کد مطلب : ۱۸۸۳۲
نشست دهم شعر هیئت: شعر هیئت از منظر رهبر معظم انقلاب
شعر هیئت از منظر رهبر معظم انقلاب
عبدالامیر فائق
چکیده
این مقاله به موضوع «شعر هیأت از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی» می¬پردازد. درهم¬آمیختگی «شعر» با«مدح» و «مصیبت-خوانی» و هر آنچه که دلهای مخاطبان را «متوجه به مسائل مربوط به ائمه و خاندان پيغمبر» می¬کند، چنان است که به عنوان «رکن اساسی و فریضه¬ی این مجالس» معرفی شده است. مجالس تبلیغی که در قالب محافل «سور» و «سوگ» برپا می¬شوند، به عنوان مرکزی برای «پیوند عاطفه و عقلانیت» و «حفظ محبت مردم به اهل¬بیت» به عنوان «يك عنصر اصلى و اساسى در تشيّع و جريان تشيّع» شناخته شده¬اند؛ مجالسی که کارآمدی و پویایی¬شان به طرز چشم¬گیری به عنصر شعر مرتبط است:«چون تأثير شعر در ذهن مخاطب بيشتر است. گاهى يك شاعر، يك بيت شعر مى‌گويد كه از چند ساعت حرف زدن يك سخنورِ توانا گوياتر است. يك بيت يا يك مصرع شعر، در ذهنها مى‌ماند و مردم آن را مى‌فهمند و تكرار مى‌كنند و نتيجتاً ماندگار مى‌شود.».
در این مقاله به مؤلفه¬ها و ویژگیها، میزان کارآمدی و تأثیر، بایسته¬ها و نبایسته¬ها و بالأخره راههای ارتقاء سطح کیفی و کمی شعر هیأت از دیدگاه رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی پرداخته شده است.
کلید واژه‌ها: شیعه، شعر، هیأت، مداحی، مجالس.
مقدمه
نکته‌ی اول: پیشینه‌ی بحث
توجه به عنصر پراهمیت شعر در تبلیغ، ترویج و پاسداری از فرهنگ و ارزشهای اسلامی و دینی یکی از سنتها و روشهای امامان بزرگوار ما در طول تاریخ پر فراز و نشیب شیعه بوده است.
موضوع توجه به شعر حامی فرهنگ والای اهل¬بیت و مبلغ معارف بالای اسلام سابقه¬ای بس طولانی دارد و حتی به دوران حضور پیامبر خدا و ائمه¬ی طاهرین نیز می¬رسد. گاه امامان بزرگوار ما خودشان شاعری را با نگاه لطف خود نواخته¬اند و شعر آنان را مورد توجه و صله قرار داده¬اند؛ گاه به تغییر الفاظ و مفاهیم بیتی از اشعار ایشان پرداخته¬اند؛ گاه بر اشعار ایشان افزوده¬اند و گاه... در میان یاران اهل-بیت نیز افرادی را می¬یابیم که در رقابت ادبی برای بیان فضائل و مناقب این خاندان به تقویت بنیانهای ادبی یکدیگر می¬پرداختند.
پس از آنکه دوران غیبت کبرای امامت نیز آغاز شد شیعه تا امروز همواره توانسته است در پرتو راهنمایی علما و نایبان عام حضرت ولی عصر این عنصر را روز بروز پررنگتر و عمیقتر مورد استفاده قرار دهد.
توجّه خاص و بي¬نظير رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی به موضوع «شعر و ادب ديني» و نيز اهتمام آن بزرگوار به «ستايشگري و مدّاحي آستان اهل بيت» بركسي پوشيده نيست. رهبر اندیش¬ور ما، به رسم اجداد طاهرين خود، همواره بر رشد و قوام هرچه بیشترِ آنچه که امروز به عنوان «شعر و ادب آیینی» شناخته می¬¬شود همت گمارده¬اند و بر بهره¬گيري هنرمندانه و عالمانه از ابزار بسيار ارزشمند و تأثير گذار مدّاحی، براي گسترش فرهنگ و معارف والاي اهل بيت تأكيد ورزيده¬اند. شايد در ميان مراجع عالي¬مقام، عالمان بزرگوار دین و شخصیتهای فرهیخته و تأثیرگذار، كسي به رتبه¬ي ايشان به اين مهم ارج ننهاده و بدان اهتمام نورزيده است.
نکته‌ی دوم:
پیش از آنکه به دیدگاههای مقام معظم رهبری پیرامون شعر هیأت بپردازیم لازم می¬دانم در این بخش از عرایضم ، به عنوان مقدمه¬ی ورود به این بحث، بهمواردی اشاره کنم. رهبر عالیمقامچند نکته اساسی را پیرامونکلیات شعر هیأت ارائه کرده¬اند:
الف) قریحه و ذوق سرایش شعر، نعمتی بس بزرگ و هدیه¬ای الهی است که شاعران باید آن را قدر بدانند و سپاسگزار این نعمت باشند.
ب)شعر باید از نظر محتوا برای مستمع و مخاطب مفید باشد و در مقام تقويم و ارزيابى، اگر بناست شعر محتوایى داشته باشد، بهترين محتواها همين محتواهاى شعر دينى و شعر مذهبى است با عرض وسيع و گسترده‌اى كه دارد.
ج) شعر هیأت باید همچون دیگر اشعار، از جان و دل شاعر برخیزد و مبنای شاعرانه داشته باشد. اگر شعر هیأت از این ویژگی تهی باشد، آنگاه مخاطبان با شعری خشک، جامد و بدون احساس و عواطف روبرو خواهند شد که صد البته کارآیی لازم را در انتقال پیام نخواهد داشت.
د) شاعر شعر هیأت باید دارای ویژگیهایی باشد که بتواند شعری درخور، مفید و ارزشمند بسراید. این ویژگیها باید در محل خود مورد بحث قرار گیرد و احتمالاً در سلسله مباحثی که در نشستهای شعر هیأت صورت گرفته است، در مقاله¬ای مستقل بدان پرداخته شده است؛ اما در اینجا و برحسب ضرورت به طور اختصار به برخی از آنها اشاره می¬کنم. از منظر مقام معظم رهبری شاعر هیأت باید همواره در تلاش و مجاهدت باشد و نیز:
۱. باپالایش درون به کسب طهارت دل، اخلاص و نیت الهی بپردازد؛
۲. شایستگی انتساب به اهل¬بیت را پیدا کند؛
۳. سرمایه¬های معنوی خود را افزایش دهد؛
۴. با دعا و مناجات و توسّل و خشوع با خداوند رابطه¬ای مستمر داشته باشد؛
۵. به دنبال دل¬پاک و چشمی بینا باشد؛
۶. به اهداف مادی و پست توجهی نداشته باشد؛
۷. برای تأثیر نگرفتن از محیط ناسالم از خود مراقبت کند؛
۸. با انس با قرآن و حدیث، نهج البلاغه و کتابهای سودمند از معارف برخوردار شود؛
۹. با ادعیه¬ی امامان و صحیفه¬ی سجّادیّهاُنس داشته باشد؛
۱۰. به مطالعه و کار و شناخت نیازهای معنوی خویش بپردازد.
وقتی سخن از «شعر هیأت» می¬شود، به دو مقوله¬ی جداگانه¬ی «چگونگی سرایش شعر هیأت» و «خواندن شعر در هیأت» که بیشتر ناظر به مقوله¬ی انتخاب آن توسط ذاکران و مداحان و سپس چگونگی ارائه¬ی آن در هیأت می¬باشد، اشاره می¬شود. به بیان دیگر برخی ویژگیها به صورت مشترک باید مد نظر شاعران و مداحان قرار گیرد؛ شاعران با آن مؤلفه¬ها و ویژگیها شعر گویند و مداحان و ذاکران اشعاری را که دارای این ویژگیها هستند بیابند و در محافل و مجالس ارائه کنند. مقام معظم رهبری در هر دو بخش رهنمودهای قابل توجهی دارند.
«هیأت» و جایگاه آن از منظر مقام معظم رهبری
رهبر فرزانه¬ی انقلاب «هیأت» را مرکزی برای «زنده نگه‌‌داشتن عاشورا و عمق‌‌يابى ژرفاى حادثه‌‌ى عاشورا» در جامعه معرفی کرده و محور و نقطهى ثقل اصلى فعالیتهای آن را «عزادارى عاشورا» دانسته¬اند. معظم¬له سایر برنامه¬ها را به عنوان حواشی ـ که البته وجود آنها «لازم» و «خوب» است ـ معرفی کرده¬اند: «محور و نقطهى ثقل اصلى هم عزادارى عاشورا است؛ بقيّه‌‌اى كه فرموديد، اينها حواشى لازم و خوبى است، امّا آن نقطهى ثقل، احياى عاشورا، زنده نگه‌‌داشتن عاشورا و عمق‌‌يابى ژرفاى حادثه‌‌ى عاشورا است.».
مقام معظم رهبری «هيأتى بودن» را نه به عنوان «تعبيرى از بى‌‌نظم بودن»، بلکه به معنای «حضور مؤمنانه، عاشقانه و برخاسته¬ی از اراده¬ی مردم» دانسته¬اند و بر حفظ این ویژگی در هیأتها تأکید ورزیده¬اند: «هيأتى بودن - كه به اصطلاح تعبيرى از بى‌‌نظم بودن است - به‌‌خاطر چيست؟ به‌‌خاطر اين است كه وقتى كسى وارد هيأت امام حسين مي¬شود هيچ‌‌كس به او نمي¬گويد فلان جا بنشين، فلان جا ننشين؛ فلان جور بنشين، فلان جور ننشين؛ كِى بيا، كِى برو؛ كاملاً همه‌‌ى تحرّكات، برخاسته‌‌ى از اراده‌‌ى مردم و خواست خود مردم است كه آن هم ناشى از ايمان آنها است؛ اين چيز خيلى خوبى است، اين را بايد نگه داريد؛ يعنى ارتباط هيأت را به ايمان مردم و عشق مردم، و جاذبه و گيرايى خود هيأت و خود اين كانون را براى دلهاى مردم بايد نگه داريد، اين را بايد حفظ كنيد.». از دیدگاه مقام معظم رهبری «طبيعت كار هيأت اين است كه مردم با عشق و شور و اشك بيايند طرف مجلس امام حسين؛ اين است كه اثر مي¬كند؛ اين است كه از دلش اين انقلاب مي¬جوشد، يا لااقل مزرَع خوبى براى رشد فضائل انقلابى و معارف انقلابى مي¬شود.».
رهبر انقلاب اسلامی بااشاره به برخی سخنان نادرست درباره¬ی ادعای عدم دخالت سیاست در هیأتهای مذهبی فرمودند: «هيأتها نمي-توانند سكولار باشند؛ هيأتِ امام حسينِ سكولار ما نداريم! هركس علاقه‌‌مند به امام حسين است، يعنى علاقه‌‌مند به اسلام سياسى است، اسلام مجاهد است، اسلام مقاتله است، اسلام خون دادن است، اسلام جان دادن است؛ معناى اعتقاد به امام حسين اين است. اينكه آدم در يك مجلس روضه يا هيئت عزادارى مراقب باشد كه نبادا وارد مباحث اسلام سياسى بشود، اين غلط است. البتّه معناى اين حرف اين نيست كه هر حادثه‌‌ى سياسى در كشور اتّفاق مى‌‌افتد، ما بايد حتماً در مجلس روضه آن را با يك گرايش خاصّى - حالا يا اين طرف، يا آن طرف - بيان كنيم و احياناً با يك چيزهايى هم همراه باشد؛ نه، امّا فكر انقلاب، فكر اسلام، خطّ مباركى كه امام (رضوان الله عليه) در اين مملكت ترسيم كردند و باقى گذاشتند، اينها بايستى در مجموعه‌‌ها و مانند اينها حضور داشته باشد.».
تعریف «شعر هیأت» از منظر مقام معظم رهبری
اساتید و صاحب¬نظران عضو «هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی» موضوع شعر هیأت و تعریف آن را فرا روی فرهیختگان قرار داده¬اند. بنا بر تعریف ارائه شده شعر هیأت عبارت است از «شعر دینی و آیینی که در هیئت‌های مذهبی، در مناسبت‌های سوگ و سور توسط ذاکر و مداح و گاه شاعر عرضه و اجرا می‌شود.».
با بررسی بیانات رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی نیز می¬توان به تعریفی نسبتاً جامع از شعر هیأت دست یافت. می¬توان گفت که از منظر ایشان، شعر هیأت شعری است كه «براى تفهيم مفاهيم، عقايد و اخلاق اسلامى و يا بينش سياسى و يا هر آنچه كه امروز جامعه‌ى اسلامى به آن نياز دارد و مناسب است»، توسط «ذاکران و مداحان» در «محافل و مجالس» خوانده می¬شود.
به نظر می¬رسد تعریفی که با بهره¬گیری از سخنان رهبر انقلاب ارائه شد و مستند به بیانات ایشان است، تا حدود زیادی با تعریف ارائه شده از سوی هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی همسان باشد.
جایگاه «شعر» در «هیأت» از منظر مقام معظم رهبری
میان شعر و هیأت پیوندی ناگسستنی وجود دارد. شعر به عنوان رکن اساسی و بی¬بدیل هیأت شناخته می¬شود؛ همان گونه که هیأت بدون مخاطب و مستمع مفهومی ندارد.رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی «شعر» در هیأت را به عنوان یک امر واجب که تأثیرگذاری آن از سخنرانی یک سخنران دانشمند بیشتر است می¬دانند. این جایگاه بلند نشانگر اهمیت این کار نیز هست. ایشان سایر هنرهای مترتب بر کار مداحی را به تبع شعر دانسته و از آنها به عنوان «امر مستحبی» نام می¬برند؛ زیرا آنچه که در گام نخست به هنر مداحی ارزش و بها می-دهد، بکار گیری شعر مناسب و با زبان و قالب و محتوای بایسته است و حنجره در مرحله¬ی بعد از آن قرار می¬گیرد:«اگر مداحى بتواند يك شعر خوب را كه داراى مضمون و محتواى خوبى باشد، با صداى خوبى بخواند، شما ببينيد كه چه قدر خدمت بزرگى است. بسم اللّه، اين گوى و اين ميدان! منتها شرط اولش اين است كه شعر خوب باشد. اگر شعر خوب نبود، همه‌‌ى اين فضايلى كه ذكر كردم، هيچكدام نخواهد بود. اين نكته را بدانيد. كسانى كه اين خصوصيات را داشته باشند، اگر يك قصيده را در مكان مناسب و با زبان و قالب و محتواى بايسته و حنجرهاى مساعد بخوانند، شما ببينيد كه چه تأثيرى خواهد گذاشت. البته اين حنجره، مسألهى مستحبى و نافلهى شعر است؛ فريضهاش همان شعر مىباشد. يعنى چنانچه شعر با صداى خوش همراه شد، تأثيرش مضاعف مى‌شود؛ اما در استخوان‌بندى اين كار، صداى خوش دخالتى ندارد. اگر صداى خوش بود و اين شعر را با آن محتواى خوب و با آن الفاظ زيبا و با آن مضمونى كه مورد نياز است، همراهى كرد، ارزش آن دو برابر مى‌شود. يقيناً قصيده‌يى را كه كسى اينگونه بخواند، ارزش آن از يك سخنرانى يكساعتهى يك آدم دانشمند بيشتر است.».
