند که عبارتند از:
۱. استفاده از ادبیات عرفانی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۰۳ مورد از واژه‌های ادبیات عرفانی (مانند می، باده، مستی، ساقی، عاشق، سرمست، پیاله، مدهوش و...) استفاده شده بود که ۲۰ درصد کل اشعار و نوحه‌ها را شامل می‌شود.
مثال:
سرشکسته، گیج و مستم مستی کاری میده به دستم
... بس که ماهی با نگاهی تو خیالت کردی خمارم
(اکبری ـ شب ۶)
مطابق داده‌های جدول شماره‌ی ۱، از بین ۱۲ مداح مورد بررسی، اکبری با ۵/۱۷ درصد بیشترین میزان استفاده از ادبیات عرفانی را به خود اختصاص داده است. در رتبه‌های بعد، سیب‌سرخی با ۵/۱۶ درصد و مقدم با ۱۱ درصد قرار دارند. همچنین خلج، سلحشور و کریمی به ترتیب با ۱، ۲ و ۵ درصد کمترین استفاده از ادبیات عرفانی را داشته‌اند.
جدول شماره‌ی ۱: میزان استفاده از ادبیات عرفانی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۸ ۵/۱۷ ۱
۳ حدادیان ۹ ۹ ۴
۴ خلج ۱ ۱ ۹
۵ سیب‌سرخی ۱۷ ۵/۱۶ ۲
۶ سلحشور ۲ ۲ ۸
۷ طاهری ۸ ۸ ۵
۸ کریمی ۵ ۵ ۷
۹ مطیعی ۸ ۸ ۵
۱۰ مقدم ۱۱ ۱۱ ۳
۱۱ میرداماد ۷ ۷ ۶
۱۲ واعظی ۹ ۹ ۴
جمع ۱۰۳ ۱۰۰
۲. استفاده از عبارات عربی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۱۶ مورد از واژگان، تعابیر و عبارات زبان عربی به صورت ملمع استفاده شده بود که ۲۳ درصد را به خود اختصاص می‌دهد.
مثال:
امترکرونی فان ابن الحسن سبت النبی مصطفی المؤتمن
(ارضی ـ شب ۶)
مردن به پای تو احلی من العسل پرپر شدن برای تو احلی من العسل
(میرداماد ـ شب ۶)
عادتک الاحسان ای حسین جان یا قتیل العطشان ای حسین جان
سیدی انظر الینا بینوایان تو هستیم
(مطیعی ـ شب ۶)
فریاد هل من ناصرت در یاد ماست یا لیتنی کنا معک فریاد ماست
(مطیعی ـ شب ۶)
یا من عینی الیک یا ثارالله یابن حیدر
یا من قلبی لدیک یا ثارالله یابن حیدر
ذکری لک لبیک یا ثارالله یابن حیدر
صلی الله علیک یا ثارالله یابن حیدر
(کریمی ـ شب ۱۰)
همانطور که در جدول آمده است، بیشترین استفاده از ادبیات عربی را سیب‌سرخی با ۱۴ درصد به خود اختصاص داده است. پس از او اکبری با ۱۳ درصد و سلحشور با ۱۱ درصد قرار می‌گیرند. کمترین میزان استفاده از ادبیات عربی هم از آنِ واعظی، خلج و میرداماد هرکدام با ۳ درصد است.
جدول شماره‌ی ۲: میزان استفاده از ادبیات عربی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۲ ۱۰ ۴
۲ اکبری ۱۵ ۱۳ ۲
۳ حدادیان ۱۱ ۵/۹ ۵
۴ خلج ۴ ۳ ۸
۵ سیب‌سرخی ۱۶ ۱۴ ۱
۶ سلحشور ۱۳ ۱۱ ۳
۷ طاهری ۹ ۸ ۷
۸ کریمی ۱۰ ۹ ۶
۹ مطیعی ۱۰ ۹ ۶
۱۰ مقدم ۹ ۸ ۷
۱۱ میرداماد ۴ ۳ ۸
۱۲ واعظی ۳ ۳ ۸
جمع ۱۱۶ ۱۰۰
۳. استفاده از ادبیات سلطنتی
از بین ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۵۵ مورد (۱۱ درصد) واژگان ادبیات سلطنتی همچون شاه، سلطان، دربار و... به کار رفته بود.
مثال:
تا دنیا، دنیا دنیاست شاهی شاهی شاهی
سلطنت تو برپا شاهی شاهی شاهی
هرکی یه شاهی داره برای من همیشه
فقط حسینِ زهرا شاهی شاهی شاهی
(اکبری ـ شب ۶)
سائل دربار توام عبد گرفتار توام
(طاهری ـ شب ۹)
همانطور که در جدول شماره‌ی ۳ مشاهده می‌شود، در بین مداحان موضوع تحقیق، بیشترین استفاده از این ادبیات را طاهری با ۱۸درصد و پس از او سیب‌سرخی و حدادیان، هرکدام با ۱۳ درصد داشته‌اند. کمترین میزان استفاده از این ادبیات هم مربوط است به ارضی که هیچ نمونه‌ای از این واژگان در اشعار وی در بازه‌ی مورد بررسی دیده نشد، و در رتبه‌های بعد، سلحشور با ۱ و میرداماد و خلج هرکدام با ۲ درصد.
جدول شماره‌ی ۳: میزان استفاده از ادبیات سلطنتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ـ ــ
۲ اکبری ۶ ۱۱ ۳
۳ حدادیان ۷ ۱۳ ۲
۴ خلج ۲ ۴ ۶
۵ سیب‌سرخی ۷ ۱۳ ۲
۶ سلحشور ۱ ۲ ۷
۷ طاهری ۱۰ ۱۸ ۱
۸ کریمی ۶ ۱۱ ۳
۹ مطیعی ۴ ۷ ۵
۱۰ مقدم ۵ ۹ ۴
۱۱ میرداماد ۲ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۹ ۴
جمع ۵۵ ۱۰۰
۴. استفاده از اصطلاحات هیئتی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۸۰ مورد (۱۶ درصد) از تعابیر و اصطلاحات مخصوص هیئتی‌ها (مانند: سینه‌زن، شور، پیراهن سیاه، شال غم، نوکری و...) استفاده شده بود.
مثال:
نوکری کردم تا برای شاه بمیرم دم قتله گاه بمیرم با پیرهن سیاه بمیرم
... پیرهن سیاه تنم شال غم به گردنم فاطمه دعاگومه وقتی سینه می‌زنم
(مطیعی ـ شب ۷)
آرزومونه با یه پرچم سرخ یا حسین با همه سینه‌زنات میام تو بین الحرمین
تو کوچه پس‌کوچه‌های کربلا دم بگیریم تو مقام اکبرت شور محرم بگیریم
(کریمی ـ شب ۶)
همانطور که در جدول نشان داده شده، بیشترین استفاده از این اصطلاحات مربوط است به سیب‌سرخی با ۲۶ درصد و با فاصله‌ای زیاد بعد از او کریمی با ۱۴درصد و اکبری با ۱۱درصد. کمترین استفاده از این ادبیات هم مربوط است به خلج که هیچ نمونه‌ی استفاده‌ای در بازه‌ی مذکور پیدا نشد و پس از او میرداماد و واعظی هرکدام با ۵/۲ درصد.
جدول شماره‌ی ۴: میزان استفاده از ادبیات هیئتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۵ ۶ ۶
۲ اکبری ۹ ۱۱ ۳
۳ حدادیان ۶ ۵/۷ ۵
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۲۱ ۲۶ ۱
۶ سلحشور ۷ ۹ ۴
۷ طاهری ۷ ۹ ۴
۸ کریمی ۱۱ ۱۴ ۲
۹ مطیعی ۴ ۵ ۷
۱۰ مقدم ۶ ۵/۷ ۵
۱۱ میرداماد ۲ ۵/۲ ۷
۱۲ واعظی ۲ ۵/۲ ۷
جمع ۸۰ ۱۰۰
۵. استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۱۱ مورد (۲۲ درصد)، از واژگان ادبیات ارباب ـ رعیتی (مانند گدا، نوکر، بنده، غلام و...) استفاده شده بود.
مثال:
رو لبم همیشه نامت تا آخر عمر می‌مونم غلامت
تصدق سرت همه زندگیم آقا خورده به نام تو سند بندگیم آقا واسه من نوکری شغل همیشگیم آقا
اربابم یه دل دارم اونم برا تو کی میشه من ببینم کرببلاتو
...اربابم، اربابم با یاد کربلا بی‌تابم اربابم، اربابم با رؤیای کربلا می‌خوابم
(اکبری ـ شب ۹)
از بین مداحان بررسی‌شده، بیشترین میزان استفاده از این ادبیات را سیب‌سرخی با ۱۸ درصد و سپس اکبری با ۱۵ درصد سلحشور با ۱۱ درصد داشته‌اند. کمترین میزان استفاده هم متعلق است به خلج با ۱ درصد و پس از او میرداماد و واعظی به ترتیب هرکدام با ۴ و ۵ درصد.
جدول شماره‌ی ۵: میزان استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۹ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۷ ۱۵ ۲
۳ حدادیان ۸ ۷ ۶
۴ خلج ۱ ۱ ۹
۵ سیب‌سرخی ۲۰ ۱۸ ۱
۶ سلحشور ۱۲ ۱۱ ۳
۷ طاهری ۹ ۸ ۵
۸ کریمی ۷ ۶ ۷
۹ مطیعی ۸ ۷ ۶
۱۰ مقدم ۱۰ ۹ ۴
۱۱ میرداماد ۴ ۴ ۹
۱۲ واعظی ۶ ۵ ۸
جمع ۱۱۱ ۱۰۰
۶. استفاده از ادبیات تحقیرآمیز
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۸ مورد (۵/۵ درصد) از ادبیات تحقیرآمیز و واژه‌هایی نظیر سگ، کلب، قلاده، دیوانه و... استفاده شده بود.
مثال:
بگذار آدمیان طعنه زنندم گویم هرکه خود را سگ کوی تو نخواند آدم نیست
(سیب‌سرخی ـ شب ۱۰)
سگم نه آن سگ ولگرد مرده‌ی مردار من آن سگم که نجف شهر و شوره‌زار من است
(سیب‌سرخی ـ شب ۱۰)
کبوتر زخمی صحن علمدارم سگ علمدارم
(مقدم ـ شب ۱۰)
ارباب مهربونم، سگ روضه‌گردت می‌مونم ارباب مهربونم، واست از ته دل می‌خونم
(مقدم ـ شب ۷)
برای برای آن‌که بماند همیشه در برتان به کلب قافله‌ی عشق استخوان بدهید
(مقدم ـ شب ۷)
کاش بودم سگ دربان اباعبدالله یکی از پیرغلامان اباعبدالله
(حدادیان ـ شب ۷)
با شور و شین هردم من می‌خونم افتخارمه سگ این خونم
(اکبری ـ شب ۶)
دیوونگی من چون زبونزده زنجیرمو بستم تو بزم عزات
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان موردبررسی، بیشترین میزان استفاده از تعابیر تحقیرآمیز و دور از شأن متعلق است به اکبری با ۵/۲۱ درصد و پس از او مقدم با ۱۸ و سلحشور با ۱۱ درصد. کمترین میزان استفاده هم متعلق است به مطیعی، میرداماد و خلج که هیچ موردی در بازه‌ی مورد بررسی یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۶: میزان استفاده از ادبیات تحقیرآمیز
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲ ۷ ۵
۲ اکبری ۶ ۵/۲۱ ۱
۳ حدادیان ۳ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۱ ۴
۶ سلحشور ۴ ۱۴ ۳
۷ طاهری ۲ ۷ ۵
۸ کریمی ۱ ۵/۳ ۶
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۵ ۱۸ ۲
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۲ ۷ ۵
جمع ۲۸ ۱۰۰
۷. استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۹ مورد (۴ درصد) از واژه‌ها و تعابیر و اصطلاحات محاوره‌ای و عامیانه استفاده شده بود.
مثال:
با جنونت گهگاهی سرمستم می‌دی آخر یه کاری تو دستم
(ارضی ـ شب ۶)
هرکی حسابم کرده، باز انتخابم کرده مست اربابم کرده، الهی خیر ببینه
عجب قسمتی برام نوشتن منم ابالفضلی شدم
(ارضی ـ شب ۶)
تصدق سرت همه زندگیم آقا خورده به نام تو سند بندگیم آقا
(اکبری ـ شب ۹)
تورو عشقه فقط، بی‌خیال همه تورو عشقه فقط، دلبر فاطمه
(حدادیان ـ شب ۸)
اصلاً گدا خجالتیش هیچ خوب نیست شکر خدا شما جگری داده‌ای مرا
(مقدم ـ شب ۶)
ز چشمانت چشم بد دور سرت سلامت دشمنت کور
(مطیعی ـ شب ۹)
تو ای ماه شبم ای کاش نبودی آنقدر زیبا تو را چشمت زدند آخر که پاشیدی ز هم سقا
(سیب‌سرخی ـ شب ۹)
بیشترین میزان استفاده از تعابیر عامیانه و محاوره‌ای مربوط به ارضی با ۶ مورد (۳۲ درصد) و پس از او اکبری با ۵ مورد (۲۶ درصد) است. و کمترین میزان هم مربوط به خلج، سلحشور، کریمی، میرداماد و واعظی است با صفر مورد.
جدول شماره‌ی ۷: میزان استفاده از ادبیات عامیانه
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۶ ۳۲ ۱
۲ اکبری ۵ ۲۶ ۲
۳ حدادیان ۲ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۶ ۳
۶ سلحشور ۰ ــ ــ
۷ طاهری ۱ ۵ ۵
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۱ ۵ ۵
۱۰ مقدم ۱ ۵ ۵
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۹ ۱۰۰
جمع‌بندی بخش اول
همانطور که در جدول شماره‌ی ۸ و نمودار شماره‌ی ۱ آمده است، مهم‌ترین مشخصه‌های زبانی اشعار و نوحه‌های مداحان مورد بررسی در بازه‌ی زمانی تحقیق، به ترتیب عبارتند از:
۱. استفاده از عبارات عربی (۲۳ درصد)
۲. استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی (۲۲ درصد)
۳. استفاده از ادبیات عرفانی (۲۰ درصد)
این مشخصات را همچنین باید مشخصات زبانی مشترک هر ۱۲ مداح دانست.
همچنین از حیث مقایسه‌ی مشخصه‌های زبانی در بین ۱۲ مداح بررسی‌شده، شباهت‌هایی میان برخی مداحان قابل تشخیص است. از جمله می‌توان شباهت‌های بسیاری میان مشخصات زبانی نوحه‌ها و اشعار سیب‌سرخی، اکبری و مقدم با هم و نیز خلج، واعظی و میرداماد با هم تشخیص داد.