مؤلفه‌ها و ویژگیهای شعر هیأت
اینک با توجه به موارد فوق به مؤلفه¬ها و ویژگیهای شعر هیأت می¬پردازیم. این ویژگیها در دو بخش اساسی ادبی و مفهومی و در مجموع بیان شده¬اند که عدم مراعات آنها «عیب شعر و مجلس» محسوب می¬شود: «خودِ اين شعر هم دو بخش دارد: يك بخش لفظ، يك بخش مضمون... صوت و آهنگ به وسيله‌ى خود آقايان مدّاحان تأمين مى‌شود؛ اما لفظ و معنا بايد به وسيله‌ى شاعر تأمين شود. بعضى از الفاظ، زيبا و پُرطمطراقند؛ اما حاصلى ندارند و چيزى از آنها دست مستمع را نمى‌گيرد. بعضى از معانى، خوب و بلندند؛ اما با الفاظ رسايى بيان نمى‌شوند. اينها همه مى‌شود عيب.». برطرف کردن این عیب نیازمند بکارگیری و بهره¬مندی از این ویژگی‌هاست:
الف) ویژگیهای ادبی:
شعر هیأت دارای ویژگیهای ادبی مختلفی است؛ هم در بخش سرایش آن و هم در بخش ارائه و خوانش آن در هیأت. در این بخش به برخی از آنها اشاره می¬کنیم:
۱. توجه به استخوان‌بندی و الفاظ
نخستین عنصری که در سرایش و خواندن شعر هیأت باید مدّ نظر قرار گیرد، توجه به استخوان¬بندی و الفاظ شعر است. هرچه شاعر در هنگام سرودن شعر به استخوان¬بندی شعر خود توجه بیشتری داشته باشد ـ که البته این کار تنها با ممارست و تلاش مستمر بدست می¬آید ـ شعر او تأثیرگذارتر و ماندگارتر خواهد بود. این استخوان¬بندی خود را در «قالبهای شعری»، «بحور شعری» و «رعایت اصول شعر» نظیر وزن و قافیه و ردیف و بکارگیری دیگر فنون و آرایه¬های ادبی و شعری متجلی می¬سازد.«لفظ» نیز در شعر بسیار مهم و از عناصر اصلی آن بشمار می¬رود. شاعر با بکار بستن واژگان مناسب به استحکام شعر خود رونق می¬دهد و آن را بیش از پیش تأثیرگذار می¬سازد.
با این همه استخوان¬بندی شعر، تماماً آن چیزی نیست که واژگان در قالبهای شعری با رعایت تمام فنون ادبی در کنار هم و پی در پی بیایند؛ چه این که بزرگان ادب، میان نظم و شعر تفاوتهای فراوان نهاده¬اند و حساب آن دو را از یکدیگر جدا کرده¬اند. رهبر هنرشناس ما نیز برآنند که: «شعر یکی از نمادهای برجسته¬¬ی هنر است. هر بافته¬ی نظمی، شعر نیست؛ شعر خصوصیّات خودش را دارد؛ باید شعر را انتخاب کرد.».
مداحان با ارائه¬ی اینگونه اشعار در محافل و مجالس به بالا بردن سطح ذهن و فکر مردم و افزایش معرفت ایشان کمک خواهند کرد. «شما مي¬دانيد كه ما به شما مدّاحها اخلاص داريم، شما ها را دوست مي¬داريم، كارتان را با ارزش مي¬دانيم؛ منتها اين شرط بزرگ را من هميشه با مداحها داشته‌ام؛ شما هم اغلبتان جوانيد، جاى فرزندان ما هستيد؛ نصيحتِ پدرانه است، ان‌شاءالله دنبال كنيد: شعر خوب، شعر پرمغز و البته شعر زيبا. خود هنر شعر اثر هم مي¬گذارد. وقتى شعر خوب بود، وقتى استخوان‌بندى شعر، الفاظ شعر، خوب بود ـ شعرِ خوب، با مضمون خوب ـ تأثيرش بيشتر هم هست؛ بعلاوه كه سطح ذهن مردم و فكر مردم را هم بالا مى‌آورد.».
۲و۳. شعر هنری و زیبا
رهبر فرزانه¬ی انقلاب،«عرصه‌ى محبّت اهل‌بيت و در ميان اين مجموعه‌ى نور، محبّت فاطمه‌ى زهرا»را «حقّاً و انصافاً عرصه‌ى شايسته‌اى براى هنرنمایى، ابراز ذوق و ظرافت طبع» دانسته¬اند و ذاکران و مداحان را به بهره¬گیری از راههای هنرمندانه در انتقال مفاهیم بلند معرفتی توصیه¬¬ کرده¬اند. از منظر ایشان «هنر به مثابه بالی پرتوان برای پرواز در آسمان معرفت» است که «نقشی بسیار بسیار کارساز و مؤثر در پرورش روح ایمانی مردم» دارد. ایشان برگزاری چهره به چهره¬ی مجالس و اجتماعات دینی را در قوت، وسعت، تأثیرگذاری و محتوای راقی منحصر به مکتب شیعه دانسته و كارایی و نقش مداحان را در آنها «استفاده‌ى از هنر براى بيان حقيقت» می¬دانند. معظم¬له «خود اين ايستادن، با صداى خوش و با آهنگ زيبا شعرى را خواندن» را به خاطر آن که «هم شعر هنر است، هم آهنگ هنر است، هم صدا هنر است» و مداح با چندين هنر يك حقيقتى را بيان می¬كند و مي¬تواند تأثير مضاعفى در ذهن مستمع و حاضر در مجلس و مخاطب بگذارد» را به عنوان نعمت و فرصت خیلی بزرگ» برشمرده¬اند ؛ فرصتی که همواره شاعران و ذاکران اهل¬بیت باید آن را غنیمت شمرده و بابهره¬گیری از این فرصت به وظیفه¬ی اصلی¬شان که تبلیغ معارف دینی و عمق¬یابی ژرفای حادثه¬ی عاشورا عمل کنند.
از این رو ایشان همواره به ذاکران و مداحان توصیه کرده¬اند که «شعر را از لحاظ هنرى، سطح خوب انتخاب كنيد؛ چون اثرگذار است. شعر خوب و شعر هنرى، همان خاصيت عمومى هنر را دارد. خاصيت عمومى هنر اين است كه بدون اينكه خود گوينده حتّى در خيلى از موارد توجه داشته باشد و غالباً بدون اينكه مستمع توجه داشته باشد، اثر مى‌گذارد. تأثير شعر، نقاشى، بقيهى انواع هنر، صداى خوش و آهنگهاى خوب- كه اينها همه هنر است- روى ذهن مخاطب، من حيث لا يشعر به وجود مى‌آيد؛ يعنى بدون اينكه مخاطب متوجه باشد، آن اثر را در او مىبخشد؛ اين بهترين نوع اثرگذارى است.». ایشان همچنین در بیان شاخصه¬های شعر هنرمندانه علاوه بر مضمون و محتوای خوب، به الفاظ و کلمات خوب و مناسب در کنار هم اشاره کرده¬اند: «شعر خوب ـ همان طور كه گفتيم ـ تنها شعرى نيست كه معانىِ خوبى دارد؛ بلكه بايد شعر هنرمندانه باشد و الفاظ خوب و كلمات مناسب هم در آن به كار رفته باشد.».
از منظر مقام معظم رهبری معیار سرایش و انتخاب شعر از«جهات صوری، زیبایی شعر است.».
۴. شعر نومضمون
پرداختن به مضامین نو و دست¬نخورده یکی از توصیه¬های رهبر معظم انقلاب در سُرایش شعر هیأت است. ایشان در تبیین این نکته به ادعیه¬ی امامان و به ویژه «دعای عرفه» و دعاهای کتاب شریف «صحیفه¬ی سجادیه» به عنوان منبعی برای پیدا کردن مضامین نو اشاره داشته¬اند: «دوستان! با صحيفه‌ى سجّاديّه انس پيدا كنيد. اين قريحه‌اى كه من در شماها مى‌بينم، خيلى خوب ميتوانيد مضامين صحيفه‌ى سجّاديّه را در قالب اشعارِ بسيار زيبا بياوريد. مرحوم بهجتى اردكانى ـ دوست قديمى ما ـ سى چهل سال پيش بخشى از دعاى ابوحمزه را به شعر آورده بود، كه براى من خواند. قسمتهاى سخت دعا هم بود ـ كه خود عبارت هم سخت است، مضمون هم سخت است ـ در عين حال ايشان توانسته بود اين دعا را به شعر بياورد. من الآن در ميان اين جوانها مى‌بينم قريحه‌ها و ذوقهایى كه از ذوق مرحوم بهجتى بالاتر است. من الآن در همين جلسه، قدرتهاى شعرى‌اى دارم مى‌بينم كه از قديمى‌ها و گذشتگان ما قوى‌تر و تيزتر و تواناتر هستند. شما ميتوانيد مضامين دعاى عرفه‌ى سيّدالشّهداء (سلام اللَّه عليه) را به شعر بياوريد. دعاى عرفه‌ى امام حسين عاشقانه است. حضرت سجّاد هم براى روز عرفه دعا دارند ـ در صحيفه‌ى سجّاديّه، دعاى چهل و هفتم، دعاى روز عرفه است ـ آن هم بسيار دعاى پرمغز و پرمضمونى است؛ اما دعاى امام حسين عاشقانه است، يك چيز ديگر است. اگر چنانچه آشنا بشويد، انس پيدا كنيد، دقّت كنيد، از يك فقره‌ى اين دعا ميتوانيد يك قصيده، يك مجموعه، يك قطعه، يك غزلِ خيلى قشنگ از آب در بياوريد. بنابراين براى مناجات و توحيد، از صحيفه و از دعاها استفاده كنيد.
البته ایشان بشارت ظهور طبقه¬ی جدید شاعران در روزگار فعلی را داده¬اند، نسلی که از نظر مضمون¬طرازی و خلق مضامین نو با شاعران دوره¬ی شکوفایی و اوج سبک هندی مشابهت فراوانی دارند: «شباهت دوم بين اين دوره و آن دوره‌ى دويست ساله، نوآورى در مضمون است. در هيچ دوره‌ى ديگرى اينجور سابقه ندارد كه اين همه مضامين نو و حرفهاى تازه در شعر راه پيدا كند؛ كه وقتى مضمون نو آمد، به تبع وجود مضمون نو، تركيب نو هم مى‌آيد. يعنى نياز مضمون به لفظ موجب ميشود كه شاعر از ذوق خود، از هنر خود استفاده كند و تركيبات بياورد. البته در ابتداى كار ممكن است ناشيگرى‌هایى وجود داشته باشد، ليكن بتدريج زبان، پخته و سنجيده و استوار ميشود و فخامت پيدا مي¬كند.
امشب در اين جمعى كه شعر خواندند ـ شعر جوانها، شعر بانوان، شعر آقايان ـ من دارم مى‌بينم كه كلمات، پخته و سنجيده؛ الفاظ، قوى و استوار بود؛ همان جور كه انسان دوست مي¬دارد در شعر مشاهده كند. مضمون هم الى ماشاءاللَّه. واقعاً وقتى انسان مثلاً ديوان صائب را نگاه ميكرد، يا ديوان شعراى بزرگِ مضمون‌ساز مثل بيدل و ديگران را نگاه ميكرد، شايد مي¬گفت اينها ديگر چيزى باقى نگذاشتند؛ هرچه به ذهن انسان مى‌آمد و نمى‌آمد، اينها اين را در قالب شعر آوردند و بيان كردند؛ اما بعد مى‌بيند كه نه. به قول صائب:
يك عمر مي¬توان سخن از زلف يار گفت
در بند آن مباش كه مضمون نمانده است
حالا او گفته يك عمر، ليكن يك دهر ميتوان سخن از زلف يار گفت. امروز انسان اين همه مضمون جديد در همين كلمات مشاهده ميكند كه واقعاً در خور دقت و مداقه و ملاحظه است؛ خيلى خوب است.».
۵. شعر خوش‌مضمون
حال اگر شاعر به هر دلیلی در آوردن مضمون نو ناتوان باشد، باید شعری خوش¬مضمون بیاورد. مضمون خوب با زحمت و کار و تلاش به دست می¬آید و معیارها و ویژگیهای آن را بشناسد. مقام معظم رهبری در توصیه به شاعران و ذاکران فرموده¬اند: «شعر شما بايد خوب، محكم، قوى، خوش‌مضمون و قانع¬كننده باشد... اينها آسان و مجّانى به دست نمى‌آيد. انسان بايد زحمت بكشد، كار و تلاش كند، شعر خوب را بيابد، آن را حفظ كند و بخواند... مهم اين است كه شعر، خوب، متين، قوى و خوش‌مضمون باشد. [حال، این که] معيار شعر خوب و خوش‌مضمون چيست؟ مضمون خوب كدام است؟ غلط كدام است؟ درست كدام است؟ اينها بحثهاى مفصّلى است كه در جاى خود بايد روشن شود...».
۶. شعر فارسیِ قوی
در پایان این بخش به یک نکته¬ی مهم اشاره می¬کنم. یکی از ویژگیهای شعر هیأت از منظر رهبر انقلاب، «فارسي» بودن آن است؛ البته فارسی قوی. ایشان مداحانی را که مفاهيم و عقايد و اخلاق اسلامى و يا بينش سياسى و يا هر آنچه كه امروز جامعه‌ى اسلامى به آن نياز دارد و مناسب است، برگزينند و در محافل بخوانند را همپای شاعران بزرگی چون کمیت و دعبل خوانده¬اند. از این رو به مداحان توصیه کرده¬اند: «برويد اشعار قوى فارسى را در كتابهاى گوناگون پيدا كنيد و آنهايى را كه... مناسب است، برگزينيد و بياوريد در محافل بخوانيد... آن وقت، شما يك «كُميت» و يك «دعبل» خواهيد بود.».
نکته اینجاست که زبان شعر هیأت هرگز در انحصار زبان فارسی نیست؛ چه اینکه در بسیاری از محافل و مجالس شیعیان در مناطق مختلف با زبانها، لهجه¬ها و گویشهای مختلف از اشعار برگزیده¬ی مداحان و ذاکران که از نظر محتوا و شکل همان ویژگیهایی را دارند که معظم له پیش از این بیان کرده¬اند. بنابراین واضح است که تأکید ایشان به بهره¬گیری از شعر فارسی قوی برای مجالسی است که مخاطبان فارسی زبان دارد. علاوه بر این، رهبر انقلاب حتی مداحان را به خواندن اشعار شاعران به زبانهای دیگر نیز دعوت کرده¬اند: «خوشبختانه شعرای خوبی هم داریم؛ شعرایی که درباره¬ی اهل بیت با زبانهای مختلف می¬سرایند و زیبا و شیوا و خوب می¬سرایند؛ وقتی شما مشتری¬اش باشید، این تقاضا، عرضه را هم به دنبال خودش می¬آورد.».
همین طور با توجه به سنت و سیره¬ی بزرگان و پیشکسوتان عرصه¬ی شعر و ستایشگری، می¬توان دریافت که حتی استفاده از اشعار به زبانهای دیگر در صورت شهرت معانی و یا توانمندی مداح در انتقال صحیح و مناسب مفهوم آنها به مخاطبان غیر هم¬زبان، کاری مناسب ارزیابی می¬شود. ارجوزه¬هایی که شهرتی عام دارند و مخاطبان با مفهوم آن ارتباط برقرار می¬کنند از این جمله¬اند: «أَمِيرِي حُسَيْنٌ وَ نِعْمَ الْأَمِيرِ/ سُرُورُ فُؤَادِ الْبَشِيرِ النَّذِيرِ...» یا اشعاری که مخاطب فارسی زبان می¬تواند با آن ارتباط مفهومی و معنایی پیدا کند نظیر: «اَحَقُّ النَّاسِ اَنْ یُبْکَی عَلَیْهِ/ فَتًی اَبکَی الْحُسَیْنُ بِکَرْبَلاءِ...» و یا شعر معروف: «وَ لَسْتُ أدْرِی خَبَرَ الْمِسْمَارِ/ سَلْ صَدْرَهَا خَزَانَةَ الْأسْرَارِ...».
ب) ویژگیهای مفهومی:
بایسته‌ها:
همان گونه که یش از این گفته آمد، از دیدگاه مقام معظم رهبری شعر هیأت باید برای مخاطبان «مفید» باشد؛ و البته بهترین محتوا برای شعر، مفاهیم دینی و مذهبی است. از این رو می¬فرمایند: «شكرانه‌ى اين نعمت (قدرت و قریحه¬ی شاعری) اين است كه انسان با اين قريحه يك چيزى بياورد وسط و به انسانها و افكار عرضه كند كه براى آنها مفيد باشد. نه اينكه من بخواهم خشك و جامد بگويم؛ با قطع نظر از سود و استفاده‌ى مستمع، شاعر به فكر دل خودش نباشد و حرف دل و احساسات خودش را نگويد؛ نه، اشكالى ندارد؛ يعنى بنا بر اين نيست كه ما سخن گفتن شاعر از دل و براى دل خود را نفى كنيم؛ ليكن ميخواهيم اين را بگویيم كه در مقام تقويم و ارزيابى، اگر بناست شعر محتوایى داشته باشد، بهترين محتواها همين محتواهاى شعر دينى و شعر مذهبى است با عرض وسيع و گسترده‌اى كه دارد.».
لذا سرایش، ارائه و خوانش شعر هیأت دارای بایسته¬هایی است که لزوماً باید از سوی شاعران و ذاکران مورد توجه قرار گیرد. این ویژگیها عبارتند از:
۱. شعر ایمان‌افزا
جهت‌گیری اساسی شعر هیأت باید تقویت ایمان و باورهای مخاطبین باشد. شاعر و ذاکر شعر هیأت باید دغدغه¬ی ایمان و معرفت مخاطبان خود را داشته باشند و بر تقویت بنیانهای اعتقادی و ایمان مردم تأکید ورزند. البته این کاری «بسیار مشکل» ولی «شدنی» است. رهبر انقلاب در این باره می¬فرماید: «وقتى شعر را مىخوانيم، به فكر باشيم كه از اين شعر ما ايمان مخاطبان ما زياد شود. پس، هر شعرى را نمىخوانيم؛ هر جور خواندنى را انتخاب نمىكنيم؛ جورى مىخوانيم كه لفظ و معنا و آهنگ، مجموعاً اثرگذار باشد. در چه؟ در افزايش ايمان مخاطب. اين البته گفتنش آسان است؛ آدم بالاى گود بنشيند و يك دستورى به آن پهلوان وسط گود بدهد. عمل كردنش سخت است. اما شماها مى‌توانيد عمل كنيد.».
۲. شعر معرفت‌مضمون
ویژگی دیگر شعر هیأت از منظر رهبر عالیقدر انقلاب، آن است که دارای مضمامین معرفتی و مفاهیم بلند اسلامی باشد. این اشعار می-تواند برای مخاطبان و مستمعان بهترین وسیله برای شناخت نسبی معارف دینی و شناخت مقامات معنوی امامان و سیره و سنت الهی آنان باشد. رهبر انقلاب دراین باره فرموده¬اند: «يكى از چيزهايى كه بايد در اين اشعار باشد، عبارت از مفاهيم بلند اسلامى ـ مثلاً در باب توحيد يا نبوت ـ است. بهترين اشعار قدما در باب توحيد و نبوت، همين مدايحى است كه شعراى بزرگ ما در مقدمه‌ى ديوانها و مثنويهايشان ذكر كرده‌اند و گفته‌اند. اين اشعار شعراى برجسته، مضامينى قوى و حقيقتاً روشنگر دارد كه انسان مى‌تواند پيامبر يا امام يا فاطمه‌ى‌زهرا را با مضمون اين اشعار بشناسد. نمى‌گويم درست بشناسد، چون ما كه نمى‌توانيم آن بزرگواران را درست بشناسيم؛ اما در همان حدى كه ممكن است، بايد تلاش كنيم. مثلاً وقتى راجع به اميرالمؤمنين شعرى خوانده مى‌شود، بايد هم مقام معنوى علىـ كه ما از او خبر كمى داريم و از ذهن و فكر و دلِ ما آدمهاى پايين و متوسط پنهان است ـ و هم عبادت و مظلوميت و حكومت و عدل و ضعيف¬پرورى و دشمن¬ستيزى و جهاد اميرالمؤمنين را بشناسيم.».
۳و ۴. شعر معرفت‌افزا و آموزنده
«معرفت افزایی» و «آموزنده بودن» دو ویژگی دیگر شعر هیأت از دیدگاه رهبر خردمند انقلاب اسلامی است. تفاوت این ویژگی با ویژگی قبل آن است که به رابطه¬ی میان شعر و مخاطب بسیار کمک می¬کند؛ چنانچه گاه ممکن است که شعری دارای مضمامین معرفتی باشد ولی نتواند بدلیل ساختار و یا بهره¬مندی از واژگان نامأنوس و یا عدم قدرت مداح در انتقال مضمون و یا به دلایل دیگر رابطه¬ی مفیدی با مستمع و مخاطب پیدا نکند و نیازهای معرفتی او را برطرف نسازد. از این روست که رهبر انقلاب به وجه «معرفت¬افزایی» و «آموزنده بودن» شعر اشاراتی داشته¬اند: «شعرى كه مى‌خوانيد، شعر معرفت باشد، شعر آموزنده باشد؛چه در بارهى مسائل روز... چه حتّى آن چيزى كه اين هم در آن نباشد؛ اما فرض بفرمایيد فاطمه‌ى زهرا را كه مىخواهيد معرفى كنيد، آنچنان معرفى كنيد كه يك انسان مسلمان، يك زن مسلمان، يك جوان مسلمان از آن زندگى درس بگيرد؛ در دل خود نسبت به آن مجسمهى قداست و طهارت و حكمت و معنويت و جهاد، احساس خشوع و خضوع و وابستگى كند.».
ایشان همچنین تأکید داشته¬اند: «صداى بعضى از آقايانِ مدّاحان خوب است، ولى با خواندن آنها انسان چيزى ياد نمى‌گيرد؛ اما بعضى نه؛ وقتى شعر مى‌خوانند، معرفتى را به ما مى‌آموزند. آنچه كه مى‌آموزيم، بهترينش آن چيزى است كه ما به آن نياز داريم. گاهى كلمات مدح‌آميزى از ائمّه پشت سر هم مى‌آوريم كه نه درست مستمع به عمق اين كلمات مى‌رسد، نه با فهميدن آن كلمات چيزى بر معرفت او اضافه مى‌شود. اينها ارزش چندانى ندارد.».
۵، ۶ و ۷. شعر سازنده،جهت‌بخش و هدایتگر
سه ویژگی مهم دیگر شعر هیأت «سازنده بودن»، «جهت¬بخش بودن» و و «هدایتگر بودن» آن است. این سه ویژگی در مضامین اشعار جلوه پیدا می¬کند: «هرچه مى‌توانيد اين اشعار و اشعارى را كه براى مردم مى‌خوانيد، از اين مضامين سازنده و جهت‌بخش و هدايتگر پر كنيد. كافى نيست كه مرتّب بگوييم اين ستاره [ی وجود اهل بیت] درخشنده است. گرچه اين درخشندگى‌اى كه ما مى‌بينيم، پرتوى از آن درخشندگى وصف‌ناپذير است. از همين پرتو ِآن ستاره‌ى درخشان بايد اهتدا پيدا كنيم.».
۸. شعر متناسب با مقام اهل‌بیت
متاسفانه در برخی از اشعاری که شاعران سراییده‌اند و برخی ذاکران آن اشعار را در محافل و مجالس خوانده¬اند، عباراتی دیده می¬شود که با شأن و منزلت اهل¬بیت متناسب نیست. البته روشن است که نه شاعران و نه ذاکران هیچکدامشان قصد ندارند تا خدای ناکرده با تعابیر نامناسب به مقام معنوی آن بزرگوران اهانتی نمایند یا تعمداً به ناروا گویی نسبت به ذوات مقدس آنان بپردازند. این موضوعی است که همواره دغدغه¬ی برخی بزرگان بوده است. مقام معظم رهبری در این مورد تذکری جدی داده¬اند: «نكته‌ى ديگرى كه بعضى از آقايان بحق اشاره كردند، اين است كه از برخى تعبيرات درباره‌ى ائمّه نبايد استفاده كرد؛ اينها سبك است. براى فاطمه‌ى زهرا ـ آن موجود قدسىِ والا، آن انسان برتر و آن معلّم بشر ـ از آن تعبيرى كه هر شاعرى ـ چه شاعر درست و حسابى‌گوى و چه شاعر هرزه‌گوى – براى محبوب و معشوق خودش ذكر مى‌كند، نبايد استفاده كرد؛ بايد از تعبيرات متناسبى استفاده كرد.».
۹. شعر حکمت‌آمیز
«حکمت‌آمیز» بودن شعر هیأت ویژگی دیگر آن است. از منظر مقام معظم رهبری، حکمت یکی از نیازهای جامعه¬ی امروز ماست و مخاطبان و مستمعان باید همواره در معرض شعر حکمت¬آمیز قرار گرفته و هدایت شوند. این ویژگی یکی از مهمترین ویژگیهای شعر هیأت است: «زبان خوب، شعر خوب و محتواى حكمت‌آميز، اعم از اعتقاد و اخلاق و مصيبت و مدح و مسائل اجتماعى و مسائل انقلاب و امثال اينها، خيلى مهم است.».
۱۰. شعر اخلاقی
مضامین اخلاقی یکی از برترین مضامین شعر هیأت است. رهبر انقلاب اسلامی همواره به بیان مسائل اخلاقی در جلسات و محافل مذهبی تأکید ورزیده‌اند و آن را نیاز امروز و همیشگی جامعه¬ی ما دانسته¬ و توجه به آن را از دیرهنگام به عنوان سنت ذاکران معرفی کرده¬اند: «رسم مداحى از قديم اين‌طورى بوده است؛ الآن يك مقدار آن رسم‌ها كم شده. مداح در اول منبر يك قصيده، يك ده بيت شعر ـ كمتر، بيشتر ـ فقط در نصيحت و اخلاق، با الفاظ زيبا خطاب به مردم بيان مى‌كرد؛ مردم هم مى‌فهميدند و اثر هم مى‌گذارد.».
از منظر مقام معظم رهبری یکی از وظایف شاعران و ذاکران پرداختن به مضامین اخلاقی در شعر هیأت است: «بعضى از اين غزليات ـ مثلاً غزليات صائب ـ درباره‌ى مسائل اخلاقى است... اين، اهميت و ارزش كار را نشان مى‌دهد. شاعرى كه [چنین شعری] بگويد و مداح و خواننده‌يى كه آن را بخواند، تأثير خوبى خواهد گذاشت.».
۱۱و ۱۲. شعر قابل فهم و ارتقاء دهنده
قابل فهم همگان بودن ویژگی مهم دیگر شعر هیأت است. می¬توان بدون در نظر داشتن اهمیت رابطه¬ی شعر و مخاطب و یا رابطه¬ی مداح و مخاطب به سرایش یا خوانش اشعاری که قابلیت فهم همگانی ندارند پرداخت. اما چنین کاری نه تنها خدمتی به مستمع و محفل هیأتی ما نمی¬کند، بلکه نشان کم¬ارزش بودن آن شعر خواهد بود: «گاهى كلمات مدح‌آميزى از ائمّه پشت سر هم مى‌آوريم كه نه درست مستمع به عمق اين كلمات مى‌رسد، نه با فهميدن آن كلمات چيزى بر معرفت او اضافه مى‌شود. اينها ارزش چندانى ندارد.».
ایشان در پاسخ به برخی اعتراضها در مورد عدم استقبال مخاطبان از شعر شاعران بزرگ و ضرورت سرودن و خواندن اشعار سطح پایین فرموده¬اند: «بعضى از آقايان مدّاحها به ما مي¬گويند كه آقا اين شعرهاى قُلمبه سُلمبه را كه بخوانيم، مردم نمي¬فهمند. خب، بله، بعضى از شعرها واقعاً همين جور است؛ از سطح تفكّر عمومى مردم بالاتر است؛ يعنى يك آدم اديب و شاعر و باذوق هم بايد دقّت كند تا معنا را بفهمد؛ اينها را ما توصيه نمي¬كنيم.».
اما این شعر قابل فهم نباید موجب پایین ماندن سطح مخاطب شود و در فهم معارف از درک بالاتری برخوردار نشود؛ لذا بلافاصله تأکید می¬کنند: «ليكن توجّه داشته باشيد، ذهن مردم و تلقّى مخاطب با خواندن شما بالا مى‌آيد. اين را من به مدّاحها مي¬گويم؛ يعنى شما مي-توانيد ذهن مردم را بالا بياوريد. شعرهاى خوب، الفاظ زيبا، مضامين عالى و معارف قوى خوانده بشود؛ خب، مردم مجبور مي¬شوند گوش كنند. وقتى شما خوب مي¬خوانيد، گوش مي¬كنند و طبعاً ذهنشان بالا مى‌آيد. حتماً ما بايد اين را جزو وظایف خودمان بدانيم كه سطح ديد و سطح ذوق و تأمّل مردم را بالا بياوريم.».
ایشان راه اثر گذاری بر دل مخاطبان را تفهیم اشعار با مضامین بالا و پیچیده با بهره¬گیری از هنر مداحی دانسته¬اند و فرموده¬اند: «يك وقت يكى از برادران مداح مى‌گفت ما اگر از شعرهاى خوب و شعراى بزرگ شعرى انتخاب كنيم، مردم نمى‌فهمند؛ بنا بر اين مجبوريم از اين شعرها (ی سطح پایین) استفاده كنيم. اين طورى نيست؛ من اين را قبول ندارم. وقتى با زبان شعر با مردم حرف بزنيد، هرچه شعر پيچيده هم باشد، وقتى مداح با هنر مداحى خود توانست اين را كلمه كلمه به مردم القاء و مخاطبه كند، در دل مردم اثر مى‌گذارد.».
۱۳. شعر نیازهای زمانه
رهبر انقلاب اسلامی از شعر هیأت به عنوان یک فرصت نام می¬برند که مداحان و ذاکران باید قدر آن را بدانند: «بارها عرض كرده‌ايم و اين يك حقيقتى است كه وقتى شما يك قصيده را يا يك غزل را كه حامل معارف است، در يك مجلسى ميخوانيد، گاهى از ساعتها سخن گفتن فصيح و بليغِ يك گوينده تأثيرش بيشتر و عميق‌تر ميشود؛ اين يك فرصت است؛ از اين فرصت بايد استفاده كرد؛ اين فرصت را نبايد ضايع كرد.». ایشان «اشعار بی¬محتوا»، «دارای نکات ضعيف و احياناً غلط»، یا «اجرای بی¬كيفيت و مخدوش کننده¬ی مرزهاى شرعى»، و یا «نادیده گرفتن نيازهاى نقدی که امروز مردم به دانستن آنها احتياج دارند» را به عنوان ضایع کردن این فرصت نام برده¬اند و فرموده¬اند: «فرض كنيم در دوران جنگ تحميلى كه كشور نياز داشت به يك حماسه‌ى پرشورِ عملى و جهاد در ميدان، جوانها هم آماده بودند، پدر و مادرها هم آماده بودند، يك نفرى برود در مجالس و محافل خود، شعر هم بخواند، خوب هم اجرا كند، منتها اشاره‌اى به اين نياز وقت نكند؛ اين ضايع كردن فرصت است.». معظم¬له با اشاره به نقش بسیار مؤثر اشعار و مداحیهای دوران دفاع مقدس، آن کارها و اثری که در اعماق جان رزمندگان گذاشتند را کم¬نظیر خوانده¬اند.
رهبر انقلاب شعر زمانه را سرودن را وظیفه¬ای برای شاعران و خواند آنها را وظیفه¬ای برای مداحان دانسته¬اند و فرموده¬اند: «شما جوانهایى كه اهل خواندن و سرودن و بيان كردن و برنامه اجر اكردن هستيد، به نياز امروز جامعه‌ى اسلامى نگاه كنيد، ببينيد چقدر ملت ما، جوانها و جامعه‌ى ما در كشاكش طوفانهاى گوناگونِ تهاجم سياسى و فرهنگى و انواع و اقسام تلقينات و تبليغات، به نگاه نو، به روحيه‌ى سرشار از اميد، به دل لبالب از اطمينانِ به آينده، فهميدن راه روشن احتياج دارد. اين را همه بايد انجام دهند؛ هركسى به يك نحوى. و شما مي-توانيد سهم وافرى در اين زمينه داشته باشيد.».
۱۴ و ۱۵. شعر مُتقن و مستند
«متقن بودن» یعنی پای¬بندی به بیان صادقانه¬ی واقعه و دوری گزیدن از سخن سست. «مستندبودن» اشعار به منابع معتبر موجب می-شود تا محتوای آن از ابتذال و کجروی پنهان و آشکار تهی بماند و مضامین بالا و دست¬نخورده¬تری را در اختیار سراینده و خواننده¬ی آن اشعار بگذارد. البته سرایش و خواندن اشعار برگرفته و مستند به منابع معتبر تنها از راه انس با آن منابع بدست می¬آید. رهبر اندیش¬ور انقلاب اسلامی به ضرورت استناد اشعار به منابع معتبر به عنوان یکی از مهمترین ویژگیهای شعر هیأت اشاره داشته¬اند: «معارف بلند اسلامى و قرآنى را از خود قرآن و از نهج‌البلاغه و از بعضى از روايات اهل‌بيت ـ روايات اصول كافى در بخشهایى ـ اخذ كنيد. بااين منابع، انس پيدا كنيد... بنابراين شعر آیينى را متّكى و مستند كنيد به اين وجود دارد، شرح حال ائمه ، مناقب معتبر.».