جدول شماره‌ی ۸: مشخصات زبانی کلی
ردیف مشخصه زبانی تعداد کل درصد بیشترین کاربرد کمترین کاربرد
۱ استفاده از عبارات عربی ۱۱۶ ۲۳ سیب‌سرخی
اکبری
سلحشور واعظی
خلج
میرداماد
۲ استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی ۱۱۱ ۲۲ سیب‌سرخی
اکبری
سلحشور خلج
میرداماد ـ واعظی
۳ استفاده از ادبیات عرفانی ۱۰۳ ۲۰ اکبری
سیب‌سرخی
مقدم خلج
سلحشور
کریمی
۴ استفاده از اصطلاحات هیئتی ۸۰ ۱۶ سیب‌سرخی
کریمی
اکبری خلج
میرداماد ـ واعظی
۵ استفاده از ادبیات سلطنتی ۵۵ ۱۱ طاهری
سیب‌سرخی
حدادیان ارضی
سلحشور
خلج ـ میرداماد
۶ استفاده از ادبیات تحقیرآمیز ۲۸ ۵/۵ اکبری
مقدم
سلحشور مطیعی ـ میرداماد ـ خلج
۷ استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه ۱۹ ۴ ارضی
اکبری
سیب‌سرخی خلج ـ سلحشور ـ کریمی ـ میرداماد ـ واعظی
نمودار شماره‌ی ۱: مشخصات زبانی کلی
بخش دوم ـ مضامین درونی
در این بخش، متن اشعار و نوحه‌ها از نظر مضامین درونی یا به عبارت دیگر فحوا و درون‌مایه‌ها بررسی شده است. در مجموع، ۱۶ مقوله به عنوان مضامین درونی بررسی شده‌اند. این مقولات عبارتند از:
۱. مدح اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۳۸ مورد (۲۷ درصد) مضمون مدح ائمه‌ی اطهار(ع) و اهل‌بیت به کار رفته بود. در بین این موارد، بیشترین مدح ناظر به امام‌حسین(ع) با ۶۱ درصد بود و در رتبه‌های بعد مدح حضرت ابالفضل(ع) (۱۳ درصد) و حضرت علی‌اکبر(ع) (۶ درصد) قرار داشت. درصدهای کمتر به مدح امام‌زمان(ع)، امام‌علی(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت زینب(س) اختصاص داشتند. همچنین اغلب این مدح‌ها از زبان عزاداران و شیعیان بیان شده بود.
مثال:
یا علی ذات ثبوت قل هو الله احد نام تو نقش نگین امر الله الصمد
لم یلد از مادر گیتی و لم یولد چون تو در جهان بعد از نبی مثلت له کفوا احد
(اکبری ـ شب ۸)
در بین مداحان مورد بررسی، بیشترین استفاده از مضمون مدح اهل بیت مربوط به سیب‌سرخی با ۲۰ درصد بوده و در رتبه‌های بعد سلحشور و طاهری به ترتیب با ۱۸ و ۱۶ درصد قرار می‌گیرند. کمترین میزان استفاده از مضمون مدح هم مربوط به مقدم و میرداماد با ۴ درصد و حدادیان با ۵ درصد است.
جدول شماره‌ی ۹: میزان کاربرد مضمون مدح اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۰ ۷ ۷
۲ اکبری ۱۱ ۸ ۶
۳ حدادیان ۵ ۴ ۹
۴ خلج ۶ ۴ ۹
۵ سیب‌سرخی ۲۸ ۲۰ ۱
۶ سلحشور ۱۸ ۱۳ ۲
۷ طاهری ۱۶ ۵/۱۱ ۳
۸ کریمی ۱۲ ۹ ۵
۹ مطیعی ۱۵ ۱۱ ۴
۱۰ مقدم ۴ ۳ ۱۰
۱۱ میرداماد ۴ ۳ ۱۰
۱۲ واعظی ۹ ۵/۶ ۸
جمع ۱۰۳ ۱۰۰
۲. ابراز عشق به اهل بیت
از مجموع ۵۰۴ شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۳۸ مورد (۲۷ درصد) مضمون ابراز محبت شدید و عشق به اهل‌بیت به کار رفته بود. در ۸۳ درصد از این موارد، مخاطب ابراز عشق امام‌حسین(ع) بود و در ۵ درصد امام‌علی(ع). در رتبه‌های بعد درصدهای ابراز عشق به حضرت ابالفضل(ع)، امام‌زمان(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت قاسم(ع) قرار می‌گیرند.
مثال:
کرببلات برای من، جونم آقا برای تو ارباب درد و بلات برای من، جونم آقا برای تو ارباب
محنت‌کشی برای من، عاشق‌کشی برای تو ارباب اگه منو نمی‌خوای آقا بگو دیگه دلم نیاد
اگه منو نمی‌خوای آقا بگو ولی تو رو می‌خوام
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون ابراز عشق به اهل‌بیت مربوط است به سیب‌سرخی با ۳۶ مورد (۲۶ درصد) و با فاصله‌ی زیاد بعد از او، اکبری با ۱۸ مورد (۱۳ درصد) و حدادیان با ۱۵ مورد (۱۱ درصد). کمترین میزان استفاده از این مضمون هم مربوط به خلج است که در بازه‌ی مورد بررسی هیچ موردی با این مضمون یافت نشد و پس از او واعظی با ۵ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۰: میزان کاربرد مضمون ابراز عشق به اهل‌بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۶ ۶
۲ اکبری ۱۸ ۱۳ ۱
۳ حدادیان ۱۵ ۱۱ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱۰ ۷ ۴
۶ سلحشور ۹ ۵/۶ ۵
۷ طاهری ۸ ۶ ۶
۸ کریمی ۱۲ ۹ ۳
۹ مطیعی ۹ ۵/۶ ۵
۱۰ مقدم ۱۰ ۷ ۴
۱۱ میرداماد ۸ ۶ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۴ ۷
جمع ۱۳۸ ۱۰۰
۳. توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۰ مورد (۲ درصد) از نوحه‌ها و اشعار، مضمون رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت استفاده شده بود. در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط به کریمی بود با ۶ مورد (۶۰ درصد). در نوحه‌های بسیاری از مداحان مورد بررسی (حدادیان، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، مقدم، مطیعی، میرداماد و واعظی) نمونه‌ای از استفاده از این مضمون پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۱۱: میزان کاربرد مضمون سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲ ۲۰ ۲
۲ اکبری ۱ ۱۰ ۳
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۱ ۱۰ ۳
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۶ ۶۰ ۱
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۰ ۱۰۰
۴. توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۷ مورد (۹ درصد) به رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت اشاره شده بود. بیشترین این موارد در وصف امام‌حسین(ع)، حضرت ابالفضل(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) بود و در رتبه‌های بعد در وصف امام‌علی(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اصغر(ع) بود.
مثال:
غیرت خدایی، تو آقایی که هستی در ادب بی‌مثل و بی‌همتا
... سید و سالاری، علمداری به عشقت من علامت می‌کشم آقا
... وقتی که می‌جنگی مثل بابات علی باهیبتی
اباالادب عباسی و آقا خدای غیرتی
(مقدم ـ شب ۹)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط است به ارضی با ۸ مورد (۱۷ درصد) و پس از او کریمی با ۷ مورد (۱۵ درصد) و اکبری با ۶ مورد (۱۳ درصد). کمترین میزان هم مربوط است به مقدم و مطیعی، هرکدام با ۱ مورد (۲ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۲: میزان کاربرد مضمون سیره‌ی فردی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۱۷ ۱
۲ اکبری ۶ ۱۳ ۳
۳ حدادیان ۲ ۴ ۶
۴ خلج ۲ ۴ ۶
۵ سیب‌سرخی ۴ ۵/۸ ۵
۶ سلحشور ۵ ۱۱ ۴
۷ طاهری ۴ ۵/۸ ۵
۸ کریمی ۷ ۱۵ ۲
۹ مطیعی ۱ ۲ ۷
۱۰ مقدم ۱ ۲ ۷
۱۱ میرداماد ۲ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۱۱ ۴
جمع ۴۷ ۱۰۰
۵. توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۵۱ مورد (۱۰ درصد) از مضمون وصف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت استفاده شده است. بیشترین تکرار این مضمون برای توصیف حضرت ابالفضل(ع) و امام‌حسین(ع) به کار رفته بود و در رتبه‌های بعد و در وصف حضرات علی‌اکبر(ع) و قاسم(ع).
مثال:
بذار تا رقیه بخونه بدونید عمو پهلوونه
(اکبری ـ شب ۹)
ضرباتی که به صفین زدی محشر کرد الگوی مشق نبرد نخعی‌ها شده‌ای
دست بر قبضه مبر جنگ به تأخیر افتد مشک کافی‌ست که تو حضرت سقا شده‌ای
لشکر از هیبت عباسی تو ریخت به هم دل به دریا زده و حسرت دریا شده‌ای
(طاهری ـ شب ۹)
دلاوری ابالفضل یه تنه واسه زینب یه لشکری ابالفضل
(حدادیان ـ شب ۹)
ای همه نیروی لشگرم، برادرم قوت قلبی به مادرم، به مادرم
تو وقت بازوان من، توان من برادر پهلوان من، توان من
(میرداماد ـ شب ۹)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط به ارضی با ۱۳ مورد (۲۵ درصد) بود و کمترین میزان هم مربوط به مقدم با ۲ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۳: میزان کاربرد مضمون وصف قدرت جسمانی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۳ ۲۵ ۱
۲ اکبری ۳ ۶ ۳
۳ حدادیان ۳ ۶ ۳
۴ خلج ۵ ۱۰ ۲
۵ سیب‌سرخی ۳ ۶ ۳
۶ سلحشور ۵ ۱۰ ۲
۷ طاهری ۵ ۱۰ ۲
۸ کریمی ۳ ۶ ۳
۹ مطیعی ۳ ۶ ۳
۱۰ مقدم ۲ ۴ ۴
۱۱ میرداماد ۳ ۶ ۳
۱۲ واعظی ۳ ۶ ۳
جمع ۵۱ ۱۰۰
۶. توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۷ مورد (۹ درصد) به بیان زیبایی ظاهری اهل بیت پرداخته شده بود. این توصیفات بیش از همه درباره‌ی زیبایی حضرت ابالفضل(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) بود و با فاصله در مرتبه‌های بعد در وصف امام‌حسین(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اصغر(ع).
مثال:
گویی از قاطبه اهل حرم جان می‌رفت قد رعنای حسن بود به میدان می‌رفت
صورتش قرص قمر لعل لبش جام عسل پاره ماه به سوی لشکر شیطان می‌رفت
(ارضی ـ شب ۶)
چه زیبایی که چشمات می‌کنه غوغا عباس، عباس، عباس
حضرت یوسف هم آقا پیش تو زانو می‌زنه
تو آسمون نور قمر پیش تو سوسو می‌زنه
وقت طلوع خورشید آقا به هیبتت رو می‌زنه
... چشمای تو دریاچه بی‌همتا جمال و شوکت و قدر و وقار تو
(مقدم ـ شب ۹)
ازون نگاهش نمی‌شه دل کند دلم می‌مونه وقتی که آروم می‌زنه لبخند دود کنید اسفند
قد بلند و موی کمند و باباش که می‌بینه می‌افته یاد جدش
وقتی سواره‌ست یا که پیاده‌ست می‌شناسنش از اون دورا بلنده قدش
باشی سلامت تو این جوونا فقط تو داری چندتا علامت باشی سلامت
یه خال گونه قد نمونه فقط تو با عمو می‌شی شونه به شونه
(مقدم ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط بود به طاهری با ۸ مورد (۱۷ درصد) و پس از او ارضی و خلج هرکدام با ۷ مورد (۱۵ درصد). کمترین میزان استفاده هم مربوط بود به حدادیان که هیچ موردی از استفاده‌ی این مضمون یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۱۴: میزان کاربرد مضمون وصف زیبایی اهل‌بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۷ ۱۵ ۲
۲ اکبری ۲ ۴ ۶
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۷ ۱۵ ۲
۵ سیب‌سرخی ۶ ۱۳ ۳
۶ سلحشور ۳ ۶ ۵
۷ طاهری ۸ ۱۷ ۱
۸ کریمی ۴ ۹ ۴
۹ مطیعی ۲ ۴ ۶
۱۰ مقدم ۲ ۴ ۶
۱۱ میرداماد ۳ ۶ ۵
۱۲ واعظی ۳ ۶ ۵
جمع ۴۷ ۱۰۰
۷. ذکر مصیبت و شرح شهادت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۴۷ مورد یعنی نزدیک به نیمی از آن‌ها مضمون ذکر مصیبت و شرح شهادت ائمه و اهل‌بیت بیان شده است. بیان این مصائب در ۳۷ درصد موارد از زبان امام‌حسین(ع)، در ۱۶ درصد از زبان حضرت زینب(س)، در ۱۴ درصد از زبان شیعیان و عزاداران، در ۱۳ درصد از زبان حضرت رباب و پس از آن‌ها با درصدهای کمتر از زبان حضرت قاسم(ع)، حضرت ابالفضل(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت ام‌البنین، حضرت زهرا(س)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت رقیه بیان شده است.
به روی پیکر تو پای هرکسی وا شد زره نداشتنت را بهانه‌ات کردند
به جرم گفتن احلی من العسل قاسم شبیه موم عسل خانه‌خانه‌ات کردند
(ارضی ـ شب ۶)
چیزی نمانده است بیفتی زمین حسین چیزی نمانده است راهی گودال‌تان کنند
چیزی نمانده است بیایند سوارها در زیر سم اسب لگدمال‌تان کنند
چیزی نمانده است که در آن غروب بد با نعل‌های مرکبشان چال‌تان کنند
چیزی نمانده است که سیلی خورد رباب چیزی نمانده است بگوید که آب آب
بس کن رباب حرمله بیدار می‌شود سهمت دوباره خنده اشرار می‌شود
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضمون روضه مربوط به سیب‌سرخی با ۴۴ مورد (۱۸ درصد) بوده و در رتبه‌های بعد ارضی با ۳۳ مورد (۱۳ درصد) و طاهری با ۲۸ مورد (۱۱ درصد) قرار می‌گیرند. کمترین میزان هم به ترتیب مربوط به مقدم با ۳ مورد (۱ درصد) و کریمی با ۱۲ مورد (۵ درصد) بوده است.
جدول شماره‌ی ۱۵: میزان کاربرد مضمون شرح مصیبت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳۳ ۱۳ ۲
۲ اکبری ۱۷ ۷ ۶
۳ حدادیان ۱۷ ۷ ۶
۴ خلج ۲۰ ۸ ۵
۵ سیب‌سرخی ۴۴ ۱۸ ۱
۶ سلحشور ۲۰ ۸ ۵
۷ طاهری ۲۸ ۱۱ ۳
۸ کریمی ۱۲ ۵ ۸
۹ مطیعی ۱۵ ۶ ۷
۱۰ مقدم ۳ ۱ ۹
۱۱ میرداماد ۲۳ ۹ ۴
۱۲ واعظی ۱۵ ۶ ۷
جمع ۲۴۷ ۱۰۰
۸. توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۱ مورد (۴ درصد) مضمون توصیف جنگاوری‌ها و رفتار حماسی به کار رفته است. بیشترین این توصیف‌ها در وصف رزم امام‌حسین(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت ابالفضل(ع) بوده است.
مثال:
کیست این مرد که شمشیر دوپیکر دارد بین میدان زره حضرت حیدر دارد
میمنه، میسره را باز جهنم کرده ترس را اول این رزم مجسم کرده
می‌رسد تا به مدینه رجز آوایش و شنید ام‌بنین نعره‌‌ی یا زهرایش
(کریمی ـ شب ۱۰)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضامین حماسی در مداحی کریمی با ۴ مورد (۱۹ درصد) و پس از او ارضی، طاهری و سلحشور هرکدام با ۳ مورد (۱۴ درصد) بوده است. در مداحی مطیعی و واعظی هم نمونه‌ی مضمون حماسی پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۱۶: میزان کاربرد مضمون توصیف حماسی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۴ ۲
۲ اکبری ۱ ۵ ۴
۳ حدادیان ۱ ۵ ۴
۴ خلج ۱ ۵ ۴
۵ سیب‌سرخی ۲ ۵/۹ ۳
۶ سلحشور ۳ ۱۴ ۲
۷ طاهری ۳ ۱۴ ۲
۸ کریمی ۴ ۱۹ ۱
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۱ ۵ ۴
۱۱ میرداماد ۲ ۵/۹ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۲۱ ۱۰۰
۹. توصیف روابط عاطفی و احساسی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰۹ مورد (۴۲ درصد) مضمون توصیف روابط عاطفی و احساسی به کار رفته است. ۴۵ درصد این موارد، از زبان امام‌حسین(ع)، ۱۷ درصد از زبان حضرت زینب(س)، ۱۲ درصد از زبان حضرت رباب، ۹ درصد از زبان حضرت قاسم(ع)، ۵ درصد از زبان شیعیان و عزاداران، ۵ درصد از زبان حضرت ابالفضل(ع) و در درصدهای کمتر از زبان حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت ام‌البنین، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت زهرا(س) بیان شده است.