ایشان همچنین به «اتقان» در شعر هیأت به عنوان عنصر آمیختن دل به معارف زلال نام برده¬اند: «در مرثيهخوانى بايستى به صدق واقعه پايبند بود. درست است كه شما مىخواهيد مستمع خودتان را بگريانيد، اما اين گرياندن را به وسيله‌ى هنرنمایى در كيفيت بيان واقعه تأمين كنيد، نه در ذكر واقعهاى كه اصل ندارد... اشك گرفتن از مردم كه هدف نيست؛ هدف، آميختن اين دلِ اشكآلود ـ كه اشك را به چشم مىرساند و چشم را اشكبار مى‌كند ـ به معارف زلال است؛ البته با هنرنمائى.».
مقام معظم رهبری از اشعار مرحوم آیت¬الله کمپانی به عنوان یک نمونه از اشعار منقبت متقن و مستند نام برده¬اند و شاعران و ذاکران را به سرایش و ارائه¬ی اشعاری از این دست دعوت کرده¬اند: «ذكر مناقب آنها (اهل¬بیت) دلها را روشن ميكند، شاد ميكند، شوق را در انسان برمى‌انگيزد، اشك را از چشمها جارى ميكند. البته منظور، مناقب متقن است. اينجور نباشد كه انسان به حرفهاى سست تكيه كند. اين همه مناقب اهل‌بيت در كتابهاى معتبر وجود دارد؛ از آنها استفاده بشود؛ از گفته‌هاى افرادى كه خودشان سندند، ثقه و معتبرند؛ مثل همين شعرى كه امروز يكى از آقايان از مرحوم آشيخ محمدحسين اصفهانى ـ مفتقر ـ خواندند. خب، اين بزرگوار استاد مجتهدين است. مجتهدين بزرگ و مراجع تقليد بزرگ، در فقه و اصول و فلسفه شاگردهاى او هستند. ايشان شاعر هم بوده. خب، اين شعر مي¬شود سند. يا روايات گوناگونى كه در كتب مناقب وجود دارد، شرح حال ائمه، مناقب معتبر.».
۱۶. شعر منقبت
مقام معظم رهبری از بهره¬گیری از عنصر منقبت در شعر به عنوان یکی دیگر از شاخصه¬های شعر هیأت نام برده¬اند و شاعران و ذاکران را به سرایش و خواندن اشعاری که در آنها به مناقب اهل¬بیت اشاره شده است فرا می¬خوانند. از منظر رهبر هنرشناس ما منقبت¬خوانی به عنوان راهی برای اثبات مستدل حقانیت پیشوایی امامان و نیز بیان فضائل ایشان است: «شما ببينيد مداحان اهل‌بيت در دوران حيات معصومين بر روى چه چيزهایى تكيه مي¬كردند. شعر دعبل، شعر كميت، شعر فرزدق ـ اين شعرهایى كه ائمه اينها را تشويق كردند ـ بر روى چه چيزهایى تكيه مي¬كردند. شما نگاه كنيد ببينيد محتواى اين اشعار يا عبارت است از اثبات حقانيت اهل‌بيت با دليل، با استدلال ـ استدلالى كه در كسوت زيبا و لطيف شعر خودش را نشان مي¬دهد. شعر دعبل را نگاه كنيد ـ يا بيان فضائل اهل‌بيت؛ همينى كه امروز در شعر اين خوانندگان عزيز ما هم چند بار تكرار شد. اشاره‌ى به ماجراى هل اتى، اشاره‌ى به ماجراى مباهله، اشاره‌ى به تعبيرات پيامبر مكرم نسبت به فاطمه‌ى زهرا، يا بيان درسهایى كه از زندگى آن بزرگواران مي¬شود گرفت...».
۱۷. شعر حرکت‌آفرین
از دیدگاه رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی، شعر هیأت باید حرکت¬آفرین باشد؛ باید مخاطب با شنیدن شعر هیأت، از خمودی و رکود و تنبلی و وادادگی خارج شده و به حرکت واداشته شود. این کار باید هم هنرمندانه و هم بصورت غیرمستقیم انجام شود تا تأثیرگذار باشد: «ما امروز به جوانى احتياج داريم كه بداند سرنوشت خود او و سرنوشت جامعه‌ى او و سرنوشت خانوادهى بزرگ او وابستهى به كار و تلاش اوست؛ اهل تلاش باشد، اهل كار باشد، اهل جدّيّت باشد، اهل پيگيرى باشد، اهل تنبلى نباشد، اهل وادادگى و لااباليگرى نباشد. اين تربيتها چه جورى انجام مىگيرد؟ شما مى‌توانيد نقش ايفاء كنيد. بنابراين يك قسم منبر، شعرى باشد كه اين معانى را تزريق كند. بهترين نحوهى بيان هم بيان غير مستقيم است.
۱۸. شعر داعی
از منظر رهبر عالیمقام انقلاب اسلامی شعر هیأت باید مردم را به جای دعوت به دیگران، مردم را به سوی اهل¬بیت دعوت کند. مهمترین وظیفه¬ی شاعران و ذاکران همین است که مخاطبان را متوجه این مرکز نورانیت و کمالات کنند: «رفتار ائمّه اين گونه بود كه «دعوت شعرى» را تقويت مى‌كردند. فقط ائمّه هم نبودند كه اين كار را مى‌كردند؛ نقطهى مقابلشان هم همين‌طور بودند. يعنى همين خلفاى بنى‌اميّه و بنى‌عبّاس، براى پيشرفت كار خود، محتاج شعر بودند و به شعرا پولهاى گزاف مى‌دادند تا براى آنها شعر بگويند. شعرا هم مى‌گفتند؛ چون پول و رشوه درميان بود. حتّى گاهى اوقات، بعضى از شعراى متمايل به اهل¬بيت، براى آنها هم شعرى مى‌گفتند؛ براى اين كه پولى بگيرند!».
۱۹. شعر پاسخگو
ویژگی دیگر شعر هیأت، پاسخگویی به نیازهای فکری و حتی اعتقادی و فرهنگی جامعه است. در شعر می¬توان با بهره¬گیری هنرمندانه از ظرائف و لطایف کلام احتیاجات جامعه را پاسخ داد و از هیأت به عنوان مرکزی برای ارائه¬ی نیازمندیهای فکری و اخلاقی و اعتقادی و معرفتی جامعه بهره گرفت. البته بدیهی است که لازمه¬ی این پاسخگویی، توان فکری و قدرت علمی و معرفتی شاعر و ذاکر را می¬طلبد: «به جامعه نگاه كنيد، ببينيد جامعه به چه چيزى احتياج دارد؟ اينها چيزهایى نيست كه امروز براى امثال شما جوانها ـ كه الحمدلله باسواديد، بافهميد، بابصيرتيد ـ مخفى باشد. امروز مردم ما بحمدالله سطح فكرشان بالاست، ملت ما بلوغ فكرى دارد؛ شما جامعه‌ى مداح هم همين جور. شما مي¬دانيد مردم به چه چيزى احتياج دارند. امروز مردم به دين، به اخلاق، به ايمان راسخ، به بصيرت، به شناخت دنيا، به شناخت آخرت احتياج دارند؛ همه‌مان احتياج داريم... اينها را با زبان شعر، با همان هنرى كه در شما هست، بيان كنيد.».
۲۰. شعر بصیرت‌بخش
آخرین ویژگی شعر هیأت از منظر رهبر عزیز انقلاب، بصیرت¬بخشی است: «امروز ملّت ما بر اثر بصیرت است که توانسته است بایستد. ملّت ما می¬داند علیه او چه توطئه¬هایی هست... تبلیغاتی هم که دشمنان می¬کنند؛ چه آنهایی که خودشان مستقیما تبلیغ می¬کنند، چه آنهایی که به زبان بلندگوها و بوقهای اجاره¬ای¬شان می¬دمند و از زبان آنها پخش می¬کنند، همه¬اش در جهت این است که این بصیرت را از مردم بگیرند، امر را بر مردم مشتبه کنند، آنها را از ایمانشان، از اسلامشان، از استقامتشان، از ایستادگی¬شان در این راه، از معرفت درستشان، نسبت به حوادث زندگی دور کنند. خب، یک برنامه¬ی مجلسیِ مدّاحی می¬تواند یک بخشی را به این اختصاص دهد. شعرش را پیدا کنید، جملاتش را انتخاب کنید.».
نبایسته‌ها:
در بخش نبایسته¬ها، می¬توان در یک نگاه کلی گفت که هر شعری که ویژگیهای فوق را نداشته باشد در گروه نبایسته¬ها تقسیم¬بندی می-شود. اما رهبر فرزانه¬ی انقلاب در سخنانی به برخی از این ویژگیها اشاره داشته¬اند و به صراحت از آنها نام برده¬اند. نبایسته¬های سه¬گانه¬ای که بدانها توسط ایشان تصریح شده عبارتند از:
شعر کم‌محتوا
خودداری از سرودن اشعار کم¬محتوا یکی از خواسته¬های رهبری است. البته شاید نتوان در برابر سرایش چنین اشعاری کار زیادی انجام داد؛ لیکن مناسب آن است که شاعران پس از ملاحظه¬ی این ایراد در اشعار خود، از نشر آن خودداری ورزند و در صورت انتشار چنین اشعاری، ذاکران و مداحان از آنها استفاده نکنند. متأسفانه به این موضوع کمتر توجه می¬شود و باید به صورت جدی بزرگان عرصه¬ی شعر و ستایشگری در برابر این گونه اشعار اقدامی درخور داشته باشند تا خدای ناکرده به صورت ناخواسته به وهن مذهب نیانجامد: «حدود بيست سال پيش، اين حرفها را مى‌زديم و خيلى، آنها را مى‌شنيدند؛ ولى نمى‌فهميدند كه ما چه مى‌گوييم. مى‌گفتيم فقط درباره‌ى خال و خط خيالى چهره‌ى ائمّه شعر نسراييد. شعر گفتن درباره‌ى زلف و ابروى و چشم وعارض امام كه تعريف نيست. حالا ابروى اميرالمؤمنين (صلوات اللَّه عليه) كمانى باشد يا نباشد، مگر در شخصيّت او چه‌قدر اثر مى‌گذارد؟! زلف او افشان باشد يا نباشد، مگر چه‌قدر اثر مى‌گذارد كه حالا بياييم در قصيده‌يى كه مى‌خواهيم راجع به اميرالمؤمنين بسراييم، از زلف اميرالمؤمنين بگوييم! البته، حالا به نظرم كم شده است.ان‌شاءاللَّه كه الآن اين چيزها نباشد. وقتى مى‌گفتيم چرا اينها را مى‌گوييد، تعجّب مى‌كردند و مى‌گفتند: پس چه بگوييم؟ مى‌گفتيم از مسائل زندگى و برجستگيهاى عملى على بگوييد. در آن روز، اين مسائل برايشان روشن نبود؛ اما امروز چگونه است؟ امروز، براى همه روشن است.».
شعر سبُک تعبیر
همچنین شعرهایی که در آن تعابیر سبک نسبت به مقام شامخ اهل¬بیت بکار برده می¬شوند نیز با دقت و تأمل از جلسات مذهبی و هیأت برچیده شود. همین¬طور اشعاری که با وجود فخامت زبان و قدرت واژگان، دارای مفاهیم مناسبی نیستند و یا بر معرفت و فکر مخاطب تأثیری ندارند: «يك چيزهایى هست كه گفتن آنها هيچ گشايشى و هيچ فتوحى در ذهن شنونده‌ى شما به وجود نمى‌آورد، هيچ بهجتى در جان مستمع شما به وجود نمى‌آورد؛ اينها را نگویيد. آن چيزهایى را بگویيد كه دلها را نرم مي¬كند، خاشع مي¬كند، به پيروى از فاطمه‌ى زهرا (سلام الله عليها) راغب مي¬كند.».
شعر همزبان با مخالفین
و نکته‌ی آخر، عدم همزبانی شاعران و ذاکران با جریان ضد انقلاب است. متأسفانه گاه دیده می¬شود که برخی از شاعران و ذاکران با ملاحظه¬ی برخی کژتابیها در روند عمومی کشور به جای نُصح مشفقانه و انتقاد منصفانه به ادبیات ضد انقلاب روی می¬آورند. امام انقلاب ما این روند را نکوهش کرده و می¬فرماید: «آن جريانى كه با اصل انقلاب، با اصل گفتمان انقلاب، با اصل حركت آزاديخواهانه‌ى ملت ايران و حركت دينمدار انقلاب اسلامى مخالفند، اگر انسان مراقب حفظ آن هويّت و گفتمان اصلى انقلاب نباشد، زبانش به زبان آنها نزديك ميشود. من با شعر اعتراض مخالفتى ندارم؛ انسان يك چيز ناهنجارى را مى‌بيند، خب، در شعر منعكس ميشود؛ اين هيچ اشكالى ندارد؛ منتها بايد مراقب باشيد شما اعتراضتان به يك ناهنجارى است، در حال اعتقادتان به اصل گفتمان انقلاب اسلامى. اما يكى هست كه اعتراضش به همين اصل گفتمان است؛ مراقب باشيد زبان شما با زبان او يكى نشود. لازم است كه شعراى جوان عزيزمان اين مراقبت را بكنند.».
از سوی دیگر نیز گاه دیده می¬شود که برخی از مدعیان جدایی سیاست از مذهب، به منظور ابراز مخالفت با طرح مسایل سیاسی در جلسات مذهبی و دوری از سیاسی شدن مجلس امام حسین!! حتی از در مخالفت با نظام وارد شده و ناخواسته به اشعاری روی می-آورند که حاوی مطالبات ضد انقلاب است. این آغاز انحراف است.
یک نکته‌ی اساسی: مضمون و زبان‌حال
نکته‌ای که در اینجا لازم است بدان اشاره کنم این است که باید رابطه¬ی میان مضمون و زبان¬حال و تفاوت زبان¬حال با پیرایه¬بندی در اشعار مذهبی مشخص شود. گاه خط فاصل میان این دو موضوع چنان نازک و کم¬رنگ است که بیم اختلاط بحث می¬رود. از منظر مقام معظم رهبری، گاه استفاده از زبان¬حال در اشعار و مراثی و نوحه¬ها ضروری و لازم است. اما باید شاعر و ذاکری که از زبان¬حال استفاده می¬کند، حدود آن را بشناسد تا خدای ناکرده به پیرایه¬بندی ناصحیح در نغلطد.
تفاوت زبان حال با پیرایه‌های نادرست:
مقام معظم رهبری در تفاوت میان زبان¬حال و پیرایه¬های نادرست فرموده¬اند: «همه‌‌ى كسانى كه بخواهند با بيان هنرى، حادثهيى را ترسيم كنند، فقط متن حادثه را نمىگويند. وقتى شما مىشنويد كه در شرايط خاصى، سخنى از زبان كسى خارج شده، مى‌توانيد احساسات آن گويندهى سخن را هم حدس بزنيد. اين، يك چيز قهرى است.
اگر در بيابانى و در مقابل لشكريانى، انسانى حرفى بر زبان جارى مى‌كند، بسته به اينكه آن حرف چه باشد ـ دعوت و التماس و تهديد و ... ـ قاعدتاً حالاتى در روح و ذهن اين گوينده وجود دارد كه اين براى شنونده‌ى عاقل، قابل حدس است و براى گويندهى هنرمند نيز قابل بيان مىباشد. گفتن اينها، اشكالى ندارد.
ما وقتى بخواهيم حالات امام و اصحابش را در روز و شب عاشورا ـ آن مقدارى كه در كتب معتبره خوانديم و يافتيم ـ بيان كنيم، قهراً خصوصيات و ملابساتى دارد. فرض كنيد سخنى را كه امام با يارانش در شب عاشورا گفته است، مى‌توانيد با اين خصوصيات بيان كنيد: در تاريكى شب و يا در تاريكى غمانگيز و حزنآور آن شب و از اين قبيل. اين پيرايه‌ها، نه مضر و نه دروغ است؛ اما بعضى از پيرايه‌ها دروغند و بعضى از نقلها خلاف مىباشند و حتّى آنچه كه در بعضى از كتابها نوشته شده است، مناسب شأن و لايق مفهوم و معناى نهضت حسينى نيست. اينها را بايستى شناخت و جدا كرد.».