مثال:
می‌گن اهل ای داداش همراهم برمی‌گردی
شکستی کمرمو ای کاش چشاتو وا می‌کردی
ببین کار من زار شده امامت گرفتار شده حسین بی‌علمدار شده
(کریمی ـ شب ۹)
بیشترین استفاده از مضامین عاطفی و احساسی در مداحی متعلق به سیب‌سرخی با ۳۲ مورد (۱۵ درصد) و بعد از او ارضی با ۲۸ مورد (۱۳ درصد) است. کمترین موارد هم مربوط بوده است به مقدم با ۲ مورد (۱ درصد) و مطیعی با ۹ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۷: میزان کاربرد مضمون توصیف روابط عاطفی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲۸ ۱۳ ۲
۲ اکبری ۱۵ ۷ ۶
۳ حدادیان ۱۵ ۷ ۶
۴ خلج ۲۱ ۱۰ ۴
۵ سیب‌سرخی ۳۲ ۱۵ ۱
۶ سلحشور ۱۴ ۷ ۶
۷ طاهری ۲۲ ۱۱ ۳
۸ کریمی ۲۳ ۱۱ ۳
۹ مطیعی ۹ ۴ ۸
۱۰ مقدم ۲ ۱ ۹
۱۱ میرداماد ۱۶ ۸ ۵
۱۲ واعظی ۱۳ ۶ ۷
جمع ۲۰۹ ۱۰۰
۱۰. فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در کمتر از ۲ درصد یعنی در ۶ مورد، مضمون بیان فلسفه و اهداف قیام امام‌حسین(ع) و پیام‌های عاشورا بیان شده بود که این تعداد هم بیشتر به‌صورت غیرمستقیم بودند.
مثال:
بسیجیان همه در راه حق قیام کنید به جسم بی‌سر مولای خود سلام کنید
هنوز ناله هل من معین اوست بلند هماره گوش به زنگ شعار او باشید
(حدادیان ـ شب ۱۰)
این منم عباس و در کربلا جان می‌دهم درس جانبازی به افراد مسلمان می‌دهم
(واعظی ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از این مضمون مربوط به واعظی با ۲ مورد بوده است. در نوحه‌های ۷ نفر از مداحان مورد بررسی (کریمی، طاهری، میرداماد، مطیعی، خلج، اکبری و مقدم) هیچ نمونه‌ای از این مضمون دیده نشد.
جدول شماره‌ی ۱۸: میزان کاربرد مضمون بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱ ۱۷ ۲
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۱ ۱۷ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱ ۱۷ ۲
۶ سلحشور ۱ ۱۷ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۲ ۳۳ ۱
جمع ۶ ۱۰۰
۱۱. بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰ مورد (۴ درصد) به مضمون مجالس و آیین‌های عزاداری و جایگاه و اهمیت آن‌ها پرداخته و بدان تأکید شده است.
مثال:
نفس‌کشیدن ما بین روضه‌ها خوب است چقدر نزد شما حال و روز ما خوب است
(ارضی ـ شب ۶)
اولین خیمه‌ای که برات زدم با چادر نماز مادرم بوده
اشکای روضه آبرومونه نوکری تو آرزومونه
(میرداماد ـ شب ۱۰)
روضه‌های تو همیشه هست یه پارچه نور مادرت داره شرف حضور
خوش به حال دو دستی که به سینه خورد خوش به حال نوکری که توی روضه مرد
(مقدم ـ شب ۶)
لباس مشکی‌مان را به دستمان بدهید به ما حسینیه‌ی گریه را نشان بدهید
مرا که راهی بزم عزای اربابم برای زودرسیدن کمی توان بدهید
(مقدم ـ شب ۷)
بیشترین موارد استفاده از این مضمون در نوحه‌های سلحشور با ۴ مورد (۲۰ درصد) و سپس ارضی، مطیعی و مقدم هر کدام با ۳ مورد (۱۵ درصد) بوده و کمترین میزان استفاده هم مربوط می‌شود به خلج، حدادیان و کریمی که در بازه‌ی مورد بررسی در مداحی‌هاشان هیچ موردی با این مضمون یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۱۹: میزان کاربرد مضمون بزرگداشت مجالس عزاداری
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۵ ۲
۲ اکبری ۱ ۵ ۴
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱ ۵ ۴
۶ سلحشور ۴ ۲۰ ۱
۷ طاهری ۲ ۱۰ ۳
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۳ ۱۵ ۲
۱۰ مقدم ۳ ۱۵ ۲
۱۱ میرداماد ۲ ۱۰ ۳
۱۲ واعظی ۱ ۵ ۴
جمع ۲۰ ۱۰۰
۱۲. ملامت و سرزنش خود
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۲ مورد (۸ درصد) مضمون ملامت و سرزنش خود به‌عنوان بنده‌ای گنهکار به کار رفته است. در اغلب این موارد از امام‌حسین(ع) و امام‌زمان(ع) طلب بخشش و عفو بیان شده است.
مثال:
گرچه پرونده اعمال سیاهی دارم کاش می‌آمد و با این‌همه امضا می‌کرد
(سلحشور ـ شب ۸)
به نگاهی تو مرا مهمان کن نظری هم به من از احسان کن
تو که از حال دلم آگاهی عاشقان را تو چراغ راهی
این جهان داده فریبم چه کنم؟ حال تنها و غریبم چه کنم
(حدادیان ـ شب ۷)
تنها بود به دست تو طومار جرم من این مشت بسته را به بر خلق وا مکن
(حدادیان ـ شب ۸)
من از کودکی عاشقت بوده‌ام قبولم نما گرچه آلوده‌ام
مبادا برانی مرا از درت به پهلوی شکسته‌ی مادرت
(مطیعی ـ شب ۶)
شما کجا و من کجا تو خوب خوب، من بد بد
آخه چقدر مهربونی راه دادی و بده اومد
من اومدم با اشک و آه خسته¬ام و مونده تو راه
منم می‌خوام سفید بشم شبیه اون غلام سیاه
(کریمی ـ شب ۹)
بیشترین استفاده از این مضمون مربوط است به سیب‌سرخی با ۱۴ مورد (۲۶ درصد) و کمترین میزان مربوط به ارضی با صفر مورد است.
جدول شماره‌ی ۲۰: میزان کاربرد مضمون ملامت خود
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ــ ــ
۲ اکبری ۴ ۱۰ ۴
۳ حدادیان ۵ ۱۲ ۳
۴ خلج ۱ ۲ ۶
۵ سیب‌سرخی ۱۴ ۲۶ ۱
۶ سلحشور ۵ ۱۲ ۳
۷ طاهری ۱ ۲ ۶
۸ کریمی ۲ ۵ ۵
۹ مطیعی ۵ ۱۲ ۳
۱۰ مقدم ۶ ۱۴ ۲
۱۱ میرداماد ۱ ۲ ۶
۱۲ واعظی ۲ ۵ ۵
جمع ۴۲ ۱۰۰
۱۳. آرزوی شهادت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۷۸ مورد (۱۵ درصد) مضمون آرزوی شهادت و کشته‌شدن و جان‌دادن برای امام‌حسین(ع) و در مجلس روضه گنجانده شده است.
مثال:
هستم وقتی آقا توی هیئت دنیا میشه برام مثل جنت امشب بده برات شهادت
(سلحشور ـ شب ۷)
آرزو دارم توی کربلا بمیرم پای روضه‌ها بمیرم تا حاجت‌روا بمیرم
(مطیعی ـ شب ۷)
ایشالا آخر راه ما شهادت باشه
(میرداماد ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از این مضمون مربوط به سیب‌سرخی با ۱۳ مورد (۱۷ درصد) و پس از او اکبری با ۱۱ مورد (۱۴ درصد) و حدادیان و مطیعی با ۱۰ مورد (۱۳ درصد) بوده است. کمترین میزان هم متعلق است به خلج با صفر مورد و کریمی و واعظی با ۲ مورد (۵/۲ درصد).
جدول شماره‌ی ۲۱: میزان کاربرد مضمون آرزوی شهادت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۶ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۱ ۱۴ ۲
۳ حدادیان ۱۰ ۱۳ ۳
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱۳ ۱۷ ۱
۶ سلحشور ۹ ۱۲ ۴
۷ طاهری ۶ ۸ ۵
۸ کریمی ۲ ۵/۲ ۷
۹ مطیعی ۱۰ ۱۳ ۳
۱۰ مقدم ۶ ۸ ۵
۱۱ میرداماد ۳ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۲ ۵/۲ ۷
جمع ۷۸ ۱۰۰
۱۴. انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۸ مورد (۴ درصد) از مضمون انقلاب اسلامی و پیونددادن عاشورا با وقایع سیاسی روز استفاده شده بود.
مثال:
به سینه‌ی همه امروز سوز عاشوراست چراکه روز بسیج است و روز عاشوراست
بسیج ذکرش باشد به صبح و شام حسین به وقت صلح حسن موقع قیام حسین
بسیج در نفسش انتقام خون خداست بسیج سینه‌زن خط سیدالشهداست
(حدادیان ـ شب ۱۰)
جبهه حق و باطل همه‌جا در حال جنگند تو دنیای ما مونده چشم به راه تو
(سلحشور ـ شب ۸)
باید که مسلح بشود اسلحه‌ی دین تا روز رهاگشتن لبنان و فلسطین
باید که ادامه بدهیم راه شهیدان تا روز عیان‌گشتن آن دلبر پنهان
باید که بمانیم با شور حسینی دلداده‌ی سیدعلی و یار خمینی
(مطیعی ـ شب ۷)
ما بسیجی‌های روح‌الله با شهیدان عهد خون بستیم روز اول یاعلی گفتیم، تا به آخر با علی هستیم
عشق این دلها جز ولایت نیست راه و رسم ما جز شهادت نیست
وارثان جاء نصر الله، قاریان و کوثر و غدیریم جان‌نثار رسول‌الله، فاتحان خیبر و بدریم
یا رسول‌الله نقش پرچم‌هاست وعده‌گاه ما مسجد الاقصی است
(مطیعی ـ شب ۱۰)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضامین سیاسی روز مربوط به مطیعی با ۷ مورد (۳۹ درصد) است. در اشعار و نوحه‌های ۷ نفر از مداحان (اکبری، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، کریمی، مقدم و واعظی) هم مصداقی از پرداختن به این مضمون پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۲۲: میزان کاربرد مضمون انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۷ ۲
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۳ ۱۷ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۳ ۱۷ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۷ ۳۹ ۱
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۲ ۱۱ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۸ ۱۰۰
۱۵. دفاع مقدس و شهدا
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۸ مورد (۴ درصد) مضمون دفاع مقدس و گرامی‌داشت یاد شهدای جنگ تحمیلی به کار رفته بود.
مثال:
حالا تو این دنیای غریبی دل‌خوشی‌مونه یاد شهدا
چفیه و سربندا گرمی لبخندا نیمه‌شب سنگر شور نافله‌ها
رفتند و ما موندیم عمریه جا موندیم کی میره از یادم کوچ قافله‌ها
غروبا چشم به راشون می‌مونم با دل خون خدا این روسیاهو به رفیقاش برسون
(سلحشور ـ شب ۷)
هرچی داریم از شهداست اسم اونا آبروی ماست
هنوزم به یاد اون روزا عشق ما سربند یا زهراست
ذکر حسین حسین می‌گیریم به یاد چمران و خرازی
به یاد زین‌الدین و همت به یاد صیاد شیرازی
باکری‌ها و آوینی‌ها همونایی که خیلی مردن
با شور و غوغایی به دور حسین می‌گردن
(میرداماد ـ شب ۷)
یاد امام و شهدا دلو می‌بره کرببلا می‌گم بابا اینکه علم تو دستشه صبح دوکوهه مستشه
اینکه جلوتر از همه‌س روی لباش یه زمزمه‌س بگو کیه؟
این رفیقم که می‌بینی میوندار جبهه‌ها بود میوندار هیئتا بود
این رفیقم غلامعلی نوحه‌خونه، روضه‌خونه وقتی دل بابات می‌گیره شعرای اونو می‌خونه
(حدادیان ـ شب ۸)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون دفاع مقدس و یاد شهدای جنگ مربوط به سلحشور با ۷ مورد (۳۹ درصد) و پس از او مطیعی با ۴ مورد (۲۲ درصد) است. در مداحی ۶ نفر از مداحان مورد بررسی (اکبری، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، مقدم و واعظی) هم مصداقی از پرداختن به این مضمون پیدا نشد (ن.ک. جدول شماره‌ی ۲۳).
جدول شماره‌ی ۲۳: میزان کاربرد مضمون دفاع مقدس
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱ ۵/۵ ۵
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۲ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۷ ۳۹ ۱
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۱ ۵/۵ ۵
۹ مطیعی ۴ ۲۲ ۲
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۳ ۱۷ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۸ ۱۰۰
۱۶. انتظار و مهدویت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰ مورد (۴ درصد) به مقوله‌ی انتظار امام‌زمان(ع) و مهدویت پرداخته شده بود.
مثال:
کی میشه ندبه‌های ما اجابت بخره با یه نگاه ما رو حضرت
مونده به راه تو چشای ترم مژده وصلت رو میده سحر
آیه‌ی جاء الحق ذکر همه‌ست کی می‌رسی ای منجی بشر
هر گوشه‌ی دنیا محشریه بر پا چشای هر مظلوم روضه‌خونه بیا
هر دل‌آزرده خسته ز بیداده عدل علی می‌خواد این زمونه بیا
بیا که این روزگار زیرو رو شه با نگات
شب غم رفتنیه بیا ای صبح نجات
(سلحشور ـ شب ۷)
روزها سایه‌نشین قدمش خورشید است هرکه در سایه‌ی این بیرق اگر می‌آید
می‌رسد جمعه‌ای و پیش تو دم می‌گیریم عاقبت غربت این جمع به سر می‌آید
(سیب‌سرخی ـ شب ۸)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون انتظار و مهدویت مربوط به مطیعی با ۷ مورد (۳۵ درصد) و پس از او سلحشور با ۶ مورد (۳۰ درصد) است. در متن مداحی ۶ نفر از مداحان (ارضی، خلج، طاهری، میرداماد، مقدم و واعظی) هم مصداقی از این مضمون یافت نشد (ن.ک. جدول شماره‌ی ۲۴).
جدول شماره‌ی ۲۴: میزان کاربرد مضمون مهدویت و انتظار
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ــ ــ
۲ اکبری ۱ ۵ ۵
۳ حدادیان ۱ ۵ ۵
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۵ ۳
۶ سلحشور ۶ ۳۰ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۲ ۱۰ ۴
۹ مطیعی ۷ ۳۵ ۱
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۲۰ ۱۰۰
جمع‌بندی بخش دوم
جمع‌بندی یافته‌های تحقیق در بخش مضامین درونی نشان می‌دهد از بین ۱۶ مضمون مورد بررسی، ۶ مضمون را می‌توان مضامین مشترک دانست؛ یعنی مضامینی که در اشعار و نوحه‌های همه‌ی ۱۲ مداح (ولو یک مورد) استفاده شده است. این مضامین عبارتند از:
• مدح اهل‌بیت
• ابراز عشق به اهل‌بیت
• توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت
• توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت
• ذکر مصیبت و شرح شهادت
• توصیف روابط عاطفی و احساسی
همچنین همانطور که در جدول شماره‌ی ۲۵ و نمودار شماره‌ی ۲ آمده است، پربسامدترین مضمون اشعار و نوحه‌های مداحان پرمخاطب در بازه‌ی مورد بررسی عبارتند از:
• ذکر مصیبت و شرح شهادت
• توصیف روابط عاطفی و احساسی
• ابراز عشق به اهل بیت
• مدح اهل بیت
نیز کم‌بسامدترین مضامین عبارتند از:
• بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
• بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری
• توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها
• انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز
• دفاع مقدس و شهدای جنگ
• انتظار و مهدویت
• توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت
جدول شماره‌ی ۲۵: مضامین درونی کلی
ردیف مضمون تعداد کل درصد بیشترین کاربرد کمترین کاربرد
۱ ذکر مصیبت و شرح شهادت ۲۴۷ ۴۸ سیب‌سرخی
ارضی
طاهری مقدم
کریمی
واعظی ـ مطیعی
۲ توصیف روابط عاطفی و احساسی ۲۰۹ ۴۲ سیب‌سرخی
ارضی
طاهری ـ کریمی مقدم
مطیعی
واعظی
۳ ابراز عشق به اهل‌بیت ۱۳۸ ۲۷ سیب‌سرخی
اکبری
حدادیان خلج
واعظی
۴ مدح اهل‌بیت ۱۳۸ ۲۷ سیب‌سرخی
سلحشور
طاهری مقدم ـ میرداماد
حدادیان
۵ آرزوی شهادت ۷۸ ۱۵ سیب‌سرخی
اکبری
مطیعی ـ حدادیان خلج
کریمی ـ واعظی
۶ توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت ۵۱ ۱۰ ارضی
سلحشور ـ طاهری ـ خلج مقدم
۷ توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت ۴۷ ۹ طاهری
ارضی ـ خلج حدادیان
۸ توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت ۴۷ ۹ ارضی
کریمی
اکبری مقدم ـ مطیعی
۹ ملامت و سرزنش خود ۴۲ ۸ سیب‌سرخی
مقدم
ارضی
خلج ـ طاهری ـ میرداماد
۱۰ توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها ۲۱ ۴ کریمی
ارضی ـ طاهری ـ سلحشور مطیعی ـ واعظی
۱۱ بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری ۲۰ ۴ سلحشور
ارضی ـ مطیعی ـ مقدم خلج ـ حدادیان ـ کریمی
۱۲ انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز ۱۸ ۴ مطیعی
ارضی ـ سلحشور ـ حدادیان اکبری ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ طاهری ـ کریمی ـ واعظی
۱۳ دفاع مقدس و شهدای جنگ ۱۸ ۴ سلحشور
مطیعی
میرداماد اکبری ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ طاهری ـ واعظی
۱۴ انتظار و مهدویت ۲۰ ۴ مطیعی
سلحشور ارضی ـ خلج ـ مقدم ـ طاهری ـ میرداماد ـ واعظی
۱۵ توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت ۱۰ ۲ کریمی
ارضی
حدادیان ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ واعظی ـ طاهری ـ مطیعی ـ میرداماد
۱۶ بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع) ۶ ۲ واعظی خلج ـ اکبری ـ مقدم ـ کریمی ـ طاهری ـ میرداماد ـ مطیعی
نمودار شماره‌ی ۲: مضامین درونی کلی
بخش سوم: نتیجه‌گیری
۱. استمرار رواج ادبیات ارباب ـ رعیتی
ادبیات ارباب ـ رعیتی و استعمال واژه‌هایی نظیر ارباب، نوکر، عبد، غلام و... از مشخصه‌های دیرپای شعر هیئت است و از قدیم تا به امروز استمرار داشته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد این ادبیات هنوز از شاخصه‌های زبانی مهم و عمومی شعر هیئت به حساب می‌آید (ن.ک. جدول شماره‌ی ۸).
۲. رواج عرفان سطحی و عامیانه
استعمال ادبیات عرفانی و واژه‌هایی چون می، باده، مست، ساقی، ساغر و... به تبع تفسیر عارفانه از واقعه‌ی عاشورا امری دیرپا است که نمونه‌های برجسته‌اش را در آثار عاشورایی کلاسیک نظیر «روضه الشهدا» و ترکیب‌بند محتشم می‌توان جست. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد این ادبیات یکی از مشخصه‌های زبانی مهم و عمومی شعر هیئت امروز محسوب می‌شود. البته در بسیاری از اشعار و نوحه‌های جدید، این واژگان با لحن و زبان محاوره‌ای و عامیانه به کار گرفته می‌شود که به ظهور نوعی عرفان سطحی و عامیانه در شعر هیئت انجامیده است. به عبارت دیگر فراوانی استعمال واژه‌های عرفانی در نوحه‌ها را نمی‌توان لزوماً به معنای غلبه‌ی تفسیر و رویکرد عرفانی به عاشورا در مجالس مذهبی و شرکت‌کنندگان آن‌ها تلقی کرد. چراکه بسیاری اوقات این ادبیات بیرون از زمینه و خاستگاه معنایی و تبار مفهومی‌شان در نوحه‌ها استفاده می‌شوند و این استعمالها بیشتر نوعی لفاظی است.
۳. رواج استفاده از عبارات عربی
طبق یافته‌های تحقیق، استفاده از عبارات عربی از دیگر مشخصه‌های زبانی عمومی شعر هیئت است. این فراوانی که به نظر می‌رسد در سالهای اخیر بیشتر شده است، می‌تواند نشانه‌ی رویکرد سرایندگان اشعار هیئت به ابتکارات زبانی با استفاده از عبارات آشنا (مانند شهادتین) یا عبارات متن مقاتل باشد. البته در مواردی هم عبارات عربی به‌کاررفته در این سروده‌ها، مجعول خود شاعر است که گاه از نظر دستور زبانی هم خالی از اشکال نیست. علاوه بر این، در سالهای اخیر مشاهده می‌شود که برخی مداحان مانند مطیعی و کریمی، در مداحی خود به خواندن نوحه‌ها و اشعار عربی نیز می‌پردازند.
۴. استمرار استعمال ادبیات سلطنتی
استعمال ادبیات سلطنتی و واژه‌هایی چون شاهنشاه و سلطان و شاه و دربار، در متون مذهبی و ادبی پیش از انقلاب (از دوران صفویه تا پهلوی) امر مرسومی بوده است. در سالهای بعد از انقلاب، استعمال این ادبیات در محافل سیاسی هوادار نظام به گونه‌ای مذموم انگاشته شده و طرد شد. اما در سالهای اخیر مشاهده می‌شود که استعمال این ادبیات در سروده‌های جدید رو به افزایش گذاشته است. آمار ۱۱ درصدی که در این تحقیق به دست آمد، نشان‌دهنده‌ی این روند رو به رشد است. با عنایت به اینکه اغلب ۱۲ مداحی که موضوع این تحقیق بوده‌اند، مشهور به داشتن گرایش سیاسی مدافع نظام اسلامی هستند و در بین مخاطبان به مداحان انقلابی و سیاسی و حزب‌اللهی شهرت دارند، اینکه این مداحان از اشعار و نوحه‌هایی با چنین مشخصه‌ای استفاده می‌کنند محل تأمل است. جالب است که بیشترین آمار استفاده از این قبیل واژه‌ها مربوط به محمدرضا طاهری و با فاصله‌ای بعد از او سعید حدادیان است (ن.ک. جدول شماره‌ی ۸).
۵. استمرار استفاده از ادبیات تحقیرآمیز و تعابیر دور از شأن
آمار ۵/۵ درصدی استعمال واژه‌ها و تعابیر تحقیرآمیز و دور از شأن نظیر سگ و قلاده و دیوانه نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌ها و اقدامات اصلاح‌گرانه و آسیب‌شناسانه‌ای که در سالهای اخیر در راستای مقابله با این ادبیات شده است، ولی کماکان این قبیل استعمالها در شعر جدید هیئت کاربرد دارد. گرچه ظاهراً این استعمال کمتر شده است. نکته‌ی دیگر اینکه مروری بر آمارهای جدول شماره‌ی ۶ نشان می‌دهد که استعمال از این قبیل تعابیر تنها اختصاص به گروه خاصی از مداحان جدید و جوان ندارد و اشعار و نوحه‌های مداحان انقلابی و سیاسی مشهور هم از این تعابیر بی‌نصیب نیست.
۶. کم‌رونقی رویکرد سیاسی و حماسی به عاشورا
با وجود آن‌که قرائت سیاسی و مبارزاتی از واقعه‌ی عاشورا، در چند دهه‌ی اخیر ـ به ویژه دهه‌های ۵۰ و ۶۰ ـ قرائت رایج و پرطرفداری بوده و ازجمله در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی بسیار مورد استفاده و تأکید انقلابیون و رهبران‌شان بوده است، اما مشاهده می‌شود که به مرور زمان از گستره‌ی نفوذ این قرائت کاسته شده است. نگاهی به آماره‌های جدول شماره‌ی ۲۵ به خوبی این بی‌رونقی را نشان می‌دهد. طبق این جدول، مضامینی چون توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت، توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها، انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز و دفاع مقدس و شهدای جنگ کمتر از ۴ درصد مضامین مورد استفاده را تشکیل می‌دهند. این درحالی است که چنان‌که پیشتر اشاره شد اغلب مداحان موضوع تحقیق از مداحان سیاسی و انقلابی محسوب می‌شوند که در جریانات سیاسی (نظیر انتخابات) نیز حضور فعالی دارند.
۷. فقر رویکرد تحلیلی و تاریخی
آمار بسیار پایین کاربرد مضمون بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع) نشان می‌دهد با وجود تأکیدها و تلاش‌های فراوان برخی اصلاح‌گران دینی و برخی علما مبنی بر توجه به روح و معنا و حقیقت حرکت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به موازات سوگواری بر شهادت آن حضرت، اما هنوز پرداختن به وجوه معرفتی و تحلیلی جایی در اشعار و نوحه‌های اغلب مداحان ندارد و کماکان در این مجالس، صرفاً عزاداری و گریستن اصالت دارد. مصادیق اندکی هم که هرازگاه در برخی اشعار و نوحه‌ها ناظر به این مضمون یا مضامین مشابه آن پیدا می‌شود (از جمله همین ۶ موردی که بین ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده در تحقیق حاضر، ذیل این مقوله کدگذاری شده‌اند)، بیشتر ناظر به تحلیل و تفسیر واقعه‌ی عاشورا براساس مقتضیات سیاسی زمان و به‌عبارت دیگر تحلیل تحت زمان است و نه تحلیلی فرازمانی.
۸. رواج ستایش زیبایی ظاهری اهل‌بیت
توصیف زیبایی رخسار اهل بیت و قوت بازو و پهلوانی آنان، گرچه از مضامینی است که طبق آمار جدول شماره‌ی ۲۵ مجموعاً ۱۹ درصد مضامین را شامل شده، اما همین آمار نشان می‌دهد با وجود نهی برخی بزرگان و اصلاح‌گران دینی از جمله رهبر معظم انقلاب از وصف خط و خال اهل بیت و تشویق به بیان مناقب و فضایل ایشان به‌جای وصف چهره‌شان، هنوز این قبیل توصیفات در اشعار و نوحه‌ها رواج دارد. جالب آن است که بیشترین درصد استفاده از این مضامین متعلق است به مداحانی چون محمدرضا طاهری و منصور ارضی.
۹. فقدان مضامین اخلاقی و حکمت‌آموز
جای بسیاری از مضامین مناسب از جمله مباحث اخلاقی (فردی و اجتماعی)، پند و حکمت و نظایر آن‌ها که مورد تأکید بزرگان و علما از جمله رهبر معظم انقلاب است، در بین اشعار و نوحه‌های بررسی‌شده خالی بود.
تحلیل محتوای متن مداحی مداحان رسانه‌ای
محسن حسام مظاهری و فاطمه جناب اصفهانی
چکیده
یکی از وجوه حضور شعر هیئت در رسانه‌ها، تکثیر و توزیع گسترده‌ی مداحی برخی مداحان مشهور و پرطرفدار در قالب کالاهای فرهنگی و لوح‌های فشرده‌ی صوتی و تصویری است که با استقبال وسیع مخاطبان هم مواجه شده است. در سالهای اخیر، بازار گسترده‌ای حول عرضه‌ی گسترده‌ی این کالاها و پاسخگویی به تقاضای مخاطبان ـ اغلب جوان و نوجوان ـ شکل گرفته است که می‌توان آن را مصداقی از مصرف فرهنگی دانست. این بازار با محوریت برخی مداحان که به موج نوین و غیرسنتی مداحی تعلق دارند و به مدد حضور در رسانه‌های مختلف و ارایه‌ی سبک‌های متنوع مداحی، مخاطبان بسیاری در بین جوانان و نوجوانان دارند، شکل گرفته است. این مداحان که در مقاله‌ی حاضر «مداحان رسانه‌ای» نامیده شده‌اند عبارتند از آقایان: منصور ارضی، مهدی اکبری، سعید حدادیان، حسن خلج، حسین سیب‌سرخی، مهدی سلحشور، محمدرضا طاهری، حمید علیمی، محمود کریمی، میثم مطیعی، جواد مقدم، سیدمهدی میرداماد، عبدالرضا هلالی و احمد واعظی. در مقاله‌ی حاضر متن اشعار و نوحه‌های خوانده‌شده توسط این مداحان، در دهه‌ی نخست محرم سال ۹۱ در دو بخش تحلیل و بررسی شده است: یکی «مشخصات زبانی» با ۷ مقوله که عبارتند از: استفاده از ادبیات عرفانی، استفاده از عبارات عربی، استفاده از ادبیات سلطنتی، استفاده از اصطلاحات هیئتی، استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی، استفاده از ادبیات تحقیرآمیز و استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه؛ و دیگری «مضامین درونی» یا به عبارت دیگر فحوا و درون‌مایه‌های اشعار که ۱۶ مقوله را شامل می‌شود که عبارتند از: مدح اهل‌بیت، ابراز عشق به اهل‌بیت، توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت، توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت، توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت، توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت، ذکر مصیبت و شرح شهادت، توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها، توصیف روابط عاطفی و احساسی، بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)، بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری، ملامت و سرزنش خود، آرزوی شهادت، انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز، دفاع مقدس و شهدای جنگ و انتظار و مهدویت.
این مقاله، گزارش و خلاصه‌ی طرح پژوهشی «تحلیل محتوای مداحی مداحان مشهور (محرم ۱۳۹۱)» است که به سفارش بنیاد دعبل خزاعی انجام شده است.
واژگان کلیدی:
مداحان رسانه‌ای، مشخصات زبانی، مضامین درونی
مقدمه
یکی از وجوه حضور شعر هیئت در رسانه‌ها، تکثیر و توزیع گسترده‌ی مداحی برخی مداحان مشهور و پرطرفدار در قالب کالاهای فرهنگی و لوح‌های فشرده‌ی صوتی و تصویری است که با استقبال وسیع مخاطبان هم مواجه شده است. در سالهای اخیر، بازار گسترده‌ای حول عرضه‌ی گسترده‌ی این کالاها و پاسخگویی به تقاضای مخاطبان ـ اغلب جوان و نوجوان ـ شکل گرفته است که می‌توان آن را مصداقی از مصرف فرهنگی دانست. این بازار با محوریت برخی مداحان که به موج نوین و غیرسنتی مداحی تعلق دارند و به مدد حضور در رسانه‌های مختلف و ارایه‌ی سبک‌های متنوع مداحی، مخاطبان بسیاری در بین جوانان و نوجوانان دارند، شکل گرفته است. این مداحان که در مقاله‌ی حاضر «مداحان رسانه‌ای» نامیده شده‌اند. منظور از مداحان رسانه‌ای، آن دسته از مداحانی است که به مدد تبلیغات و حضور مستمر در رسانه¬ها (ازجمله صداوسیما) و نیز به جهت سبک فعالیت و مداحی خود، در بین مخاطبان مجالس مذهبی به ویژه جوانان و نوجوانان هواداران بسیاری داشته و به الگوهای مشهور مداحی تبدیل شده¬اند و مداحی‌هایشان در قالب سی¬دی و... در شمارگان بالا تکثیر و توزیع و مصرف می¬شود. فارغ از قضاوت ارزشی و معرفتی این مداحان، در اینجا صرفاً گستره¬ی شهرت و محبوبیت آنان مدنظر بوده است. بر اساس مشاهدات میدانی مستمر مجری طرح، ۱۴ نفر از مداحان فعال حال حاضر، واجد این مشخصات تشخیص داده شدند که به ترتیب حروف الفبا عبارتند از آقایان: منصور ارضی، مهدی اکبری، سعید حدادیان، حسن خلج، حسین سیب‌سرخی، مهدی سلحشور، محمدرضا طاهری، حمید علیمی، محمود کریمی، میثم مطیعی، جواد مقدم، سیدمهدی میرداماد، عبدالرضا هلالی و احمد واعظی.