زبان حال و متقن‌خوانی:
نکته¬ی دیگر آن است که زبان¬حال خواندن و سرودن نیز باید به جای خود صورت گرفته و تا زمانی که از حاشیه به متن رانده نشود و اصلت و صدق واقعه را زیر سؤال نبرده و با زبان هنر ارائه شود، می¬تواند به عنوان یک عنصر تأثیرگذار در شعر مورد استفاده قرار گیرد: «دنبال اين نباشيد كه چيزى كه در متن تاريخ اثبات شده است، آن را بخوانيد؛ چون هيچ چيز نمى‌توانيد بخوانيد. تازه آنچه كه در «لهوف» ابن‌طاووس هست، خبر واحد است ديگر. توجه كنيد، چيزى را بخوانيد كه معقول باشد. البته، نه اين كه انسان هر چه معقول است، از خودش بسازد و بخواند! نه، آن را به اصول و واقعيتهايى متكى كنيد. البته گزاره‌ى هر حديثى، وقتى كه هنرى باشد، با پيرايه‌هايى همراه خواهد بود. آن پيرايه‌ها ايرادى ندارد؛ منتها به شرط اين كه آن پيرايه‌ها همه چيز نشود. اصل را بايستى از واقعيتهايى كه هست، گرفت؛ منتها آن را با بيان هنرى پيرايه‌ى لازم بخشيد و گفت.».
راههای ارتقا و عمق‌بخشی به شعر هیأت
مقام معظم رهبری در منشور رهنمودهایشان درباره¬ی شعر و هیأت به بیان راههای ارتقا و عمق¬بخشی به شعر هیأت پرداخته و سه راه مهم و اصلی آن را تشریح نموده‌اند:
نقد عالمانه و سختگیرانه‌ی شعر هیأت
نخستین راه، نقد عالمانه و سختگیرانه¬ی شعر هیأت است. شاعران باید آثار خود را برای ورزیدگی و تقویت بنیانهای ادبی خویش به بوته-ی نقد دیگر آگاهان و صاحب¬نظران ادبیات بسپارند و از این کار واهمه نداشته باشند. آنان باید این کار را همانند تمرین و ممارست یک کوهنورد بدانند که برای فتح قلل مرتفع، نیازمند آزمون و خطای بسیار است و هر قدر این قله بلندتر و دورتر از دسترسی باشد، تمرین و ممارست بیشتری را می¬طلبد. رهبری انقلاب در این باره فرموده¬اند: «اين جلسه، جلسه¬ی مناسبى براى اين كه من بنشينم و بگويم كدام بيت، اگر اين طور بود، بهتر بود يا چه اشكالى داشت، نيست؛ اما اين كار بايد در مجامع ادبى انجام بشود. يعنى همين شعرى كه خودتان سروده‌ايد و ممكن است خوب هم باشد ـ قضاوت كلى نمى‌كنم ـ آن را در يك مجمع ادبى، وسط بگذاريد و به هركسى كه آن شعر را نقد كند و اشكال بجايى بر اين شعر وارد نمايد، جايزه بدهيد تا قوى بشود... سعى كنيد اينگونه سطح شعرها را بالا بياوريد.».
ایشان شاعران و ذاکران را به سختگیری در شعر دعوت کرده¬اند: «بحمداللَّه امروز ما خوانندگان خوب داريم. خدا را شكر كه صاحبفكر و صاحبنظر سياسى و صاحب انگيزه زياد است ...؛ اما توجه كنيد كه نسبت به شعر سختگيرى كنيد.».
عبدالامیر فائق
چکیده
این مقاله به موضوع «شعر هیأت از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی» می¬پردازد. درهم¬آمیختگی «شعر» با«مدح» و «مصیبت-خوانی» و هر آنچه که دلهای مخاطبان را «متوجه به مسائل مربوط به ائمه و خاندان پيغمبر» می¬کند، چنان است که به عنوان «رکن اساسی و فریضه¬ی این مجالس» معرفی شده است. مجالس تبلیغی که در قالب محافل «سور» و «سوگ» برپا می¬شوند، به عنوان مرکزی برای «پیوند عاطفه و عقلانیت» و «حفظ محبت مردم به اهل¬بیت» به عنوان «يك عنصر اصلى و اساسى در تشيّع و جريان تشيّع» شناخته شده¬اند؛ مجالسی که کارآمدی و پویایی¬شان به طرز چشم¬گیری به عنصر شعر مرتبط است:«چون تأثير شعر در ذهن مخاطب بيشتر است. گاهى يك شاعر، يك بيت شعر مى‌گويد كه از چند ساعت حرف زدن يك سخنورِ توانا گوياتر است. يك بيت يا يك مصرع شعر، در ذهنها مى‌ماند و مردم آن را مى‌فهمند و تكرار مى‌كنند و نتيجتاً ماندگار مى‌شود.».
در این مقاله به مؤلفه¬ها و ویژگیها، میزان کارآمدی و تأثیر، بایسته¬ها و نبایسته¬ها و بالأخره راههای ارتقاء سطح کیفی و کمی شعر هیأت از دیدگاه رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی پرداخته شده است.
کلید واژه‌ها: شیعه، شعر، هیأت، مداحی، مجالس.
مقدمه
نکته‌ی اول: پیشینه‌ی بحث
توجه به عنصر پراهمیت شعر در تبلیغ، ترویج و پاسداری از فرهنگ و ارزشهای اسلامی و دینی یکی از سنتها و روشهای امامان بزرگوار ما در طول تاریخ پر فراز و نشیب شیعه بوده است.
موضوع توجه به شعر حامی فرهنگ والای اهل¬بیت و مبلغ معارف بالای اسلام سابقه¬ای بس طولانی دارد و حتی به دوران حضور پیامبر خدا و ائمه¬ی طاهرین نیز می¬رسد. گاه امامان بزرگوار ما خودشان شاعری را با نگاه لطف خود نواخته¬اند و شعر آنان را مورد توجه و صله قرار داده¬اند؛ گاه به تغییر الفاظ و مفاهیم بیتی از اشعار ایشان پرداخته¬اند؛ گاه بر اشعار ایشان افزوده¬اند و گاه... در میان یاران اهل-بیت نیز افرادی را می¬یابیم که در رقابت ادبی برای بیان فضائل و مناقب این خاندان به تقویت بنیانهای ادبی یکدیگر می¬پرداختند.
پس از آنکه دوران غیبت کبرای امامت نیز آغاز شد شیعه تا امروز همواره توانسته است در پرتو راهنمایی علما و نایبان عام حضرت ولی عصر این عنصر را روز بروز پررنگتر و عمیقتر مورد استفاده قرار دهد.
توجّه خاص و بي¬نظير رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی به موضوع «شعر و ادب ديني» و نيز اهتمام آن بزرگوار به «ستايشگري و مدّاحي آستان اهل بيت» بركسي پوشيده نيست. رهبر اندیش¬ور ما، به رسم اجداد طاهرين خود، همواره بر رشد و قوام هرچه بیشترِ آنچه که امروز به عنوان «شعر و ادب آیینی» شناخته می¬¬شود همت گمارده¬اند و بر بهره¬گيري هنرمندانه و عالمانه از ابزار بسيار ارزشمند و تأثير گذار مدّاحی، براي گسترش فرهنگ و معارف والاي اهل بيت تأكيد ورزيده¬اند. شايد در ميان مراجع عالي¬مقام، عالمان بزرگوار دین و شخصیتهای فرهیخته و تأثیرگذار، كسي به رتبه¬ي ايشان به اين مهم ارج ننهاده و بدان اهتمام نورزيده است.
نکته‌ی دوم:
پیش از آنکه به دیدگاههای مقام معظم رهبری پیرامون شعر هیأت بپردازیم لازم می¬دانم در این بخش از عرایضم ، به عنوان مقدمه¬ی ورود به این بحث، بهمواردی اشاره کنم. رهبر عالیمقامچند نکته اساسی را پیرامونکلیات شعر هیأت ارائه کرده¬اند:
الف) قریحه و ذوق سرایش شعر، نعمتی بس بزرگ و هدیه¬ای الهی است که شاعران باید آن را قدر بدانند و سپاسگزار این نعمت باشند.
ب)شعر باید از نظر محتوا برای مستمع و مخاطب مفید باشد و در مقام تقويم و ارزيابى، اگر بناست شعر محتوایى داشته باشد، بهترين محتواها همين محتواهاى شعر دينى و شعر مذهبى است با عرض وسيع و گسترده‌اى كه دارد.
ج) شعر هیأت باید همچون دیگر اشعار، از جان و دل شاعر برخیزد و مبنای شاعرانه داشته باشد. اگر شعر هیأت از این ویژگی تهی باشد، آنگاه مخاطبان با شعری خشک، جامد و بدون احساس و عواطف روبرو خواهند شد که صد البته کارآیی لازم را در انتقال پیام نخواهد داشت.
د) شاعر شعر هیأت باید دارای ویژگیهایی باشد که بتواند شعری درخور، مفید و ارزشمند بسراید. این ویژگیها باید در محل خود مورد بحث قرار گیرد و احتمالاً در سلسله مباحثی که در نشستهای شعر هیأت صورت گرفته است، در مقاله¬ای مستقل بدان پرداخته شده است؛ اما در اینجا و برحسب ضرورت به طور اختصار به برخی از آنها اشاره می¬کنم. از منظر مقام معظم رهبری شاعر هیأت باید همواره در تلاش و مجاهدت باشد و نیز:
۱. باپالایش درون به کسب طهارت دل، اخلاص و نیت الهی بپردازد؛
۲. شایستگی انتساب به اهل¬بیت را پیدا کند؛
۳. سرمایه¬های معنوی خود را افزایش دهد؛
۴. با دعا و مناجات و توسّل و خشوع با خداوند رابطه¬ای مستمر داشته باشد؛
۵. به دنبال دل¬پاک و چشمی بینا باشد؛
۶. به اهداف مادی و پست توجهی نداشته باشد؛
۷. برای تأثیر نگرفتن از محیط ناسالم از خود مراقبت کند؛
۸. با انس با قرآن و حدیث، نهج البلاغه و کتابهای سودمند از معارف برخوردار شود؛
۹. با ادعیه¬ی امامان و صحیفه¬ی سجّادیّهاُنس داشته باشد؛
۱۰. به مطالعه و کار و شناخت نیازهای معنوی خویش بپردازد.
وقتی سخن از «شعر هیأت» می¬شود، به دو مقوله¬ی جداگانه¬ی «چگونگی سرایش شعر هیأت» و «خواندن شعر در هیأت» که بیشتر ناظر به مقوله¬ی انتخاب آن توسط ذاکران و مداحان و سپس چگونگی ارائه¬ی آن در هیأت می¬باشد، اشاره می¬شود. به بیان دیگر برخی ویژگیها به صورت مشترک باید مد نظر شاعران و مداحان قرار گیرد؛ شاعران با آن مؤلفه¬ها و ویژگیها شعر گویند و مداحان و ذاکران اشعاری را که دارای این ویژگیها هستند بیابند و در محافل و مجالس ارائه کنند. مقام معظم رهبری در هر دو بخش رهنمودهای قابل توجهی دارند.
«هیأت» و جایگاه آن از منظر مقام معظم رهبری
رهبر فرزانه¬ی انقلاب «هیأت» را مرکزی برای «زنده نگه‌‌داشتن عاشورا و عمق‌‌يابى ژرفاى حادثه‌‌ى عاشورا» در جامعه معرفی کرده و محور و نقطهى ثقل اصلى فعالیتهای آن را «عزادارى عاشورا» دانسته¬اند. معظم¬له سایر برنامه¬ها را به عنوان حواشی ـ که البته وجود آنها «لازم» و «خوب» است ـ معرفی کرده¬اند: «محور و نقطهى ثقل اصلى هم عزادارى عاشورا است؛ بقيّه‌‌اى كه فرموديد، اينها حواشى لازم و خوبى است، امّا آن نقطهى ثقل، احياى عاشورا، زنده نگه‌‌داشتن عاشورا و عمق‌‌يابى ژرفاى حادثه‌‌ى عاشورا است.».
مقام معظم رهبری «هيأتى بودن» را نه به عنوان «تعبيرى از بى‌‌نظم بودن»، بلکه به معنای «حضور مؤمنانه، عاشقانه و برخاسته¬ی از اراده¬ی مردم» دانسته¬اند و بر حفظ این ویژگی در هیأتها تأکید ورزیده¬اند: «هيأتى بودن - كه به اصطلاح تعبيرى از بى‌‌نظم بودن است - به‌‌خاطر چيست؟ به‌‌خاطر اين است كه وقتى كسى وارد هيأت امام حسين مي¬شود هيچ‌‌كس به او نمي¬گويد فلان جا بنشين، فلان جا ننشين؛ فلان جور بنشين، فلان جور ننشين؛ كِى بيا، كِى برو؛ كاملاً همه‌‌ى تحرّكات، برخاسته‌‌ى از اراده‌‌ى مردم و خواست خود مردم است كه آن هم ناشى از ايمان آنها است؛ اين چيز خيلى خوبى است، اين را بايد نگه داريد؛ يعنى ارتباط هيأت را به ايمان مردم و عشق مردم، و جاذبه و گيرايى خود هيأت و خود اين كانون را براى دلهاى مردم بايد نگه داريد، اين را بايد حفظ كنيد.». از دیدگاه مقام معظم رهبری «طبيعت كار هيأت اين است كه مردم با عشق و شور و اشك بيايند طرف مجلس امام حسين؛ اين است كه اثر مي¬كند؛ اين است كه از دلش اين انقلاب مي¬جوشد، يا لااقل مزرَع خوبى براى رشد فضائل انقلابى و معارف انقلابى مي¬شود.».
رهبر انقلاب اسلامی بااشاره به برخی سخنان نادرست درباره¬ی ادعای عدم دخالت سیاست در هیأتهای مذهبی فرمودند: «هيأتها نمي-توانند سكولار باشند؛ هيأتِ امام حسينِ سكولار ما نداريم! هركس علاقه‌‌مند به امام حسين است، يعنى علاقه‌‌مند به اسلام سياسى است، اسلام مجاهد است، اسلام مقاتله است، اسلام خون دادن است، اسلام جان دادن است؛ معناى اعتقاد به امام حسين اين است. اينكه آدم در يك مجلس روضه يا هيئت عزادارى مراقب باشد كه نبادا وارد مباحث اسلام سياسى بشود، اين غلط است. البتّه معناى اين حرف اين نيست كه هر حادثه‌‌ى سياسى در كشور اتّفاق مى‌‌افتد، ما بايد حتماً در مجلس روضه آن را با يك گرايش خاصّى - حالا يا اين طرف، يا آن طرف - بيان كنيم و احياناً با يك چيزهايى هم همراه باشد؛ نه، امّا فكر انقلاب، فكر اسلام، خطّ مباركى كه امام (رضوان الله عليه) در اين مملكت ترسيم كردند و باقى گذاشتند، اينها بايستى در مجموعه‌‌ها و مانند اينها حضور داشته باشد.».
تعریف «شعر هیأت» از منظر مقام معظم رهبری
اساتید و صاحب¬نظران عضو «هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی» موضوع شعر هیأت و تعریف آن را فرا روی فرهیختگان قرار داده¬اند. بنا بر تعریف ارائه شده شعر هیأت عبارت است از «شعر دینی و آیینی که در هیئت‌های مذهبی، در مناسبت‌های سوگ و سور توسط ذاکر و مداح و گاه شاعر عرضه و اجرا می‌شود.».
با بررسی بیانات رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی نیز می¬توان به تعریفی نسبتاً جامع از شعر هیأت دست یافت. می¬توان گفت که از منظر ایشان، شعر هیأت شعری است كه «براى تفهيم مفاهيم، عقايد و اخلاق اسلامى و يا بينش سياسى و يا هر آنچه كه امروز جامعه‌ى اسلامى به آن نياز دارد و مناسب است»، توسط «ذاکران و مداحان» در «محافل و مجالس» خوانده می¬شود.