در مقاله‌ی حاضر متن اشعار و نوحه‌های خوانده‌شده توسط این مداحان، در دهه‌ی نخست محرم سال ۹۱ در دو بخش «مشخصات زبانی» و «مضامین درونی» بررسی و تحلیل شده است. این مقاله، گزارش و خلاصه‌ی طرح پژوهشی «تحلیل محتوای مداحی مداحان مشهور (محرم ۱۳۹۱)» است که به سفارش بنیاد دعبل خزاعی انجام شده است.
بخش اول ـ مشخصات زبانی
یک وجه از تحلیل محتوای اشعار و نوحه‌ها در مقاله‌ی حاضر، تحلیل مشخصات زبانی آن‌ها است. منظور از مشخصات زبانی دایره‌ی واژگان و زبان و ادبیاتی است که در سرایش این اشعار و نوحه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. در مجموع ۷ مشخصه در این بخش بررسی شده‌اند که عبارتند از:
۱. استفاده از ادبیات عرفانی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۰۳ مورد از واژه‌های ادبیات عرفانی (مانند می، باده، مستی، ساقی، عاشق، سرمست، پیاله، مدهوش و...) استفاده شده بود که ۲۰ درصد کل اشعار و نوحه‌ها را شامل می‌شود.
مثال:
سرشکسته، گیج و مستم مستی کاری میده به دستم
... بس که ماهی با نگاهی تو خیالت کردی خمارم
(اکبری ـ شب ۶)
مطابق داده‌های جدول شماره‌ی ۱، از بین ۱۲ مداح مورد بررسی، اکبری با ۵/۱۷ درصد بیشترین میزان استفاده از ادبیات عرفانی را به خود اختصاص داده است. در رتبه‌های بعد، سیب‌سرخی با ۵/۱۶ درصد و مقدم با ۱۱ درصد قرار دارند. همچنین خلج، سلحشور و کریمی به ترتیب با ۱، ۲ و ۵ درصد کمترین استفاده از ادبیات عرفانی را داشته‌اند.
جدول شماره‌ی ۱: میزان استفاده از ادبیات عرفانی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۸ ۵/۱۷ ۱
۳ حدادیان ۹ ۹ ۴
۴ خلج ۱ ۱ ۹
۵ سیب‌سرخی ۱۷ ۵/۱۶ ۲
۶ سلحشور ۲ ۲ ۸
۷ طاهری ۸ ۸ ۵
۸ کریمی ۵ ۵ ۷
۹ مطیعی ۸ ۸ ۵
۱۰ مقدم ۱۱ ۱۱ ۳
۱۱ میرداماد ۷ ۷ ۶
۱۲ واعظی ۹ ۹ ۴
جمع ۱۰۳ ۱۰۰
۲. استفاده از عبارات عربی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۱۶ مورد از واژگان، تعابیر و عبارات زبان عربی به صورت ملمع استفاده شده بود که ۲۳ درصد را به خود اختصاص می‌دهد.
مثال:
امترکرونی فان ابن الحسن سبت النبی مصطفی المؤتمن
(ارضی ـ شب ۶)
مردن به پای تو احلی من العسل پرپر شدن برای تو احلی من العسل
(میرداماد ـ شب ۶)
عادتک الاحسان ای حسین جان یا قتیل العطشان ای حسین جان
سیدی انظر الینا بینوایان تو هستیم
(مطیعی ـ شب ۶)
فریاد هل من ناصرت در یاد ماست یا لیتنی کنا معک فریاد ماست
(مطیعی ـ شب ۶)
یا من عینی الیک یا ثارالله یابن حیدر
یا من قلبی لدیک یا ثارالله یابن حیدر
ذکری لک لبیک یا ثارالله یابن حیدر
صلی الله علیک یا ثارالله یابن حیدر
(کریمی ـ شب ۱۰)
همانطور که در جدول آمده است، بیشترین استفاده از ادبیات عربی را سیب‌سرخی با ۱۴ درصد به خود اختصاص داده است. پس از او اکبری با ۱۳ درصد و سلحشور با ۱۱ درصد قرار می‌گیرند. کمترین میزان استفاده از ادبیات عربی هم از آنِ واعظی، خلج و میرداماد هرکدام با ۳ درصد است.
جدول شماره‌ی ۲: میزان استفاده از ادبیات عربی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۲ ۱۰ ۴
۲ اکبری ۱۵ ۱۳ ۲
۳ حدادیان ۱۱ ۵/۹ ۵
۴ خلج ۴ ۳ ۸
۵ سیب‌سرخی ۱۶ ۱۴ ۱
۶ سلحشور ۱۳ ۱۱ ۳
۷ طاهری ۹ ۸ ۷
۸ کریمی ۱۰ ۹ ۶
۹ مطیعی ۱۰ ۹ ۶
۱۰ مقدم ۹ ۸ ۷
۱۱ میرداماد ۴ ۳ ۸
۱۲ واعظی ۳ ۳ ۸
جمع ۱۱۶ ۱۰۰
۳. استفاده از ادبیات سلطنتی
از بین ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۵۵ مورد (۱۱ درصد) واژگان ادبیات سلطنتی همچون شاه، سلطان، دربار و... به کار رفته بود.
مثال:
تا دنیا، دنیا دنیاست شاهی شاهی شاهی
سلطنت تو برپا شاهی شاهی شاهی
هرکی یه شاهی داره برای من همیشه
فقط حسینِ زهرا شاهی شاهی شاهی
(اکبری ـ شب ۶)
سائل دربار توام عبد گرفتار توام
(طاهری ـ شب ۹)
همانطور که در جدول شماره‌ی ۳ مشاهده می‌شود، در بین مداحان موضوع تحقیق، بیشترین استفاده از این ادبیات را طاهری با ۱۸درصد و پس از او سیب‌سرخی و حدادیان، هرکدام با ۱۳ درصد داشته‌اند. کمترین میزان استفاده از این ادبیات هم مربوط است به ارضی که هیچ نمونه‌ای از این واژگان در اشعار وی در بازه‌ی مورد بررسی دیده نشد، و در رتبه‌های بعد، سلحشور با ۱ و میرداماد و خلج هرکدام با ۲ درصد.
جدول شماره‌ی ۳: میزان استفاده از ادبیات سلطنتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ـ ــ
۲ اکبری ۶ ۱۱ ۳
۳ حدادیان ۷ ۱۳ ۲
۴ خلج ۲ ۴ ۶
۵ سیب‌سرخی ۷ ۱۳ ۲
۶ سلحشور ۱ ۲ ۷
۷ طاهری ۱۰ ۱۸ ۱
۸ کریمی ۶ ۱۱ ۳
۹ مطیعی ۴ ۷ ۵
۱۰ مقدم ۵ ۹ ۴
۱۱ میرداماد ۲ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۹ ۴
جمع ۵۵ ۱۰۰
۴. استفاده از اصطلاحات هیئتی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۸۰ مورد (۱۶ درصد) از تعابیر و اصطلاحات مخصوص هیئتی‌ها (مانند: سینه‌زن، شور، پیراهن سیاه، شال غم، نوکری و...) استفاده شده بود.
مثال:
نوکری کردم تا برای شاه بمیرم دم قتله گاه بمیرم با پیرهن سیاه بمیرم
... پیرهن سیاه تنم شال غم به گردنم فاطمه دعاگومه وقتی سینه می‌زنم
(مطیعی ـ شب ۷)
آرزومونه با یه پرچم سرخ یا حسین با همه سینه‌زنات میام تو بین الحرمین
تو کوچه پس‌کوچه‌های کربلا دم بگیریم تو مقام اکبرت شور محرم بگیریم
(کریمی ـ شب ۶)
همانطور که در جدول نشان داده شده، بیشترین استفاده از این اصطلاحات مربوط است به سیب‌سرخی با ۲۶ درصد و با فاصله‌ای زیاد بعد از او کریمی با ۱۴درصد و اکبری با ۱۱درصد. کمترین استفاده از این ادبیات هم مربوط است به خلج که هیچ نمونه‌ی استفاده‌ای در بازه‌ی مذکور پیدا نشد و پس از او میرداماد و واعظی هرکدام با ۵/۲ درصد.
جدول شماره‌ی ۴: میزان استفاده از ادبیات هیئتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۵ ۶ ۶
۲ اکبری ۹ ۱۱ ۳
۳ حدادیان ۶ ۵/۷ ۵
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۲۱ ۲۶ ۱
۶ سلحشور ۷ ۹ ۴
۷ طاهری ۷ ۹ ۴
۸ کریمی ۱۱ ۱۴ ۲
۹ مطیعی ۴ ۵ ۷
۱۰ مقدم ۶ ۵/۷ ۵
۱۱ میرداماد ۲ ۵/۲ ۷
۱۲ واعظی ۲ ۵/۲ ۷
جمع ۸۰ ۱۰۰
۵. استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۱۱ مورد (۲۲ درصد)، از واژگان ادبیات ارباب ـ رعیتی (مانند گدا، نوکر، بنده، غلام و...) استفاده شده بود.
مثال:
رو لبم همیشه نامت تا آخر عمر می‌مونم غلامت
تصدق سرت همه زندگیم آقا خورده به نام تو سند بندگیم آقا واسه من نوکری شغل همیشگیم آقا
اربابم یه دل دارم اونم برا تو کی میشه من ببینم کرببلاتو
...اربابم، اربابم با یاد کربلا بی‌تابم اربابم، اربابم با رؤیای کربلا می‌خوابم
(اکبری ـ شب ۹)
از بین مداحان بررسی‌شده، بیشترین میزان استفاده از این ادبیات را سیب‌سرخی با ۱۸ درصد و سپس اکبری با ۱۵ درصد سلحشور با ۱۱ درصد داشته‌اند. کمترین میزان استفاده هم متعلق است به خلج با ۱ درصد و پس از او میرداماد و واعظی به ترتیب هرکدام با ۴ و ۵ درصد.
جدول شماره‌ی ۵: میزان استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۹ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۷ ۱۵ ۲
۳ حدادیان ۸ ۷ ۶
۴ خلج ۱ ۱ ۹
۵ سیب‌سرخی ۲۰ ۱۸ ۱
۶ سلحشور ۱۲ ۱۱ ۳
۷ طاهری ۹ ۸ ۵
۸ کریمی ۷ ۶ ۷
۹ مطیعی ۸ ۷ ۶
۱۰ مقدم ۱۰ ۹ ۴
۱۱ میرداماد ۴ ۴ ۹
۱۲ واعظی ۶ ۵ ۸
جمع ۱۱۱ ۱۰۰
۶. استفاده از ادبیات تحقیرآمیز
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۸ مورد (۵/۵ درصد) از ادبیات تحقیرآمیز و واژه‌هایی نظیر سگ، کلب، قلاده، دیوانه و... استفاده شده بود.
مثال:
بگذار آدمیان طعنه زنندم گویم هرکه خود را سگ کوی تو نخواند آدم نیست
(سیب‌سرخی ـ شب ۱۰)
سگم نه آن سگ ولگرد مرده‌ی مردار من آن سگم که نجف شهر و شوره‌زار من است
(سیب‌سرخی ـ شب ۱۰)
کبوتر زخمی صحن علمدارم سگ علمدارم
(مقدم ـ شب ۱۰)
ارباب مهربونم، سگ روضه‌گردت می‌مونم ارباب مهربونم، واست از ته دل می‌خونم
(مقدم ـ شب ۷)
برای برای آن‌که بماند همیشه در برتان به کلب قافله‌ی عشق استخوان بدهید
(مقدم ـ شب ۷)
کاش بودم سگ دربان اباعبدالله یکی از پیرغلامان اباعبدالله
(حدادیان ـ شب ۷)
با شور و شین هردم من می‌خونم افتخارمه سگ این خونم
(اکبری ـ شب ۶)
دیوونگی من چون زبونزده زنجیرمو بستم تو بزم عزات
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان موردبررسی، بیشترین میزان استفاده از تعابیر تحقیرآمیز و دور از شأن متعلق است به اکبری با ۵/۲۱ درصد و پس از او مقدم با ۱۸ و سلحشور با ۱۱ درصد. کمترین میزان استفاده هم متعلق است به مطیعی، میرداماد و خلج که هیچ موردی در بازه‌ی مورد بررسی یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۶: میزان استفاده از ادبیات تحقیرآمیز
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲ ۷ ۵
۲ اکبری ۶ ۵/۲۱ ۱
۳ حدادیان ۳ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۱ ۴
۶ سلحشور ۴ ۱۴ ۳
۷ طاهری ۲ ۷ ۵
۸ کریمی ۱ ۵/۳ ۶
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۵ ۱۸ ۲
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۲ ۷ ۵
جمع ۲۸ ۱۰۰
۷. استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۹ مورد (۴ درصد) از واژه‌ها و تعابیر و اصطلاحات محاوره‌ای و عامیانه استفاده شده بود.
مثال:
با جنونت گهگاهی سرمستم می‌دی آخر یه کاری تو دستم
(ارضی ـ شب ۶)
هرکی حسابم کرده، باز انتخابم کرده مست اربابم کرده، الهی خیر ببینه
عجب قسمتی برام نوشتن منم ابالفضلی شدم
(ارضی ـ شب ۶)
تصدق سرت همه زندگیم آقا خورده به نام تو سند بندگیم آقا
(اکبری ـ شب ۹)
تورو عشقه فقط، بی‌خیال همه تورو عشقه فقط، دلبر فاطمه
(حدادیان ـ شب ۸)
اصلاً گدا خجالتیش هیچ خوب نیست شکر خدا شما جگری داده‌ای مرا
(مقدم ـ شب ۶)
ز چشمانت چشم بد دور سرت سلامت دشمنت کور
(مطیعی ـ شب ۹)
تو ای ماه شبم ای کاش نبودی آنقدر زیبا تو را چشمت زدند آخر که پاشیدی ز هم سقا
(سیب‌سرخی ـ شب ۹)
بیشترین میزان استفاده از تعابیر عامیانه و محاوره‌ای مربوط به ارضی با ۶ مورد (۳۲ درصد) و پس از او اکبری با ۵ مورد (۲۶ درصد) است. و کمترین میزان هم مربوط به خلج، سلحشور، کریمی، میرداماد و واعظی است با صفر مورد.