به نظر می¬رسد تعریفی که با بهره¬گیری از سخنان رهبر انقلاب ارائه شد و مستند به بیانات ایشان است، تا حدود زیادی با تعریف ارائه شده از سوی هیأت علمی بنیاد دعبل خزاعی همسان باشد.
جایگاه «شعر» در «هیأت» از منظر مقام معظم رهبری
میان شعر و هیأت پیوندی ناگسستنی وجود دارد. شعر به عنوان رکن اساسی و بی¬بدیل هیأت شناخته می¬شود؛ همان گونه که هیأت بدون مخاطب و مستمع مفهومی ندارد.رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی «شعر» در هیأت را به عنوان یک امر واجب که تأثیرگذاری آن از سخنرانی یک سخنران دانشمند بیشتر است می¬دانند. این جایگاه بلند نشانگر اهمیت این کار نیز هست. ایشان سایر هنرهای مترتب بر کار مداحی را به تبع شعر دانسته و از آنها به عنوان «امر مستحبی» نام می¬برند؛ زیرا آنچه که در گام نخست به هنر مداحی ارزش و بها می-دهد، بکار گیری شعر مناسب و با زبان و قالب و محتوای بایسته است و حنجره در مرحله¬ی بعد از آن قرار می¬گیرد:«اگر مداحى بتواند يك شعر خوب را كه داراى مضمون و محتواى خوبى باشد، با صداى خوبى بخواند، شما ببينيد كه چه قدر خدمت بزرگى است. بسم اللّه، اين گوى و اين ميدان! منتها شرط اولش اين است كه شعر خوب باشد. اگر شعر خوب نبود، همه‌‌ى اين فضايلى كه ذكر كردم، هيچكدام نخواهد بود. اين نكته را بدانيد. كسانى كه اين خصوصيات را داشته باشند، اگر يك قصيده را در مكان مناسب و با زبان و قالب و محتواى بايسته و حنجرهاى مساعد بخوانند، شما ببينيد كه چه تأثيرى خواهد گذاشت. البته اين حنجره، مسألهى مستحبى و نافلهى شعر است؛ فريضهاش همان شعر مىباشد. يعنى چنانچه شعر با صداى خوش همراه شد، تأثيرش مضاعف مى‌شود؛ اما در استخوان‌بندى اين كار، صداى خوش دخالتى ندارد. اگر صداى خوش بود و اين شعر را با آن محتواى خوب و با آن الفاظ زيبا و با آن مضمونى كه مورد نياز است، همراهى كرد، ارزش آن دو برابر مى‌شود. يقيناً قصيده‌يى را كه كسى اينگونه بخواند، ارزش آن از يك سخنرانى يكساعتهى يك آدم دانشمند بيشتر است.».
مؤلفه‌ها و ویژگیهای شعر هیأت
اینک با توجه به موارد فوق به مؤلفه¬ها و ویژگیهای شعر هیأت می¬پردازیم. این ویژگیها در دو بخش اساسی ادبی و مفهومی و در مجموع بیان شده¬اند که عدم مراعات آنها «عیب شعر و مجلس» محسوب می¬شود: «خودِ اين شعر هم دو بخش دارد: يك بخش لفظ، يك بخش مضمون... صوت و آهنگ به وسيله‌ى خود آقايان مدّاحان تأمين مى‌شود؛ اما لفظ و معنا بايد به وسيله‌ى شاعر تأمين شود. بعضى از الفاظ، زيبا و پُرطمطراقند؛ اما حاصلى ندارند و چيزى از آنها دست مستمع را نمى‌گيرد. بعضى از معانى، خوب و بلندند؛ اما با الفاظ رسايى بيان نمى‌شوند. اينها همه مى‌شود عيب.». برطرف کردن این عیب نیازمند بکارگیری و بهره¬مندی از این ویژگی‌هاست:
الف) ویژگیهای ادبی:
شعر هیأت دارای ویژگیهای ادبی مختلفی است؛ هم در بخش سرایش آن و هم در بخش ارائه و خوانش آن در هیأت. در این بخش به برخی از آنها اشاره می¬کنیم:
۱. توجه به استخوان‌بندی و الفاظ
نخستین عنصری که در سرایش و خواندن شعر هیأت باید مدّ نظر قرار گیرد، توجه به استخوان¬بندی و الفاظ شعر است. هرچه شاعر در هنگام سرودن شعر به استخوان¬بندی شعر خود توجه بیشتری داشته باشد ـ که البته این کار تنها با ممارست و تلاش مستمر بدست می¬آید ـ شعر او تأثیرگذارتر و ماندگارتر خواهد بود. این استخوان¬بندی خود را در «قالبهای شعری»، «بحور شعری» و «رعایت اصول شعر» نظیر وزن و قافیه و ردیف و بکارگیری دیگر فنون و آرایه¬های ادبی و شعری متجلی می¬سازد.«لفظ» نیز در شعر بسیار مهم و از عناصر اصلی آن بشمار می¬رود. شاعر با بکار بستن واژگان مناسب به استحکام شعر خود رونق می¬دهد و آن را بیش از پیش تأثیرگذار می¬سازد.
با این همه استخوان¬بندی شعر، تماماً آن چیزی نیست که واژگان در قالبهای شعری با رعایت تمام فنون ادبی در کنار هم و پی در پی بیایند؛ چه این که بزرگان ادب، میان نظم و شعر تفاوتهای فراوان نهاده¬اند و حساب آن دو را از یکدیگر جدا کرده¬اند. رهبر هنرشناس ما نیز برآنند که: «شعر یکی از نمادهای برجسته¬¬ی هنر است. هر بافته¬ی نظمی، شعر نیست؛ شعر خصوصیّات خودش را دارد؛ باید شعر را انتخاب کرد.».
مداحان با ارائه¬ی اینگونه اشعار در محافل و مجالس به بالا بردن سطح ذهن و فکر مردم و افزایش معرفت ایشان کمک خواهند کرد. «شما مي¬دانيد كه ما به شما مدّاحها اخلاص داريم، شما ها را دوست مي¬داريم، كارتان را با ارزش مي¬دانيم؛ منتها اين شرط بزرگ را من هميشه با مداحها داشته‌ام؛ شما هم اغلبتان جوانيد، جاى فرزندان ما هستيد؛ نصيحتِ پدرانه است، ان‌شاءالله دنبال كنيد: شعر خوب، شعر پرمغز و البته شعر زيبا. خود هنر شعر اثر هم مي¬گذارد. وقتى شعر خوب بود، وقتى استخوان‌بندى شعر، الفاظ شعر، خوب بود ـ شعرِ خوب، با مضمون خوب ـ تأثيرش بيشتر هم هست؛ بعلاوه كه سطح ذهن مردم و فكر مردم را هم بالا مى‌آورد.».
۲و۳. شعر هنری و زیبا
رهبر فرزانه¬ی انقلاب،«عرصه‌ى محبّت اهل‌بيت و در ميان اين مجموعه‌ى نور، محبّت فاطمه‌ى زهرا»را «حقّاً و انصافاً عرصه‌ى شايسته‌اى براى هنرنمایى، ابراز ذوق و ظرافت طبع» دانسته¬اند و ذاکران و مداحان را به بهره¬گیری از راههای هنرمندانه در انتقال مفاهیم بلند معرفتی توصیه¬¬ کرده¬اند. از منظر ایشان «هنر به مثابه بالی پرتوان برای پرواز در آسمان معرفت» است که «نقشی بسیار بسیار کارساز و مؤثر در پرورش روح ایمانی مردم» دارد. ایشان برگزاری چهره به چهره¬ی مجالس و اجتماعات دینی را در قوت، وسعت، تأثیرگذاری و محتوای راقی منحصر به مکتب شیعه دانسته و كارایی و نقش مداحان را در آنها «استفاده‌ى از هنر براى بيان حقيقت» می¬دانند. معظم¬له «خود اين ايستادن، با صداى خوش و با آهنگ زيبا شعرى را خواندن» را به خاطر آن که «هم شعر هنر است، هم آهنگ هنر است، هم صدا هنر است» و مداح با چندين هنر يك حقيقتى را بيان می¬كند و مي¬تواند تأثير مضاعفى در ذهن مستمع و حاضر در مجلس و مخاطب بگذارد» را به عنوان نعمت و فرصت خیلی بزرگ» برشمرده¬اند ؛ فرصتی که همواره شاعران و ذاکران اهل¬بیت باید آن را غنیمت شمرده و بابهره¬گیری از این فرصت به وظیفه¬ی اصلی¬شان که تبلیغ معارف دینی و عمق¬یابی ژرفای حادثه¬ی عاشورا عمل کنند.
از این رو ایشان همواره به ذاکران و مداحان توصیه کرده¬اند که «شعر را از لحاظ هنرى، سطح خوب انتخاب كنيد؛ چون اثرگذار است. شعر خوب و شعر هنرى، همان خاصيت عمومى هنر را دارد. خاصيت عمومى هنر اين است كه بدون اينكه خود گوينده حتّى در خيلى از موارد توجه داشته باشد و غالباً بدون اينكه مستمع توجه داشته باشد، اثر مى‌گذارد. تأثير شعر، نقاشى، بقيهى انواع هنر، صداى خوش و آهنگهاى خوب- كه اينها همه هنر است- روى ذهن مخاطب، من حيث لا يشعر به وجود مى‌آيد؛ يعنى بدون اينكه مخاطب متوجه باشد، آن اثر را در او مىبخشد؛ اين بهترين نوع اثرگذارى است.». ایشان همچنین در بیان شاخصه¬های شعر هنرمندانه علاوه بر مضمون و محتوای خوب، به الفاظ و کلمات خوب و مناسب در کنار هم اشاره کرده¬اند: «شعر خوب ـ همان طور كه گفتيم ـ تنها شعرى نيست كه معانىِ خوبى دارد؛ بلكه بايد شعر هنرمندانه باشد و الفاظ خوب و كلمات مناسب هم در آن به كار رفته باشد.».
از منظر مقام معظم رهبری معیار سرایش و انتخاب شعر از«جهات صوری، زیبایی شعر است.».
۴. شعر نومضمون
پرداختن به مضامین نو و دست¬نخورده یکی از توصیه¬های رهبر معظم انقلاب در سُرایش شعر هیأت است. ایشان در تبیین این نکته به ادعیه¬ی امامان و به ویژه «دعای عرفه» و دعاهای کتاب شریف «صحیفه¬ی سجادیه» به عنوان منبعی برای پیدا کردن مضامین نو اشاره داشته¬اند: «دوستان! با صحيفه‌ى سجّاديّه انس پيدا كنيد. اين قريحه‌اى كه من در شماها مى‌بينم، خيلى خوب ميتوانيد مضامين صحيفه‌ى سجّاديّه را در قالب اشعارِ بسيار زيبا بياوريد. مرحوم بهجتى اردكانى ـ دوست قديمى ما ـ سى چهل سال پيش بخشى از دعاى ابوحمزه را به شعر آورده بود، كه براى من خواند. قسمتهاى سخت دعا هم بود ـ كه خود عبارت هم سخت است، مضمون هم سخت است ـ در عين حال ايشان توانسته بود اين دعا را به شعر بياورد. من الآن در ميان اين جوانها مى‌بينم قريحه‌ها و ذوقهایى كه از ذوق مرحوم بهجتى بالاتر است. من الآن در همين جلسه، قدرتهاى شعرى‌اى دارم مى‌بينم كه از قديمى‌ها و گذشتگان ما قوى‌تر و تيزتر و تواناتر هستند. شما ميتوانيد مضامين دعاى عرفه‌ى سيّدالشّهداء (سلام اللَّه عليه) را به شعر بياوريد. دعاى عرفه‌ى امام حسين عاشقانه است. حضرت سجّاد هم براى روز عرفه دعا دارند ـ در صحيفه‌ى سجّاديّه، دعاى چهل و هفتم، دعاى روز عرفه است ـ آن هم بسيار دعاى پرمغز و پرمضمونى است؛ اما دعاى امام حسين عاشقانه است، يك چيز ديگر است. اگر چنانچه آشنا بشويد، انس پيدا كنيد، دقّت كنيد، از يك فقره‌ى اين دعا ميتوانيد يك قصيده، يك مجموعه، يك قطعه، يك غزلِ خيلى قشنگ از آب در بياوريد. بنابراين براى مناجات و توحيد، از صحيفه و از دعاها استفاده كنيد.
البته ایشان بشارت ظهور طبقه¬ی جدید شاعران در روزگار فعلی را داده¬اند، نسلی که از نظر مضمون¬طرازی و خلق مضامین نو با شاعران دوره¬ی شکوفایی و اوج سبک هندی مشابهت فراوانی دارند: «شباهت دوم بين اين دوره و آن دوره‌ى دويست ساله، نوآورى در مضمون است. در هيچ دوره‌ى ديگرى اينجور سابقه ندارد كه اين همه مضامين نو و حرفهاى تازه در شعر راه پيدا كند؛ كه وقتى مضمون نو آمد، به تبع وجود مضمون نو، تركيب نو هم مى‌آيد. يعنى نياز مضمون به لفظ موجب ميشود كه شاعر از ذوق خود، از هنر خود استفاده كند و تركيبات بياورد. البته در ابتداى كار ممكن است ناشيگرى‌هایى وجود داشته باشد، ليكن بتدريج زبان، پخته و سنجيده و استوار ميشود و فخامت پيدا مي¬كند.
امشب در اين جمعى كه شعر خواندند ـ شعر جوانها، شعر بانوان، شعر آقايان ـ من دارم مى‌بينم كه كلمات، پخته و سنجيده؛ الفاظ، قوى و استوار بود؛ همان جور كه انسان دوست مي¬دارد در شعر مشاهده كند. مضمون هم الى ماشاءاللَّه. واقعاً وقتى انسان مثلاً ديوان صائب را نگاه ميكرد، يا ديوان شعراى بزرگِ مضمون‌ساز مثل بيدل و ديگران را نگاه ميكرد، شايد مي¬گفت اينها ديگر چيزى باقى نگذاشتند؛ هرچه به ذهن انسان مى‌آمد و نمى‌آمد، اينها اين را در قالب شعر آوردند و بيان كردند؛ اما بعد مى‌بيند كه نه. به قول صائب:
يك عمر مي¬توان سخن از زلف يار گفت
در بند آن مباش كه مضمون نمانده است
حالا او گفته يك عمر، ليكن يك دهر ميتوان سخن از زلف يار گفت. امروز انسان اين همه مضمون جديد در همين كلمات مشاهده ميكند كه واقعاً در خور دقت و مداقه و ملاحظه است؛ خيلى خوب است.».
۵. شعر خوش‌مضمون
حال اگر شاعر به هر دلیلی در آوردن مضمون نو ناتوان باشد، باید شعری خوش¬مضمون بیاورد. مضمون خوب با زحمت و کار و تلاش به دست می¬آید و معیارها و ویژگیهای آن را بشناسد. مقام معظم رهبری در توصیه به شاعران و ذاکران فرموده¬اند: «شعر شما بايد خوب، محكم، قوى، خوش‌مضمون و قانع¬كننده باشد... اينها آسان و مجّانى به دست نمى‌آيد. انسان بايد زحمت بكشد، كار و تلاش كند، شعر خوب را بيابد، آن را حفظ كند و بخواند... مهم اين است كه شعر، خوب، متين، قوى و خوش‌مضمون باشد. [حال، این که] معيار شعر خوب و خوش‌مضمون چيست؟ مضمون خوب كدام است؟ غلط كدام است؟ درست كدام است؟ اينها بحثهاى مفصّلى است كه در جاى خود بايد روشن شود...».
۶. شعر فارسیِ قوی
در پایان این بخش به یک نکته¬ی مهم اشاره می¬کنم. یکی از ویژگیهای شعر هیأت از منظر رهبر انقلاب، «فارسي» بودن آن است؛ البته فارسی قوی. ایشان مداحانی را که مفاهيم و عقايد و اخلاق اسلامى و يا بينش سياسى و يا هر آنچه كه امروز جامعه‌ى اسلامى به آن نياز دارد و مناسب است، برگزينند و در محافل بخوانند را همپای شاعران بزرگی چون کمیت و دعبل خوانده¬اند. از این رو به مداحان توصیه کرده¬اند: «برويد اشعار قوى فارسى را در كتابهاى گوناگون پيدا كنيد و آنهايى را كه... مناسب است، برگزينيد و بياوريد در محافل بخوانيد... آن وقت، شما يك «كُميت» و يك «دعبل» خواهيد بود.».