جدول شماره‌ی ۷: میزان استفاده از ادبیات عامیانه
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۶ ۳۲ ۱
۲ اکبری ۵ ۲۶ ۲
۳ حدادیان ۲ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۶ ۳
۶ سلحشور ۰ ــ ــ
۷ طاهری ۱ ۵ ۵
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۱ ۵ ۵
۱۰ مقدم ۱ ۵ ۵
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۹ ۱۰۰
جمع‌بندی بخش اول
همانطور که در جدول شماره‌ی ۸ و نمودار شماره‌ی ۱ آمده است، مهم‌ترین مشخصه‌های زبانی اشعار و نوحه‌های مداحان مورد بررسی در بازه‌ی زمانی تحقیق، به ترتیب عبارتند از:
۱. استفاده از عبارات عربی (۲۳ درصد)
۲. استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی (۲۲ درصد)
۳. استفاده از ادبیات عرفانی (۲۰ درصد)
این مشخصات را همچنین باید مشخصات زبانی مشترک هر ۱۲ مداح دانست.
همچنین از حیث مقایسه‌ی مشخصه‌های زبانی در بین ۱۲ مداح بررسی‌شده، شباهت‌هایی میان برخی مداحان قابل تشخیص است. از جمله می‌توان شباهت‌های بسیاری میان مشخصات زبانی نوحه‌ها و اشعار سیب‌سرخی، اکبری و مقدم با هم و نیز خلج، واعظی و میرداماد با هم تشخیص داد.
جدول شماره‌ی ۸: مشخصات زبانی کلی
ردیف مشخصه زبانی تعداد کل درصد بیشترین کاربرد کمترین کاربرد
۱ استفاده از عبارات عربی ۱۱۶ ۲۳ سیب‌سرخی
اکبری
سلحشور واعظی
خلج
میرداماد
۲ استفاده از ادبیات ارباب ـ رعیتی ۱۱۱ ۲۲ سیب‌سرخی
اکبری
سلحشور خلج
میرداماد ـ واعظی
۳ استفاده از ادبیات عرفانی ۱۰۳ ۲۰ اکبری
سیب‌سرخی
مقدم خلج
سلحشور
کریمی
۴ استفاده از اصطلاحات هیئتی ۸۰ ۱۶ سیب‌سرخی
کریمی
اکبری خلج
میرداماد ـ واعظی
۵ استفاده از ادبیات سلطنتی ۵۵ ۱۱ طاهری
سیب‌سرخی
حدادیان ارضی
سلحشور
خلج ـ میرداماد
۶ استفاده از ادبیات تحقیرآمیز ۲۸ ۵/۵ اکبری
مقدم
سلحشور مطیعی ـ میرداماد ـ خلج
۷ استفاده از ادبیات محاوره‌ای و عامیانه ۱۹ ۴ ارضی
اکبری
سیب‌سرخی خلج ـ سلحشور ـ کریمی ـ میرداماد ـ واعظی
نمودار شماره‌ی ۱: مشخصات زبانی کلی
بخش دوم ـ مضامین درونی
در این بخش، متن اشعار و نوحه‌ها از نظر مضامین درونی یا به عبارت دیگر فحوا و درون‌مایه‌ها بررسی شده است. در مجموع، ۱۶ مقوله به عنوان مضامین درونی بررسی شده‌اند. این مقولات عبارتند از:
۱. مدح اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۳۸ مورد (۲۷ درصد) مضمون مدح ائمه‌ی اطهار(ع) و اهل‌بیت به کار رفته بود. در بین این موارد، بیشترین مدح ناظر به امام‌حسین(ع) با ۶۱ درصد بود و در رتبه‌های بعد مدح حضرت ابالفضل(ع) (۱۳ درصد) و حضرت علی‌اکبر(ع) (۶ درصد) قرار داشت. درصدهای کمتر به مدح امام‌زمان(ع)، امام‌علی(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت زینب(س) اختصاص داشتند. همچنین اغلب این مدح‌ها از زبان عزاداران و شیعیان بیان شده بود.
مثال:
یا علی ذات ثبوت قل هو الله احد نام تو نقش نگین امر الله الصمد
لم یلد از مادر گیتی و لم یولد چون تو در جهان بعد از نبی مثلت له کفوا احد
(اکبری ـ شب ۸)
در بین مداحان مورد بررسی، بیشترین استفاده از مضمون مدح اهل بیت مربوط به سیب‌سرخی با ۲۰ درصد بوده و در رتبه‌های بعد سلحشور و طاهری به ترتیب با ۱۸ و ۱۶ درصد قرار می‌گیرند. کمترین میزان استفاده از مضمون مدح هم مربوط به مقدم و میرداماد با ۴ درصد و حدادیان با ۵ درصد است.
جدول شماره‌ی ۹: میزان کاربرد مضمون مدح اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۰ ۷ ۷
۲ اکبری ۱۱ ۸ ۶
۳ حدادیان ۵ ۴ ۹
۴ خلج ۶ ۴ ۹
۵ سیب‌سرخی ۲۸ ۲۰ ۱
۶ سلحشور ۱۸ ۱۳ ۲
۷ طاهری ۱۶ ۵/۱۱ ۳
۸ کریمی ۱۲ ۹ ۵
۹ مطیعی ۱۵ ۱۱ ۴
۱۰ مقدم ۴ ۳ ۱۰
۱۱ میرداماد ۴ ۳ ۱۰
۱۲ واعظی ۹ ۵/۶ ۸
جمع ۱۰۳ ۱۰۰
۲. ابراز عشق به اهل بیت
از مجموع ۵۰۴ شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۳۸ مورد (۲۷ درصد) مضمون ابراز محبت شدید و عشق به اهل‌بیت به کار رفته بود. در ۸۳ درصد از این موارد، مخاطب ابراز عشق امام‌حسین(ع) بود و در ۵ درصد امام‌علی(ع). در رتبه‌های بعد درصدهای ابراز عشق به حضرت ابالفضل(ع)، امام‌زمان(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت قاسم(ع) قرار می‌گیرند.
مثال:
کرببلات برای من، جونم آقا برای تو ارباب درد و بلات برای من، جونم آقا برای تو ارباب
محنت‌کشی برای من، عاشق‌کشی برای تو ارباب اگه منو نمی‌خوای آقا بگو دیگه دلم نیاد
اگه منو نمی‌خوای آقا بگو ولی تو رو می‌خوام
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون ابراز عشق به اهل‌بیت مربوط است به سیب‌سرخی با ۳۶ مورد (۲۶ درصد) و با فاصله‌ی زیاد بعد از او، اکبری با ۱۸ مورد (۱۳ درصد) و حدادیان با ۱۵ مورد (۱۱ درصد). کمترین میزان استفاده از این مضمون هم مربوط به خلج است که در بازه‌ی مورد بررسی هیچ موردی با این مضمون یافت نشد و پس از او واعظی با ۵ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۰: میزان کاربرد مضمون ابراز عشق به اهل‌بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۶ ۶
۲ اکبری ۱۸ ۱۳ ۱
۳ حدادیان ۱۵ ۱۱ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱۰ ۷ ۴
۶ سلحشور ۹ ۵/۶ ۵
۷ طاهری ۸ ۶ ۶
۸ کریمی ۱۲ ۹ ۳
۹ مطیعی ۹ ۵/۶ ۵
۱۰ مقدم ۱۰ ۷ ۴
۱۱ میرداماد ۸ ۶ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۴ ۷
جمع ۱۳۸ ۱۰۰
۳. توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۰ مورد (۲ درصد) از نوحه‌ها و اشعار، مضمون رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت استفاده شده بود. در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط به کریمی بود با ۶ مورد (۶۰ درصد). در نوحه‌های بسیاری از مداحان مورد بررسی (حدادیان، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، مقدم، مطیعی، میرداماد و واعظی) نمونه‌ای از استفاده از این مضمون پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۱۱: میزان کاربرد مضمون سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲ ۲۰ ۲
۲ اکبری ۱ ۱۰ ۳
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۱ ۱۰ ۳
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۶ ۶۰ ۱
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۰ ۱۰۰
۴. توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۷ مورد (۹ درصد) به رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت اشاره شده بود. بیشترین این موارد در وصف امام‌حسین(ع)، حضرت ابالفضل(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) بود و در رتبه‌های بعد در وصف امام‌علی(ع)، حضرت زینب(س)، حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اصغر(ع) بود.
مثال:
غیرت خدایی، تو آقایی که هستی در ادب بی‌مثل و بی‌همتا
... سید و سالاری، علمداری به عشقت من علامت می‌کشم آقا
... وقتی که می‌جنگی مثل بابات علی باهیبتی
اباالادب عباسی و آقا خدای غیرتی
(مقدم ـ شب ۹)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط است به ارضی با ۸ مورد (۱۷ درصد) و پس از او کریمی با ۷ مورد (۱۵ درصد) و اکبری با ۶ مورد (۱۳ درصد). کمترین میزان هم مربوط است به مقدم و مطیعی، هرکدام با ۱ مورد (۲ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۲: میزان کاربرد مضمون سیره‌ی فردی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۸ ۱۷ ۱
۲ اکبری ۶ ۱۳ ۳
۳ حدادیان ۲ ۴ ۶
۴ خلج ۲ ۴ ۶
۵ سیب‌سرخی ۴ ۵/۸ ۵
۶ سلحشور ۵ ۱۱ ۴
۷ طاهری ۴ ۵/۸ ۵
۸ کریمی ۷ ۱۵ ۲
۹ مطیعی ۱ ۲ ۷
۱۰ مقدم ۱ ۲ ۷
۱۱ میرداماد ۲ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۵ ۱۱ ۴
جمع ۴۷ ۱۰۰
۵. توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۵۱ مورد (۱۰ درصد) از مضمون وصف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت استفاده شده است. بیشترین تکرار این مضمون برای توصیف حضرت ابالفضل(ع) و امام‌حسین(ع) به کار رفته بود و در رتبه‌های بعد و در وصف حضرات علی‌اکبر(ع) و قاسم(ع).
مثال:
بذار تا رقیه بخونه بدونید عمو پهلوونه
(اکبری ـ شب ۹)
ضرباتی که به صفین زدی محشر کرد الگوی مشق نبرد نخعی‌ها شده‌ای
دست بر قبضه مبر جنگ به تأخیر افتد مشک کافی‌ست که تو حضرت سقا شده‌ای
لشکر از هیبت عباسی تو ریخت به هم دل به دریا زده و حسرت دریا شده‌ای
(طاهری ـ شب ۹)
دلاوری ابالفضل یه تنه واسه زینب یه لشکری ابالفضل
(حدادیان ـ شب ۹)
ای همه نیروی لشگرم، برادرم قوت قلبی به مادرم، به مادرم
تو وقت بازوان من، توان من برادر پهلوان من، توان من
(میرداماد ـ شب ۹)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط به ارضی با ۱۳ مورد (۲۵ درصد) بود و کمترین میزان هم مربوط به مقدم با ۲ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۳: میزان کاربرد مضمون وصف قدرت جسمانی اهل بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱۳ ۲۵ ۱
۲ اکبری ۳ ۶ ۳
۳ حدادیان ۳ ۶ ۳
۴ خلج ۵ ۱۰ ۲
۵ سیب‌سرخی ۳ ۶ ۳
۶ سلحشور ۵ ۱۰ ۲
۷ طاهری ۵ ۱۰ ۲
۸ کریمی ۳ ۶ ۳
۹ مطیعی ۳ ۶ ۳
۱۰ مقدم ۲ ۴ ۴
۱۱ میرداماد ۳ ۶ ۳
۱۲ واعظی ۳ ۶ ۳
جمع ۵۱ ۱۰۰
۶. توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۷ مورد (۹ درصد) به بیان زیبایی ظاهری اهل بیت پرداخته شده بود. این توصیفات بیش از همه درباره‌ی زیبایی حضرت ابالفضل(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) بود و با فاصله در مرتبه‌های بعد در وصف امام‌حسین(ع)، حضرت قاسم(ع) و حضرت علی‌اصغر(ع).
مثال:
گویی از قاطبه اهل حرم جان می‌رفت قد رعنای حسن بود به میدان می‌رفت
صورتش قرص قمر لعل لبش جام عسل پاره ماه به سوی لشکر شیطان می‌رفت
(ارضی ـ شب ۶)
چه زیبایی که چشمات می‌کنه غوغا عباس، عباس، عباس
حضرت یوسف هم آقا پیش تو زانو می‌زنه
تو آسمون نور قمر پیش تو سوسو می‌زنه
وقت طلوع خورشید آقا به هیبتت رو می‌زنه
... چشمای تو دریاچه بی‌همتا جمال و شوکت و قدر و وقار تو
(مقدم ـ شب ۹)
ازون نگاهش نمی‌شه دل کند دلم می‌مونه وقتی که آروم می‌زنه لبخند دود کنید اسفند
قد بلند و موی کمند و باباش که می‌بینه می‌افته یاد جدش
وقتی سواره‌ست یا که پیاده‌ست می‌شناسنش از اون دورا بلنده قدش
باشی سلامت تو این جوونا فقط تو داری چندتا علامت باشی سلامت
یه خال گونه قد نمونه فقط تو با عمو می‌شی شونه به شونه
(مقدم ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از این مضمون مربوط بود به طاهری با ۸ مورد (۱۷ درصد) و پس از او ارضی و خلج هرکدام با ۷ مورد (۱۵ درصد). کمترین میزان استفاده هم مربوط بود به حدادیان که هیچ موردی از استفاده‌ی این مضمون یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۱۴: میزان کاربرد مضمون وصف زیبایی اهل‌بیت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۷ ۱۵ ۲
۲ اکبری ۲ ۴ ۶
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۷ ۱۵ ۲
۵ سیب‌سرخی ۶ ۱۳ ۳
۶ سلحشور ۳ ۶ ۵
۷ طاهری ۸ ۱۷ ۱
۸ کریمی ۴ ۹ ۴
۹ مطیعی ۲ ۴ ۶
۱۰ مقدم ۲ ۴ ۶
۱۱ میرداماد ۳ ۶ ۵
۱۲ واعظی ۳ ۶ ۵
جمع ۴۷ ۱۰۰
۷. ذکر مصیبت و شرح شهادت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۴۷ مورد یعنی نزدیک به نیمی از آن‌ها مضمون ذکر مصیبت و شرح شهادت ائمه و اهل‌بیت بیان شده است. بیان این مصائب در ۳۷ درصد موارد از زبان امام‌حسین(ع)، در ۱۶ درصد از زبان حضرت زینب(س)، در ۱۴ درصد از زبان شیعیان و عزاداران، در ۱۳ درصد از زبان حضرت رباب و پس از آن‌ها با درصدهای کمتر از زبان حضرت قاسم(ع)، حضرت ابالفضل(ع)، حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت ام‌البنین، حضرت زهرا(س)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت رقیه بیان شده است.
به روی پیکر تو پای هرکسی وا شد زره نداشتنت را بهانه‌ات کردند
به جرم گفتن احلی من العسل قاسم شبیه موم عسل خانه‌خانه‌ات کردند
(ارضی ـ شب ۶)
چیزی نمانده است بیفتی زمین حسین چیزی نمانده است راهی گودال‌تان کنند
چیزی نمانده است بیایند سوارها در زیر سم اسب لگدمال‌تان کنند
چیزی نمانده است که در آن غروب بد با نعل‌های مرکبشان چال‌تان کنند
چیزی نمانده است که سیلی خورد رباب چیزی نمانده است بگوید که آب آب
بس کن رباب حرمله بیدار می‌شود سهمت دوباره خنده اشرار می‌شود
(سیب‌سرخی ـ شب ۶)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضمون روضه مربوط به سیب‌سرخی با ۴۴ مورد (۱۸ درصد) بوده و در رتبه‌های بعد ارضی با ۳۳ مورد (۱۳ درصد) و طاهری با ۲۸ مورد (۱۱ درصد) قرار می‌گیرند. کمترین میزان هم به ترتیب مربوط به مقدم با ۳ مورد (۱ درصد) و کریمی با ۱۲ مورد (۵ درصد) بوده است.
جدول شماره‌ی ۱۵: میزان کاربرد مضمون شرح مصیبت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳۳ ۱۳ ۲
۲ اکبری ۱۷ ۷ ۶
۳ حدادیان ۱۷ ۷ ۶
۴ خلج ۲۰ ۸ ۵
۵ سیب‌سرخی ۴۴ ۱۸ ۱
۶ سلحشور ۲۰ ۸ ۵
۷ طاهری ۲۸ ۱۱ ۳
۸ کریمی ۱۲ ۵ ۸
۹ مطیعی ۱۵ ۶ ۷
۱۰ مقدم ۳ ۱ ۹
۱۱ میرداماد ۲۳ ۹ ۴
۱۲ واعظی ۱۵ ۶ ۷
جمع ۲۴۷ ۱۰۰
۸. توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۱ مورد (۴ درصد) مضمون توصیف جنگاوری‌ها و رفتار حماسی به کار رفته است. بیشترین این توصیف‌ها در وصف رزم امام‌حسین(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت ابالفضل(ع) بوده است.
مثال:
کیست این مرد که شمشیر دوپیکر دارد بین میدان زره حضرت حیدر دارد
میمنه، میسره را باز جهنم کرده ترس را اول این رزم مجسم کرده
می‌رسد تا به مدینه رجز آوایش و شنید ام‌بنین نعره‌‌ی یا زهرایش
(کریمی ـ شب ۱۰)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضامین حماسی در مداحی کریمی با ۴ مورد (۱۹ درصد) و پس از او ارضی، طاهری و سلحشور هرکدام با ۳ مورد (۱۴ درصد) بوده است. در مداحی مطیعی و واعظی هم نمونه‌ی مضمون حماسی پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۱۶: میزان کاربرد مضمون توصیف حماسی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۴ ۲
۲ اکبری ۱ ۵ ۴
۳ حدادیان ۱ ۵ ۴
۴ خلج ۱ ۵ ۴
۵ سیب‌سرخی ۲ ۵/۹ ۳
۶ سلحشور ۳ ۱۴ ۲
۷ طاهری ۳ ۱۴ ۲
۸ کریمی ۴ ۱۹ ۱
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۱ ۵ ۴
۱۱ میرداماد ۲ ۵/۹ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۲۱ ۱۰۰
۹. توصیف روابط عاطفی و احساسی
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰۹ مورد (۴۲ درصد) مضمون توصیف روابط عاطفی و احساسی به کار رفته است. ۴۵ درصد این موارد، از زبان امام‌حسین(ع)، ۱۷ درصد از زبان حضرت زینب(س)، ۱۲ درصد از زبان حضرت رباب، ۹ درصد از زبان حضرت قاسم(ع)، ۵ درصد از زبان شیعیان و عزاداران، ۵ درصد از زبان حضرت ابالفضل(ع) و در درصدهای کمتر از زبان حضرت علی‌اصغر(ع)، حضرت ام‌البنین، حضرت علی‌اکبر(ع) و حضرت زهرا(س) بیان شده است.
مثال:
می‌گن اهل ای داداش همراهم برمی‌گردی
شکستی کمرمو ای کاش چشاتو وا می‌کردی
ببین کار من زار شده امامت گرفتار شده حسین بی‌علمدار شده
(کریمی ـ شب ۹)
بیشترین استفاده از مضامین عاطفی و احساسی در مداحی متعلق به سیب‌سرخی با ۳۲ مورد (۱۵ درصد) و بعد از او ارضی با ۲۸ مورد (۱۳ درصد) است. کمترین موارد هم مربوط بوده است به مقدم با ۲ مورد (۱ درصد) و مطیعی با ۹ مورد (۴ درصد).
جدول شماره‌ی ۱۷: میزان کاربرد مضمون توصیف روابط عاطفی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۲۸ ۱۳ ۲
۲ اکبری ۱۵ ۷ ۶
۳ حدادیان ۱۵ ۷ ۶
۴ خلج ۲۱ ۱۰ ۴
۵ سیب‌سرخی ۳۲ ۱۵ ۱
۶ سلحشور ۱۴ ۷ ۶
۷ طاهری ۲۲ ۱۱ ۳
۸ کریمی ۲۳ ۱۱ ۳
۹ مطیعی ۹ ۴ ۸
۱۰ مقدم ۲ ۱ ۹
۱۱ میرداماد ۱۶ ۸ ۵
۱۲ واعظی ۱۳ ۶ ۷
جمع ۲۰۹ ۱۰۰
۱۰. فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در کمتر از ۲ درصد یعنی در ۶ مورد، مضمون بیان فلسفه و اهداف قیام امام‌حسین(ع) و پیام‌های عاشورا بیان شده بود که این تعداد هم بیشتر به‌صورت غیرمستقیم بودند.
مثال:
بسیجیان همه در راه حق قیام کنید به جسم بی‌سر مولای خود سلام کنید
هنوز ناله هل من معین اوست بلند هماره گوش به زنگ شعار او باشید
(حدادیان ـ شب ۱۰)
این منم عباس و در کربلا جان می‌دهم درس جانبازی به افراد مسلمان می‌دهم
(واعظی ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از این مضمون مربوط به واعظی با ۲ مورد بوده است. در نوحه‌های ۷ نفر از مداحان مورد بررسی (کریمی، طاهری، میرداماد، مطیعی، خلج، اکبری و مقدم) هیچ نمونه‌ای از این مضمون دیده نشد.
جدول شماره‌ی ۱۸: میزان کاربرد مضمون بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱ ۱۷ ۲
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۱ ۱۷ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱ ۱۷ ۲
۶ سلحشور ۱ ۱۷ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۰ ــ ــ
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۲ ۳۳ ۱
جمع ۶ ۱۰۰
۱۱. بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰ مورد (۴ درصد) به مضمون مجالس و آیین‌های عزاداری و جایگاه و اهمیت آن‌ها پرداخته و بدان تأکید شده است.
مثال:
نفس‌کشیدن ما بین روضه‌ها خوب است چقدر نزد شما حال و روز ما خوب است
(ارضی ـ شب ۶)
اولین خیمه‌ای که برات زدم با چادر نماز مادرم بوده
اشکای روضه آبرومونه نوکری تو آرزومونه
(میرداماد ـ شب ۱۰)
روضه‌های تو همیشه هست یه پارچه نور مادرت داره شرف حضور
خوش به حال دو دستی که به سینه خورد خوش به حال نوکری که توی روضه مرد
(مقدم ـ شب ۶)
لباس مشکی‌مان را به دستمان بدهید به ما حسینیه‌ی گریه را نشان بدهید
مرا که راهی بزم عزای اربابم برای زودرسیدن کمی توان بدهید
(مقدم ـ شب ۷)
بیشترین موارد استفاده از این مضمون در نوحه‌های سلحشور با ۴ مورد (۲۰ درصد) و سپس ارضی، مطیعی و مقدم هر کدام با ۳ مورد (۱۵ درصد) بوده و کمترین میزان استفاده هم مربوط می‌شود به خلج، حدادیان و کریمی که در بازه‌ی مورد بررسی در مداحی‌هاشان هیچ موردی با این مضمون یافت نشد.
جدول شماره‌ی ۱۹: میزان کاربرد مضمون بزرگداشت مجالس عزاداری
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۵ ۲
۲ اکبری ۱ ۵ ۴
۳ حدادیان ۰ ــ ــ
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱ ۵ ۴
۶ سلحشور ۴ ۲۰ ۱
۷ طاهری ۲ ۱۰ ۳
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۳ ۱۵ ۲
۱۰ مقدم ۳ ۱۵ ۲
۱۱ میرداماد ۲ ۱۰ ۳
۱۲ واعظی ۱ ۵ ۴
جمع ۲۰ ۱۰۰
۱۲. ملامت و سرزنش خود
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۴۲ مورد (۸ درصد) مضمون ملامت و سرزنش خود به‌عنوان بنده‌ای گنهکار به کار رفته است. در اغلب این موارد از امام‌حسین(ع) و امام‌زمان(ع) طلب بخشش و عفو بیان شده است.
مثال:
گرچه پرونده اعمال سیاهی دارم کاش می‌آمد و با این‌همه امضا می‌کرد
(سلحشور ـ شب ۸)
به نگاهی تو مرا مهمان کن نظری هم به من از احسان کن
تو که از حال دلم آگاهی عاشقان را تو چراغ راهی
این جهان داده فریبم چه کنم؟ حال تنها و غریبم چه کنم
(حدادیان ـ شب ۷)
تنها بود به دست تو طومار جرم من این مشت بسته را به بر خلق وا مکن
(حدادیان ـ شب ۸)
من از کودکی عاشقت بوده‌ام قبولم نما گرچه آلوده‌ام
مبادا برانی مرا از درت به پهلوی شکسته‌ی مادرت
(مطیعی ـ شب ۶)
شما کجا و من کجا تو خوب خوب، من بد بد
آخه چقدر مهربونی راه دادی و بده اومد
من اومدم با اشک و آه خسته¬ام و مونده تو راه
منم می‌خوام سفید بشم شبیه اون غلام سیاه
(کریمی ـ شب ۹)
بیشترین استفاده از این مضمون مربوط است به سیب‌سرخی با ۱۴ مورد (۲۶ درصد) و کمترین میزان مربوط به ارضی با صفر مورد است.
جدول شماره‌ی ۲۰: میزان کاربرد مضمون ملامت خود
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ــ ــ
۲ اکبری ۴ ۱۰ ۴
۳ حدادیان ۵ ۱۲ ۳
۴ خلج ۱ ۲ ۶
۵ سیب‌سرخی ۱۴ ۲۶ ۱
۶ سلحشور ۵ ۱۲ ۳
۷ طاهری ۱ ۲ ۶
۸ کریمی ۲ ۵ ۵
۹ مطیعی ۵ ۱۲ ۳
۱۰ مقدم ۶ ۱۴ ۲
۱۱ میرداماد ۱ ۲ ۶
۱۲ واعظی ۲ ۵ ۵
جمع ۴۲ ۱۰۰
۱۳. آرزوی شهادت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۷۸ مورد (۱۵ درصد) مضمون آرزوی شهادت و کشته‌شدن و جان‌دادن برای امام‌حسین(ع) و در مجلس روضه گنجانده شده است.
مثال:
هستم وقتی آقا توی هیئت دنیا میشه برام مثل جنت امشب بده برات شهادت
(سلحشور ـ شب ۷)
آرزو دارم توی کربلا بمیرم پای روضه‌ها بمیرم تا حاجت‌روا بمیرم
(مطیعی ـ شب ۷)
ایشالا آخر راه ما شهادت باشه
(میرداماد ـ شب ۷)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از این مضمون مربوط به سیب‌سرخی با ۱۳ مورد (۱۷ درصد) و پس از او اکبری با ۱۱ مورد (۱۴ درصد) و حدادیان و مطیعی با ۱۰ مورد (۱۳ درصد) بوده است. کمترین میزان هم متعلق است به خلج با صفر مورد و کریمی و واعظی با ۲ مورد (۵/۲ درصد).
جدول شماره‌ی ۲۱: میزان کاربرد مضمون آرزوی شهادت
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۶ ۸ ۵
۲ اکبری ۱۱ ۱۴ ۲
۳ حدادیان ۱۰ ۱۳ ۳
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۱۳ ۱۷ ۱
۶ سلحشور ۹ ۱۲ ۴
۷ طاهری ۶ ۸ ۵
۸ کریمی ۲ ۵/۲ ۷
۹ مطیعی ۱۰ ۱۳ ۳
۱۰ مقدم ۶ ۸ ۵
۱۱ میرداماد ۳ ۴ ۶
۱۲ واعظی ۲ ۵/۲ ۷
جمع ۷۸ ۱۰۰
۱۴. انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۸ مورد (۴ درصد) از مضمون انقلاب اسلامی و پیونددادن عاشورا با وقایع سیاسی روز استفاده شده بود.
مثال:
به سینه‌ی همه امروز سوز عاشوراست چراکه روز بسیج است و روز عاشوراست
بسیج ذکرش باشد به صبح و شام حسین به وقت صلح حسن موقع قیام حسین
بسیج در نفسش انتقام خون خداست بسیج سینه‌زن خط سیدالشهداست
(حدادیان ـ شب ۱۰)
جبهه حق و باطل همه‌جا در حال جنگند تو دنیای ما مونده چشم به راه تو
(سلحشور ـ شب ۸)
باید که مسلح بشود اسلحه‌ی دین تا روز رهاگشتن لبنان و فلسطین
باید که ادامه بدهیم راه شهیدان تا روز عیان‌گشتن آن دلبر پنهان
باید که بمانیم با شور حسینی دلداده‌ی سیدعلی و یار خمینی
(مطیعی ـ شب ۷)
ما بسیجی‌های روح‌الله با شهیدان عهد خون بستیم روز اول یاعلی گفتیم، تا به آخر با علی هستیم
عشق این دلها جز ولایت نیست راه و رسم ما جز شهادت نیست
وارثان جاء نصر الله، قاریان و کوثر و غدیریم جان‌نثار رسول‌الله، فاتحان خیبر و بدریم
یا رسول‌الله نقش پرچم‌هاست وعده‌گاه ما مسجد الاقصی است
(مطیعی ـ شب ۱۰)
در بین مداحان، بیشترین استفاده از مضامین سیاسی روز مربوط به مطیعی با ۷ مورد (۳۹ درصد) است. در اشعار و نوحه‌های ۷ نفر از مداحان (اکبری، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، کریمی، مقدم و واعظی) هم مصداقی از پرداختن به این مضمون پیدا نشد.
جدول شماره‌ی ۲۲: میزان کاربرد مضمون انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۳ ۱۷ ۲
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۳ ۱۷ ۲
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۳ ۱۷ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۰ ــ ــ
۹ مطیعی ۷ ۳۹ ۱
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۲ ۱۱ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۸ ۱۰۰
۱۵. دفاع مقدس و شهدا
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۱۸ مورد (۴ درصد) مضمون دفاع مقدس و گرامی‌داشت یاد شهدای جنگ تحمیلی به کار رفته بود.
مثال:
حالا تو این دنیای غریبی دل‌خوشی‌مونه یاد شهدا
چفیه و سربندا گرمی لبخندا نیمه‌شب سنگر شور نافله‌ها
رفتند و ما موندیم عمریه جا موندیم کی میره از یادم کوچ قافله‌ها
غروبا چشم به راشون می‌مونم با دل خون خدا این روسیاهو به رفیقاش برسون
(سلحشور ـ شب ۷)
هرچی داریم از شهداست اسم اونا آبروی ماست
هنوزم به یاد اون روزا عشق ما سربند یا زهراست
ذکر حسین حسین می‌گیریم به یاد چمران و خرازی
به یاد زین‌الدین و همت به یاد صیاد شیرازی
باکری‌ها و آوینی‌ها همونایی که خیلی مردن
با شور و غوغایی به دور حسین می‌گردن
(میرداماد ـ شب ۷)
یاد امام و شهدا دلو می‌بره کرببلا می‌گم بابا اینکه علم تو دستشه صبح دوکوهه مستشه
اینکه جلوتر از همه‌س روی لباش یه زمزمه‌س بگو کیه؟
این رفیقم که می‌بینی میوندار جبهه‌ها بود میوندار هیئتا بود
این رفیقم غلامعلی نوحه‌خونه، روضه‌خونه وقتی دل بابات می‌گیره شعرای اونو می‌خونه
(حدادیان ـ شب ۸)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون دفاع مقدس و یاد شهدای جنگ مربوط به سلحشور با ۷ مورد (۳۹ درصد) و پس از او مطیعی با ۴ مورد (۲۲ درصد) است. در مداحی ۶ نفر از مداحان مورد بررسی (اکبری، خلج، سیب‌سرخی، طاهری، مقدم و واعظی) هم مصداقی از پرداختن به این مضمون پیدا نشد (ن.ک. جدول شماره‌ی ۲۳).