نکته اینجاست که زبان شعر هیأت هرگز در انحصار زبان فارسی نیست؛ چه اینکه در بسیاری از محافل و مجالس شیعیان در مناطق مختلف با زبانها، لهجه¬ها و گویشهای مختلف از اشعار برگزیده¬ی مداحان و ذاکران که از نظر محتوا و شکل همان ویژگیهایی را دارند که معظم له پیش از این بیان کرده¬اند. بنابراین واضح است که تأکید ایشان به بهره¬گیری از شعر فارسی قوی برای مجالسی است که مخاطبان فارسی زبان دارد. علاوه بر این، رهبر انقلاب حتی مداحان را به خواندن اشعار شاعران به زبانهای دیگر نیز دعوت کرده¬اند: «خوشبختانه شعرای خوبی هم داریم؛ شعرایی که درباره¬ی اهل بیت با زبانهای مختلف می¬سرایند و زیبا و شیوا و خوب می¬سرایند؛ وقتی شما مشتری¬اش باشید، این تقاضا، عرضه را هم به دنبال خودش می¬آورد.».
همین طور با توجه به سنت و سیره¬ی بزرگان و پیشکسوتان عرصه¬ی شعر و ستایشگری، می¬توان دریافت که حتی استفاده از اشعار به زبانهای دیگر در صورت شهرت معانی و یا توانمندی مداح در انتقال صحیح و مناسب مفهوم آنها به مخاطبان غیر هم¬زبان، کاری مناسب ارزیابی می¬شود. ارجوزه¬هایی که شهرتی عام دارند و مخاطبان با مفهوم آن ارتباط برقرار می¬کنند از این جمله¬اند: «أَمِيرِي حُسَيْنٌ وَ نِعْمَ الْأَمِيرِ/ سُرُورُ فُؤَادِ الْبَشِيرِ النَّذِيرِ...» یا اشعاری که مخاطب فارسی زبان می¬تواند با آن ارتباط مفهومی و معنایی پیدا کند نظیر: «اَحَقُّ النَّاسِ اَنْ یُبْکَی عَلَیْهِ/ فَتًی اَبکَی الْحُسَیْنُ بِکَرْبَلاءِ...» و یا شعر معروف: «وَ لَسْتُ أدْرِی خَبَرَ الْمِسْمَارِ/ سَلْ صَدْرَهَا خَزَانَةَ الْأسْرَارِ...».
ب) ویژگیهای مفهومی:
بایسته‌ها:
همان گونه که یش از این گفته آمد، از دیدگاه مقام معظم رهبری شعر هیأت باید برای مخاطبان «مفید» باشد؛ و البته بهترین محتوا برای شعر، مفاهیم دینی و مذهبی است. از این رو می¬فرمایند: «شكرانه‌ى اين نعمت (قدرت و قریحه¬ی شاعری) اين است كه انسان با اين قريحه يك چيزى بياورد وسط و به انسانها و افكار عرضه كند كه براى آنها مفيد باشد. نه اينكه من بخواهم خشك و جامد بگويم؛ با قطع نظر از سود و استفاده‌ى مستمع، شاعر به فكر دل خودش نباشد و حرف دل و احساسات خودش را نگويد؛ نه، اشكالى ندارد؛ يعنى بنا بر اين نيست كه ما سخن گفتن شاعر از دل و براى دل خود را نفى كنيم؛ ليكن ميخواهيم اين را بگویيم كه در مقام تقويم و ارزيابى، اگر بناست شعر محتوایى داشته باشد، بهترين محتواها همين محتواهاى شعر دينى و شعر مذهبى است با عرض وسيع و گسترده‌اى كه دارد.».
لذا سرایش، ارائه و خوانش شعر هیأت دارای بایسته¬هایی است که لزوماً باید از سوی شاعران و ذاکران مورد توجه قرار گیرد. این ویژگیها عبارتند از:
۱. شعر ایمان‌افزا
جهت‌گیری اساسی شعر هیأت باید تقویت ایمان و باورهای مخاطبین باشد. شاعر و ذاکر شعر هیأت باید دغدغه¬ی ایمان و معرفت مخاطبان خود را داشته باشند و بر تقویت بنیانهای اعتقادی و ایمان مردم تأکید ورزند. البته این کاری «بسیار مشکل» ولی «شدنی» است. رهبر انقلاب در این باره می¬فرماید: «وقتى شعر را مىخوانيم، به فكر باشيم كه از اين شعر ما ايمان مخاطبان ما زياد شود. پس، هر شعرى را نمىخوانيم؛ هر جور خواندنى را انتخاب نمىكنيم؛ جورى مىخوانيم كه لفظ و معنا و آهنگ، مجموعاً اثرگذار باشد. در چه؟ در افزايش ايمان مخاطب. اين البته گفتنش آسان است؛ آدم بالاى گود بنشيند و يك دستورى به آن پهلوان وسط گود بدهد. عمل كردنش سخت است. اما شماها مى‌توانيد عمل كنيد.».
۲. شعر معرفت‌مضمون
ویژگی دیگر شعر هیأت از منظر رهبر عالیقدر انقلاب، آن است که دارای مضمامین معرفتی و مفاهیم بلند اسلامی باشد. این اشعار می-تواند برای مخاطبان و مستمعان بهترین وسیله برای شناخت نسبی معارف دینی و شناخت مقامات معنوی امامان و سیره و سنت الهی آنان باشد. رهبر انقلاب دراین باره فرموده¬اند: «يكى از چيزهايى كه بايد در اين اشعار باشد، عبارت از مفاهيم بلند اسلامى ـ مثلاً در باب توحيد يا نبوت ـ است. بهترين اشعار قدما در باب توحيد و نبوت، همين مدايحى است كه شعراى بزرگ ما در مقدمه‌ى ديوانها و مثنويهايشان ذكر كرده‌اند و گفته‌اند. اين اشعار شعراى برجسته، مضامينى قوى و حقيقتاً روشنگر دارد كه انسان مى‌تواند پيامبر يا امام يا فاطمه‌ى‌زهرا را با مضمون اين اشعار بشناسد. نمى‌گويم درست بشناسد، چون ما كه نمى‌توانيم آن بزرگواران را درست بشناسيم؛ اما در همان حدى كه ممكن است، بايد تلاش كنيم. مثلاً وقتى راجع به اميرالمؤمنين شعرى خوانده مى‌شود، بايد هم مقام معنوى علىـ كه ما از او خبر كمى داريم و از ذهن و فكر و دلِ ما آدمهاى پايين و متوسط پنهان است ـ و هم عبادت و مظلوميت و حكومت و عدل و ضعيف¬پرورى و دشمن¬ستيزى و جهاد اميرالمؤمنين را بشناسيم.».
۳و ۴. شعر معرفت‌افزا و آموزنده
«معرفت افزایی» و «آموزنده بودن» دو ویژگی دیگر شعر هیأت از دیدگاه رهبر خردمند انقلاب اسلامی است. تفاوت این ویژگی با ویژگی قبل آن است که به رابطه¬ی میان شعر و مخاطب بسیار کمک می¬کند؛ چنانچه گاه ممکن است که شعری دارای مضمامین معرفتی باشد ولی نتواند بدلیل ساختار و یا بهره¬مندی از واژگان نامأنوس و یا عدم قدرت مداح در انتقال مضمون و یا به دلایل دیگر رابطه¬ی مفیدی با مستمع و مخاطب پیدا نکند و نیازهای معرفتی او را برطرف نسازد. از این روست که رهبر انقلاب به وجه «معرفت¬افزایی» و «آموزنده بودن» شعر اشاراتی داشته¬اند: «شعرى كه مى‌خوانيد، شعر معرفت باشد، شعر آموزنده باشد؛چه در بارهى مسائل روز... چه حتّى آن چيزى كه اين هم در آن نباشد؛ اما فرض بفرمایيد فاطمه‌ى زهرا را كه مىخواهيد معرفى كنيد، آنچنان معرفى كنيد كه يك انسان مسلمان، يك زن مسلمان، يك جوان مسلمان از آن زندگى درس بگيرد؛ در دل خود نسبت به آن مجسمهى قداست و طهارت و حكمت و معنويت و جهاد، احساس خشوع و خضوع و وابستگى كند.».
ایشان همچنین تأکید داشته¬اند: «صداى بعضى از آقايانِ مدّاحان خوب است، ولى با خواندن آنها انسان چيزى ياد نمى‌گيرد؛ اما بعضى نه؛ وقتى شعر مى‌خوانند، معرفتى را به ما مى‌آموزند. آنچه كه مى‌آموزيم، بهترينش آن چيزى است كه ما به آن نياز داريم. گاهى كلمات مدح‌آميزى از ائمّه پشت سر هم مى‌آوريم كه نه درست مستمع به عمق اين كلمات مى‌رسد، نه با فهميدن آن كلمات چيزى بر معرفت او اضافه مى‌شود. اينها ارزش چندانى ندارد.».
۵، ۶ و ۷. شعر سازنده،جهت‌بخش و هدایتگر
سه ویژگی مهم دیگر شعر هیأت «سازنده بودن»، «جهت¬بخش بودن» و و «هدایتگر بودن» آن است. این سه ویژگی در مضامین اشعار جلوه پیدا می¬کند: «هرچه مى‌توانيد اين اشعار و اشعارى را كه براى مردم مى‌خوانيد، از اين مضامين سازنده و جهت‌بخش و هدايتگر پر كنيد. كافى نيست كه مرتّب بگوييم اين ستاره [ی وجود اهل بیت] درخشنده است. گرچه اين درخشندگى‌اى كه ما مى‌بينيم، پرتوى از آن درخشندگى وصف‌ناپذير است. از همين پرتو ِآن ستاره‌ى درخشان بايد اهتدا پيدا كنيم.».
۸. شعر متناسب با مقام اهل‌بیت
متاسفانه در برخی از اشعاری که شاعران سراییده‌اند و برخی ذاکران آن اشعار را در محافل و مجالس خوانده¬اند، عباراتی دیده می¬شود که با شأن و منزلت اهل¬بیت متناسب نیست. البته روشن است که نه شاعران و نه ذاکران هیچکدامشان قصد ندارند تا خدای ناکرده با تعابیر نامناسب به مقام معنوی آن بزرگوران اهانتی نمایند یا تعمداً به ناروا گویی نسبت به ذوات مقدس آنان بپردازند. این موضوعی است که همواره دغدغه¬ی برخی بزرگان بوده است. مقام معظم رهبری در این مورد تذکری جدی داده¬اند: «نكته‌ى ديگرى كه بعضى از آقايان بحق اشاره كردند، اين است كه از برخى تعبيرات درباره‌ى ائمّه نبايد استفاده كرد؛ اينها سبك است. براى فاطمه‌ى زهرا ـ آن موجود قدسىِ والا، آن انسان برتر و آن معلّم بشر ـ از آن تعبيرى كه هر شاعرى ـ چه شاعر درست و حسابى‌گوى و چه شاعر هرزه‌گوى – براى محبوب و معشوق خودش ذكر مى‌كند، نبايد استفاده كرد؛ بايد از تعبيرات متناسبى استفاده كرد.».
۹. شعر حکمت‌آمیز
«حکمت‌آمیز» بودن شعر هیأت ویژگی دیگر آن است. از منظر مقام معظم رهبری، حکمت یکی از نیازهای جامعه¬ی امروز ماست و مخاطبان و مستمعان باید همواره در معرض شعر حکمت¬آمیز قرار گرفته و هدایت شوند. این ویژگی یکی از مهمترین ویژگیهای شعر هیأت است: «زبان خوب، شعر خوب و محتواى حكمت‌آميز، اعم از اعتقاد و اخلاق و مصيبت و مدح و مسائل اجتماعى و مسائل انقلاب و امثال اينها، خيلى مهم است.».
۱۰. شعر اخلاقی
مضامین اخلاقی یکی از برترین مضامین شعر هیأت است. رهبر انقلاب اسلامی همواره به بیان مسائل اخلاقی در جلسات و محافل مذهبی تأکید ورزیده‌اند و آن را نیاز امروز و همیشگی جامعه¬ی ما دانسته¬ و توجه به آن را از دیرهنگام به عنوان سنت ذاکران معرفی کرده¬اند: «رسم مداحى از قديم اين‌طورى بوده است؛ الآن يك مقدار آن رسم‌ها كم شده. مداح در اول منبر يك قصيده، يك ده بيت شعر ـ كمتر، بيشتر ـ فقط در نصيحت و اخلاق، با الفاظ زيبا خطاب به مردم بيان مى‌كرد؛ مردم هم مى‌فهميدند و اثر هم مى‌گذارد.».
از منظر مقام معظم رهبری یکی از وظایف شاعران و ذاکران پرداختن به مضامین اخلاقی در شعر هیأت است: «بعضى از اين غزليات ـ مثلاً غزليات صائب ـ درباره‌ى مسائل اخلاقى است... اين، اهميت و ارزش كار را نشان مى‌دهد. شاعرى كه [چنین شعری] بگويد و مداح و خواننده‌يى كه آن را بخواند، تأثير خوبى خواهد گذاشت.».
۱۱و ۱۲. شعر قابل فهم و ارتقاء دهنده
قابل فهم همگان بودن ویژگی مهم دیگر شعر هیأت است. می¬توان بدون در نظر داشتن اهمیت رابطه¬ی شعر و مخاطب و یا رابطه¬ی مداح و مخاطب به سرایش یا خوانش اشعاری که قابلیت فهم همگانی ندارند پرداخت. اما چنین کاری نه تنها خدمتی به مستمع و محفل هیأتی ما نمی¬کند، بلکه نشان کم¬ارزش بودن آن شعر خواهد بود: «گاهى كلمات مدح‌آميزى از ائمّه پشت سر هم مى‌آوريم كه نه درست مستمع به عمق اين كلمات مى‌رسد، نه با فهميدن آن كلمات چيزى بر معرفت او اضافه مى‌شود. اينها ارزش چندانى ندارد.».
ایشان در پاسخ به برخی اعتراضها در مورد عدم استقبال مخاطبان از شعر شاعران بزرگ و ضرورت سرودن و خواندن اشعار سطح پایین فرموده¬اند: «بعضى از آقايان مدّاحها به ما مي¬گويند كه آقا اين شعرهاى قُلمبه سُلمبه را كه بخوانيم، مردم نمي¬فهمند. خب، بله، بعضى از شعرها واقعاً همين جور است؛ از سطح تفكّر عمومى مردم بالاتر است؛ يعنى يك آدم اديب و شاعر و باذوق هم بايد دقّت كند تا معنا را بفهمد؛ اينها را ما توصيه نمي¬كنيم.».
اما این شعر قابل فهم نباید موجب پایین ماندن سطح مخاطب شود و در فهم معارف از درک بالاتری برخوردار نشود؛ لذا بلافاصله تأکید می¬کنند: «ليكن توجّه داشته باشيد، ذهن مردم و تلقّى مخاطب با خواندن شما بالا مى‌آيد. اين را من به مدّاحها مي¬گويم؛ يعنى شما مي-توانيد ذهن مردم را بالا بياوريد. شعرهاى خوب، الفاظ زيبا، مضامين عالى و معارف قوى خوانده بشود؛ خب، مردم مجبور مي¬شوند گوش كنند. وقتى شما خوب مي¬خوانيد، گوش مي¬كنند و طبعاً ذهنشان بالا مى‌آيد. حتماً ما بايد اين را جزو وظایف خودمان بدانيم كه سطح ديد و سطح ذوق و تأمّل مردم را بالا بياوريم.».
ایشان راه اثر گذاری بر دل مخاطبان را تفهیم اشعار با مضامین بالا و پیچیده با بهره¬گیری از هنر مداحی دانسته¬اند و فرموده¬اند: «يك وقت يكى از برادران مداح مى‌گفت ما اگر از شعرهاى خوب و شعراى بزرگ شعرى انتخاب كنيم، مردم نمى‌فهمند؛ بنا بر اين مجبوريم از اين شعرها (ی سطح پایین) استفاده كنيم. اين طورى نيست؛ من اين را قبول ندارم. وقتى با زبان شعر با مردم حرف بزنيد، هرچه شعر پيچيده هم باشد، وقتى مداح با هنر مداحى خود توانست اين را كلمه كلمه به مردم القاء و مخاطبه كند، در دل مردم اثر مى‌گذارد.».