جدول شماره‌ی ۲۳: میزان کاربرد مضمون دفاع مقدس
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۱ ۵/۵ ۵
۲ اکبری ۰ ــ ــ
۳ حدادیان ۲ ۱۱ ۴
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۰ ــ ــ
۶ سلحشور ۷ ۳۹ ۱
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۱ ۵/۵ ۵
۹ مطیعی ۴ ۲۲ ۲
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۳ ۱۷ ۳
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۱۸ ۱۰۰
۱۶. انتظار و مهدویت
از مجموع ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده، در ۲۰ مورد (۴ درصد) به مقوله‌ی انتظار امام‌زمان(ع) و مهدویت پرداخته شده بود.
مثال:
کی میشه ندبه‌های ما اجابت بخره با یه نگاه ما رو حضرت
مونده به راه تو چشای ترم مژده وصلت رو میده سحر
آیه‌ی جاء الحق ذکر همه‌ست کی می‌رسی ای منجی بشر
هر گوشه‌ی دنیا محشریه بر پا چشای هر مظلوم روضه‌خونه بیا
هر دل‌آزرده خسته ز بیداده عدل علی می‌خواد این زمونه بیا
بیا که این روزگار زیرو رو شه با نگات
شب غم رفتنیه بیا ای صبح نجات
(سلحشور ـ شب ۷)
روزها سایه‌نشین قدمش خورشید است هرکه در سایه‌ی این بیرق اگر می‌آید
می‌رسد جمعه‌ای و پیش تو دم می‌گیریم عاقبت غربت این جمع به سر می‌آید
(سیب‌سرخی ـ شب ۸)
در بین مداحان، بیشترین میزان استفاده از مضمون انتظار و مهدویت مربوط به مطیعی با ۷ مورد (۳۵ درصد) و پس از او سلحشور با ۶ مورد (۳۰ درصد) است. در متن مداحی ۶ نفر از مداحان (ارضی، خلج، طاهری، میرداماد، مقدم و واعظی) هم مصداقی از این مضمون یافت نشد (ن.ک. جدول شماره‌ی ۲۴).
جدول شماره‌ی ۲۴: میزان کاربرد مضمون مهدویت و انتظار
ردیف مداح تعداد درصد رتبه
۱ ارضی ۰ ــ ــ
۲ اکبری ۱ ۵ ۵
۳ حدادیان ۱ ۵ ۵
۴ خلج ۰ ــ ــ
۵ سیب‌سرخی ۳ ۱۵ ۳
۶ سلحشور ۶ ۳۰ ۲
۷ طاهری ۰ ــ ــ
۸ کریمی ۲ ۱۰ ۴
۹ مطیعی ۷ ۳۵ ۱
۱۰ مقدم ۰ ــ ــ
۱۱ میرداماد ۰ ــ ــ
۱۲ واعظی ۰ ــ ــ
جمع ۲۰ ۱۰۰
جمع‌بندی بخش دوم
جمع‌بندی یافته‌های تحقیق در بخش مضامین درونی نشان می‌دهد از بین ۱۶ مضمون مورد بررسی، ۶ مضمون را می‌توان مضامین مشترک دانست؛ یعنی مضامینی که در اشعار و نوحه‌های همه‌ی ۱۲ مداح (ولو یک مورد) استفاده شده است. این مضامین عبارتند از:
• مدح اهل‌بیت
• ابراز عشق به اهل‌بیت
• توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت
• توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت
• ذکر مصیبت و شرح شهادت
• توصیف روابط عاطفی و احساسی
همچنین همانطور که در جدول شماره‌ی ۲۵ و نمودار شماره‌ی ۲ آمده است، پربسامدترین مضمون اشعار و نوحه‌های مداحان پرمخاطب در بازه‌ی مورد بررسی عبارتند از:
• ذکر مصیبت و شرح شهادت
• توصیف روابط عاطفی و احساسی
• ابراز عشق به اهل بیت
• مدح اهل بیت
نیز کم‌بسامدترین مضامین عبارتند از:
• بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع)
• بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری
• توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها
• انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز
• دفاع مقدس و شهدای جنگ
• انتظار و مهدویت
• توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت
جدول شماره‌ی ۲۵: مضامین درونی کلی
ردیف مضمون تعداد کل درصد بیشترین کاربرد کمترین کاربرد
۱ ذکر مصیبت و شرح شهادت ۲۴۷ ۴۸ سیب‌سرخی
ارضی
طاهری مقدم
کریمی
واعظی ـ مطیعی
۲ توصیف روابط عاطفی و احساسی ۲۰۹ ۴۲ سیب‌سرخی
ارضی
طاهری ـ کریمی مقدم
مطیعی
واعظی
۳ ابراز عشق به اهل‌بیت ۱۳۸ ۲۷ سیب‌سرخی
اکبری
حدادیان خلج
واعظی
۴ مدح اهل‌بیت ۱۳۸ ۲۷ سیب‌سرخی
سلحشور
طاهری مقدم ـ میرداماد
حدادیان
۵ آرزوی شهادت ۷۸ ۱۵ سیب‌سرخی
اکبری
مطیعی ـ حدادیان خلج
کریمی ـ واعظی
۶ توصیف قدرت جسمانی و پهلوانی اهل‌بیت ۵۱ ۱۰ ارضی
سلحشور ـ طاهری ـ خلج مقدم
۷ توصیف زیبایی ظاهری اهل‌بیت ۴۷ ۹ طاهری
ارضی ـ خلج حدادیان
۸ توصیف رفتار و سیره‌ی فردی و اخلاقی اهل‌بیت ۴۷ ۹ ارضی
کریمی
اکبری مقدم ـ مطیعی
۹ ملامت و سرزنش خود ۴۲ ۸ سیب‌سرخی
مقدم
ارضی
خلج ـ طاهری ـ میرداماد
۱۰ توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها ۲۱ ۴ کریمی
ارضی ـ طاهری ـ سلحشور مطیعی ـ واعظی
۱۱ بزرگداشت مجالس و آیین‌های عزاداری ۲۰ ۴ سلحشور
ارضی ـ مطیعی ـ مقدم خلج ـ حدادیان ـ کریمی
۱۲ انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز ۱۸ ۴ مطیعی
ارضی ـ سلحشور ـ حدادیان اکبری ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ طاهری ـ کریمی ـ واعظی
۱۳ دفاع مقدس و شهدای جنگ ۱۸ ۴ سلحشور
مطیعی
میرداماد اکبری ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ طاهری ـ واعظی
۱۴ انتظار و مهدویت ۲۰ ۴ مطیعی
سلحشور ارضی ـ خلج ـ مقدم ـ طاهری ـ میرداماد ـ واعظی
۱۵ توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت ۱۰ ۲ کریمی
ارضی
حدادیان ـ خلج ـ مقدم ـ سیب‌سرخی ـ واعظی ـ طاهری ـ مطیعی ـ میرداماد
۱۶ بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع) ۶ ۲ واعظی خلج ـ اکبری ـ مقدم ـ کریمی ـ طاهری ـ میرداماد ـ مطیعی
نمودار شماره‌ی ۲: مضامین درونی کلی
بخش سوم: نتیجه‌گیری
۱. استمرار رواج ادبیات ارباب ـ رعیتی
ادبیات ارباب ـ رعیتی و استعمال واژه‌هایی نظیر ارباب، نوکر، عبد، غلام و... از مشخصه‌های دیرپای شعر هیئت است و از قدیم تا به امروز استمرار داشته است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد این ادبیات هنوز از شاخصه‌های زبانی مهم و عمومی شعر هیئت به حساب می‌آید (ن.ک. جدول شماره‌ی ۸).
۲. رواج عرفان سطحی و عامیانه
استعمال ادبیات عرفانی و واژه‌هایی چون می، باده، مست، ساقی، ساغر و... به تبع تفسیر عارفانه از واقعه‌ی عاشورا امری دیرپا است که نمونه‌های برجسته‌اش را در آثار عاشورایی کلاسیک نظیر «روضه الشهدا» و ترکیب‌بند محتشم می‌توان جست. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد این ادبیات یکی از مشخصه‌های زبانی مهم و عمومی شعر هیئت امروز محسوب می‌شود. البته در بسیاری از اشعار و نوحه‌های جدید، این واژگان با لحن و زبان محاوره‌ای و عامیانه به کار گرفته می‌شود که به ظهور نوعی عرفان سطحی و عامیانه در شعر هیئت انجامیده است. به عبارت دیگر فراوانی استعمال واژه‌های عرفانی در نوحه‌ها را نمی‌توان لزوماً به معنای غلبه‌ی تفسیر و رویکرد عرفانی به عاشورا در مجالس مذهبی و شرکت‌کنندگان آن‌ها تلقی کرد. چراکه بسیاری اوقات این ادبیات بیرون از زمینه و خاستگاه معنایی و تبار مفهومی‌شان در نوحه‌ها استفاده می‌شوند و این استعمالها بیشتر نوعی لفاظی است.
۳. رواج استفاده از عبارات عربی
طبق یافته‌های تحقیق، استفاده از عبارات عربی از دیگر مشخصه‌های زبانی عمومی شعر هیئت است. این فراوانی که به نظر می‌رسد در سالهای اخیر بیشتر شده است، می‌تواند نشانه‌ی رویکرد سرایندگان اشعار هیئت به ابتکارات زبانی با استفاده از عبارات آشنا (مانند شهادتین) یا عبارات متن مقاتل باشد. البته در مواردی هم عبارات عربی به‌کاررفته در این سروده‌ها، مجعول خود شاعر است که گاه از نظر دستور زبانی هم خالی از اشکال نیست. علاوه بر این، در سالهای اخیر مشاهده می‌شود که برخی مداحان مانند مطیعی و کریمی، در مداحی خود به خواندن نوحه‌ها و اشعار عربی نیز می‌پردازند.
۴. استمرار استعمال ادبیات سلطنتی
استعمال ادبیات سلطنتی و واژه‌هایی چون شاهنشاه و سلطان و شاه و دربار، در متون مذهبی و ادبی پیش از انقلاب (از دوران صفویه تا پهلوی) امر مرسومی بوده است. در سالهای بعد از انقلاب، استعمال این ادبیات در محافل سیاسی هوادار نظام به گونه‌ای مذموم انگاشته شده و طرد شد. اما در سالهای اخیر مشاهده می‌شود که استعمال این ادبیات در سروده‌های جدید رو به افزایش گذاشته است. آمار ۱۱ درصدی که در این تحقیق به دست آمد، نشان‌دهنده‌ی این روند رو به رشد است. با عنایت به اینکه اغلب ۱۲ مداحی که موضوع این تحقیق بوده‌اند، مشهور به داشتن گرایش سیاسی مدافع نظام اسلامی هستند و در بین مخاطبان به مداحان انقلابی و سیاسی و حزب‌اللهی شهرت دارند، اینکه این مداحان از اشعار و نوحه‌هایی با چنین مشخصه‌ای استفاده می‌کنند محل تأمل است. جالب است که بیشترین آمار استفاده از این قبیل واژه‌ها مربوط به محمدرضا طاهری و با فاصله‌ای بعد از او سعید حدادیان است (ن.ک. جدول شماره‌ی ۸).
۵. استمرار استفاده از ادبیات تحقیرآمیز و تعابیر دور از شأن
آمار ۵/۵ درصدی استعمال واژه‌ها و تعابیر تحقیرآمیز و دور از شأن نظیر سگ و قلاده و دیوانه نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌ها و اقدامات اصلاح‌گرانه و آسیب‌شناسانه‌ای که در سالهای اخیر در راستای مقابله با این ادبیات شده است، ولی کماکان این قبیل استعمالها در شعر جدید هیئت کاربرد دارد. گرچه ظاهراً این استعمال کمتر شده است. نکته‌ی دیگر اینکه مروری بر آمارهای جدول شماره‌ی ۶ نشان می‌دهد که استعمال از این قبیل تعابیر تنها اختصاص به گروه خاصی از مداحان جدید و جوان ندارد و اشعار و نوحه‌های مداحان انقلابی و سیاسی مشهور هم از این تعابیر بی‌نصیب نیست.
۶. کم‌رونقی رویکرد سیاسی و حماسی به عاشورا
با وجود آن‌که قرائت سیاسی و مبارزاتی از واقعه‌ی عاشورا، در چند دهه‌ی اخیر ـ به ویژه دهه‌های ۵۰ و ۶۰ ـ قرائت رایج و پرطرفداری بوده و ازجمله در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی بسیار مورد استفاده و تأکید انقلابیون و رهبران‌شان بوده است، اما مشاهده می‌شود که به مرور زمان از گستره‌ی نفوذ این قرائت کاسته شده است. نگاهی به آماره‌های جدول شماره‌ی ۲۵ به خوبی این بی‌رونقی را نشان می‌دهد. طبق این جدول، مضامینی چون توصیف رفتار و سیره‌ی سیاسی ـ اجتماعی اهل‌بیت، توصیف حماسه‌ها و جنگاوری‌ها، انقلاب اسلامی و مسایل سیاسی روز و دفاع مقدس و شهدای جنگ کمتر از ۴ درصد مضامین مورد استفاده را تشکیل می‌دهند. این درحالی است که چنان‌که پیشتر اشاره شد اغلب مداحان موضوع تحقیق از مداحان سیاسی و انقلابی محسوب می‌شوند که در جریانات سیاسی (نظیر انتخابات) نیز حضور فعالی دارند.
۷. فقر رویکرد تحلیلی و تاریخی
آمار بسیار پایین کاربرد مضمون بیان فلسفه و هدف قیام امام‌حسین(ع) نشان می‌دهد با وجود تأکیدها و تلاش‌های فراوان برخی اصلاح‌گران دینی و برخی علما مبنی بر توجه به روح و معنا و حقیقت حرکت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به موازات سوگواری بر شهادت آن حضرت، اما هنوز پرداختن به وجوه معرفتی و تحلیلی جایی در اشعار و نوحه‌های اغلب مداحان ندارد و کماکان در این مجالس، صرفاً عزاداری و گریستن اصالت دارد. مصادیق اندکی هم که هرازگاه در برخی اشعار و نوحه‌ها ناظر به این مضمون یا مضامین مشابه آن پیدا می‌شود (از جمله همین ۶ موردی که بین ۵۰۴ قطعه شعر و نوحه‌ی بررسی‌شده در تحقیق حاضر، ذیل این مقوله کدگذاری شده‌اند)، بیشتر ناظر به تحلیل و تفسیر واقعه‌ی عاشورا براساس مقتضیات سیاسی زمان و به‌عبارت دیگر تحلیل تحت زمان است و نه تحلیلی فرازمانی.
۸. رواج ستایش زیبایی ظاهری اهل‌بیت
توصیف زیبایی رخسار اهل بیت و قوت بازو و پهلوانی آنان، گرچه از مضامینی است که طبق آمار جدول شماره‌ی ۲۵ مجموعاً ۱۹ درصد مضامین را شامل شده، اما همین آمار نشان می‌دهد با وجود نهی برخی بزرگان و اصلاح‌گران دینی از جمله رهبر معظم انقلاب از وصف خط و خال اهل بیت و تشویق به بیان مناقب و فضایل ایشان به‌جای وصف چهره‌شان، هنوز این قبیل توصیفات در اشعار و نوحه‌ها رواج دارد. جالب آن است که بیشترین درصد استفاده از این مضامین متعلق است به مداحانی چون محمدرضا طاهری و منصور ارضی.
۹. فقدان مضامین اخلاقی و حکمت‌آموز
جای بسیاری از مضامین مناسب از جمله مباحث اخلاقی (فردی و اجتماعی)، پند و حکمت و نظایر آن‌ها که مورد تأکید بزرگان و علما از جمله رهبر معظم انقلاب است، در بین اشعار و نوحه‌های بررسی‌شده خالی بود.