۱۳. شعر نیازهای زمانه
رهبر انقلاب اسلامی از شعر هیأت به عنوان یک فرصت نام می¬برند که مداحان و ذاکران باید قدر آن را بدانند: «بارها عرض كرده‌ايم و اين يك حقيقتى است كه وقتى شما يك قصيده را يا يك غزل را كه حامل معارف است، در يك مجلسى ميخوانيد، گاهى از ساعتها سخن گفتن فصيح و بليغِ يك گوينده تأثيرش بيشتر و عميق‌تر ميشود؛ اين يك فرصت است؛ از اين فرصت بايد استفاده كرد؛ اين فرصت را نبايد ضايع كرد.». ایشان «اشعار بی¬محتوا»، «دارای نکات ضعيف و احياناً غلط»، یا «اجرای بی¬كيفيت و مخدوش کننده¬ی مرزهاى شرعى»، و یا «نادیده گرفتن نيازهاى نقدی که امروز مردم به دانستن آنها احتياج دارند» را به عنوان ضایع کردن این فرصت نام برده¬اند و فرموده¬اند: «فرض كنيم در دوران جنگ تحميلى كه كشور نياز داشت به يك حماسه‌ى پرشورِ عملى و جهاد در ميدان، جوانها هم آماده بودند، پدر و مادرها هم آماده بودند، يك نفرى برود در مجالس و محافل خود، شعر هم بخواند، خوب هم اجرا كند، منتها اشاره‌اى به اين نياز وقت نكند؛ اين ضايع كردن فرصت است.». معظم¬له با اشاره به نقش بسیار مؤثر اشعار و مداحیهای دوران دفاع مقدس، آن کارها و اثری که در اعماق جان رزمندگان گذاشتند را کم¬نظیر خوانده¬اند.
رهبر انقلاب شعر زمانه را سرودن را وظیفه¬ای برای شاعران و خواند آنها را وظیفه¬ای برای مداحان دانسته¬اند و فرموده¬اند: «شما جوانهایى كه اهل خواندن و سرودن و بيان كردن و برنامه اجر اكردن هستيد، به نياز امروز جامعه‌ى اسلامى نگاه كنيد، ببينيد چقدر ملت ما، جوانها و جامعه‌ى ما در كشاكش طوفانهاى گوناگونِ تهاجم سياسى و فرهنگى و انواع و اقسام تلقينات و تبليغات، به نگاه نو، به روحيه‌ى سرشار از اميد، به دل لبالب از اطمينانِ به آينده، فهميدن راه روشن احتياج دارد. اين را همه بايد انجام دهند؛ هركسى به يك نحوى. و شما مي-توانيد سهم وافرى در اين زمينه داشته باشيد.».
۱۴ و ۱۵. شعر مُتقن و مستند
«متقن بودن» یعنی پای¬بندی به بیان صادقانه¬ی واقعه و دوری گزیدن از سخن سست. «مستندبودن» اشعار به منابع معتبر موجب می-شود تا محتوای آن از ابتذال و کجروی پنهان و آشکار تهی بماند و مضامین بالا و دست¬نخورده¬تری را در اختیار سراینده و خواننده¬ی آن اشعار بگذارد. البته سرایش و خواندن اشعار برگرفته و مستند به منابع معتبر تنها از راه انس با آن منابع بدست می¬آید. رهبر اندیش¬ور انقلاب اسلامی به ضرورت استناد اشعار به منابع معتبر به عنوان یکی از مهمترین ویژگیهای شعر هیأت اشاره داشته¬اند: «معارف بلند اسلامى و قرآنى را از خود قرآن و از نهج‌البلاغه و از بعضى از روايات اهل‌بيت ـ روايات اصول كافى در بخشهایى ـ اخذ كنيد. بااين منابع، انس پيدا كنيد... بنابراين شعر آیينى را متّكى و مستند كنيد به اين وجود دارد، شرح حال ائمه ، مناقب معتبر.».
ایشان همچنین به «اتقان» در شعر هیأت به عنوان عنصر آمیختن دل به معارف زلال نام برده¬اند: «در مرثيهخوانى بايستى به صدق واقعه پايبند بود. درست است كه شما مىخواهيد مستمع خودتان را بگريانيد، اما اين گرياندن را به وسيله‌ى هنرنمایى در كيفيت بيان واقعه تأمين كنيد، نه در ذكر واقعهاى كه اصل ندارد... اشك گرفتن از مردم كه هدف نيست؛ هدف، آميختن اين دلِ اشكآلود ـ كه اشك را به چشم مىرساند و چشم را اشكبار مى‌كند ـ به معارف زلال است؛ البته با هنرنمائى.».
مقام معظم رهبری از اشعار مرحوم آیت¬الله کمپانی به عنوان یک نمونه از اشعار منقبت متقن و مستند نام برده¬اند و شاعران و ذاکران را به سرایش و ارائه¬ی اشعاری از این دست دعوت کرده¬اند: «ذكر مناقب آنها (اهل¬بیت) دلها را روشن ميكند، شاد ميكند، شوق را در انسان برمى‌انگيزد، اشك را از چشمها جارى ميكند. البته منظور، مناقب متقن است. اينجور نباشد كه انسان به حرفهاى سست تكيه كند. اين همه مناقب اهل‌بيت در كتابهاى معتبر وجود دارد؛ از آنها استفاده بشود؛ از گفته‌هاى افرادى كه خودشان سندند، ثقه و معتبرند؛ مثل همين شعرى كه امروز يكى از آقايان از مرحوم آشيخ محمدحسين اصفهانى ـ مفتقر ـ خواندند. خب، اين بزرگوار استاد مجتهدين است. مجتهدين بزرگ و مراجع تقليد بزرگ، در فقه و اصول و فلسفه شاگردهاى او هستند. ايشان شاعر هم بوده. خب، اين شعر مي¬شود سند. يا روايات گوناگونى كه در كتب مناقب وجود دارد، شرح حال ائمه، مناقب معتبر.».
۱۶. شعر منقبت
مقام معظم رهبری از بهره¬گیری از عنصر منقبت در شعر به عنوان یکی دیگر از شاخصه¬های شعر هیأت نام برده¬اند و شاعران و ذاکران را به سرایش و خواندن اشعاری که در آنها به مناقب اهل¬بیت اشاره شده است فرا می¬خوانند. از منظر رهبر هنرشناس ما منقبت¬خوانی به عنوان راهی برای اثبات مستدل حقانیت پیشوایی امامان و نیز بیان فضائل ایشان است: «شما ببينيد مداحان اهل‌بيت در دوران حيات معصومين بر روى چه چيزهایى تكيه مي¬كردند. شعر دعبل، شعر كميت، شعر فرزدق ـ اين شعرهایى كه ائمه اينها را تشويق كردند ـ بر روى چه چيزهایى تكيه مي¬كردند. شما نگاه كنيد ببينيد محتواى اين اشعار يا عبارت است از اثبات حقانيت اهل‌بيت با دليل، با استدلال ـ استدلالى كه در كسوت زيبا و لطيف شعر خودش را نشان مي¬دهد. شعر دعبل را نگاه كنيد ـ يا بيان فضائل اهل‌بيت؛ همينى كه امروز در شعر اين خوانندگان عزيز ما هم چند بار تكرار شد. اشاره‌ى به ماجراى هل اتى، اشاره‌ى به ماجراى مباهله، اشاره‌ى به تعبيرات پيامبر مكرم نسبت به فاطمه‌ى زهرا، يا بيان درسهایى كه از زندگى آن بزرگواران مي¬شود گرفت...».
۱۷. شعر حرکت‌آفرین
از دیدگاه رهبر فرزانه¬ی انقلاب اسلامی، شعر هیأت باید حرکت¬آفرین باشد؛ باید مخاطب با شنیدن شعر هیأت، از خمودی و رکود و تنبلی و وادادگی خارج شده و به حرکت واداشته شود. این کار باید هم هنرمندانه و هم بصورت غیرمستقیم انجام شود تا تأثیرگذار باشد: «ما امروز به جوانى احتياج داريم كه بداند سرنوشت خود او و سرنوشت جامعه‌ى او و سرنوشت خانوادهى بزرگ او وابستهى به كار و تلاش اوست؛ اهل تلاش باشد، اهل كار باشد، اهل جدّيّت باشد، اهل پيگيرى باشد، اهل تنبلى نباشد، اهل وادادگى و لااباليگرى نباشد. اين تربيتها چه جورى انجام مىگيرد؟ شما مى‌توانيد نقش ايفاء كنيد. بنابراين يك قسم منبر، شعرى باشد كه اين معانى را تزريق كند. بهترين نحوهى بيان هم بيان غير مستقيم است.
۱۸. شعر داعی
از منظر رهبر عالیمقام انقلاب اسلامی شعر هیأت باید مردم را به جای دعوت به دیگران، مردم را به سوی اهل¬بیت دعوت کند. مهمترین وظیفه¬ی شاعران و ذاکران همین است که مخاطبان را متوجه این مرکز نورانیت و کمالات کنند: «رفتار ائمّه اين گونه بود كه «دعوت شعرى» را تقويت مى‌كردند. فقط ائمّه هم نبودند كه اين كار را مى‌كردند؛ نقطهى مقابلشان هم همين‌طور بودند. يعنى همين خلفاى بنى‌اميّه و بنى‌عبّاس، براى پيشرفت كار خود، محتاج شعر بودند و به شعرا پولهاى گزاف مى‌دادند تا براى آنها شعر بگويند. شعرا هم مى‌گفتند؛ چون پول و رشوه درميان بود. حتّى گاهى اوقات، بعضى از شعراى متمايل به اهل¬بيت، براى آنها هم شعرى مى‌گفتند؛ براى اين كه پولى بگيرند!».
۱۹. شعر پاسخگو
ویژگی دیگر شعر هیأت، پاسخگویی به نیازهای فکری و حتی اعتقادی و فرهنگی جامعه است. در شعر می¬توان با بهره¬گیری هنرمندانه از ظرائف و لطایف کلام احتیاجات جامعه را پاسخ داد و از هیأت به عنوان مرکزی برای ارائه¬ی نیازمندیهای فکری و اخلاقی و اعتقادی و معرفتی جامعه بهره گرفت. البته بدیهی است که لازمه¬ی این پاسخگویی، توان فکری و قدرت علمی و معرفتی شاعر و ذاکر را می¬طلبد: «به جامعه نگاه كنيد، ببينيد جامعه به چه چيزى احتياج دارد؟ اينها چيزهایى نيست كه امروز براى امثال شما جوانها ـ كه الحمدلله باسواديد، بافهميد، بابصيرتيد ـ مخفى باشد. امروز مردم ما بحمدالله سطح فكرشان بالاست، ملت ما بلوغ فكرى دارد؛ شما جامعه‌ى مداح هم همين جور. شما مي¬دانيد مردم به چه چيزى احتياج دارند. امروز مردم به دين، به اخلاق، به ايمان راسخ، به بصيرت، به شناخت دنيا، به شناخت آخرت احتياج دارند؛ همه‌مان احتياج داريم... اينها را با زبان شعر، با همان هنرى كه در شما هست، بيان كنيد.».
۲۰. شعر بصیرت‌بخش
آخرین ویژگی شعر هیأت از منظر رهبر عزیز انقلاب، بصیرت¬بخشی است: «امروز ملّت ما بر اثر بصیرت است که توانسته است بایستد. ملّت ما می¬داند علیه او چه توطئه¬هایی هست... تبلیغاتی هم که دشمنان می¬کنند؛ چه آنهایی که خودشان مستقیما تبلیغ می¬کنند، چه آنهایی که به زبان بلندگوها و بوقهای اجاره¬ای¬شان می¬دمند و از زبان آنها پخش می¬کنند، همه¬اش در جهت این است که این بصیرت را از مردم بگیرند، امر را بر مردم مشتبه کنند، آنها را از ایمانشان، از اسلامشان، از استقامتشان، از ایستادگی¬شان در این راه، از معرفت درستشان، نسبت به حوادث زندگی دور کنند. خب، یک برنامه¬ی مجلسیِ مدّاحی می¬تواند یک بخشی را به این اختصاص دهد. شعرش را پیدا کنید، جملاتش را انتخاب کنید.».
نبایسته‌ها:
در بخش نبایسته¬ها، می¬توان در یک نگاه کلی گفت که هر شعری که ویژگیهای فوق را نداشته باشد در گروه نبایسته¬ها تقسیم¬بندی می-شود. اما رهبر فرزانه¬ی انقلاب در سخنانی به برخی از این ویژگیها اشاره داشته¬اند و به صراحت از آنها نام برده¬اند. نبایسته¬های سه¬گانه¬ای که بدانها توسط ایشان تصریح شده عبارتند از:
شعر کم‌محتوا
خودداری از سرودن اشعار کم¬محتوا یکی از خواسته¬های رهبری است. البته شاید نتوان در برابر سرایش چنین اشعاری کار زیادی انجام داد؛ لیکن مناسب آن است که شاعران پس از ملاحظه¬ی این ایراد در اشعار خود، از نشر آن خودداری ورزند و در صورت انتشار چنین اشعاری، ذاکران و مداحان از آنها استفاده نکنند. متأسفانه به این موضوع کمتر توجه می¬شود و باید به صورت جدی بزرگان عرصه¬ی شعر و ستایشگری در برابر این گونه اشعار اقدامی درخور داشته باشند تا خدای ناکرده به صورت ناخواسته به وهن مذهب نیانجامد: «حدود بيست سال پيش، اين حرفها را مى‌زديم و خيلى، آنها را مى‌شنيدند؛ ولى نمى‌فهميدند كه ما چه مى‌گوييم. مى‌گفتيم فقط درباره‌ى خال و خط خيالى چهره‌ى ائمّه شعر نسراييد. شعر گفتن درباره‌ى زلف و ابروى و چشم وعارض امام كه تعريف نيست. حالا ابروى اميرالمؤمنين (صلوات اللَّه عليه) كمانى باشد يا نباشد، مگر در شخصيّت او چه‌قدر اثر مى‌گذارد؟! زلف او افشان باشد يا نباشد، مگر چه‌قدر اثر مى‌گذارد كه حالا بياييم در قصيده‌يى كه مى‌خواهيم راجع به اميرالمؤمنين بسراييم، از زلف اميرالمؤمنين بگوييم! البته، حالا به نظرم كم شده است.ان‌شاءاللَّه كه الآن اين چيزها نباشد. وقتى مى‌گفتيم چرا اينها را مى‌گوييد، تعجّب مى‌كردند و مى‌گفتند: پس چه بگوييم؟ مى‌گفتيم از مسائل زندگى و برجستگيهاى عملى على بگوييد. در آن روز، اين مسائل برايشان روشن نبود؛ اما امروز چگونه است؟ امروز، براى همه روشن است.».
شعر سبُک تعبیر
همچنین شعرهایی که در آن تعابیر سبک نسبت به مقام شامخ اهل¬بیت بکار برده می¬شوند نیز با دقت و تأمل از جلسات مذهبی و هیأت برچیده شود. همین¬طور اشعاری که با وجود فخامت زبان و قدرت واژگان، دارای مفاهیم مناسبی نیستند و یا بر معرفت و فکر مخاطب تأثیری ندارند: «يك چيزهایى هست كه گفتن آنها هيچ گشايشى و هيچ فتوحى در ذهن شنونده‌ى شما به وجود نمى‌آورد، هيچ بهجتى در جان مستمع شما به وجود نمى‌آورد؛ اينها را نگویيد. آن چيزهایى را بگویيد كه دلها را نرم مي¬كند، خاشع مي¬كند، به پيروى از فاطمه‌ى زهرا (سلام الله عليها) راغب مي¬كند.».
شعر همزبان با مخالفین
و نکته‌ی آخر، عدم همزبانی شاعران و ذاکران با جریان ضد انقلاب است. متأسفانه گاه دیده می¬شود که برخی از شاعران و ذاکران با ملاحظه¬ی برخی کژتابیها در روند عمومی کشور به جای نُصح مشفقانه و انتقاد منصفانه به ادبیات ضد انقلاب روی می¬آورند. امام انقلاب ما این روند را نکوهش کرده و می¬فرماید: «آن جريانى كه با اصل انقلاب، با اصل گفتمان انقلاب، با اصل حركت آزاديخواهانه‌ى ملت ايران و حركت دينمدار انقلاب اسلامى مخالفند، اگر انسان مراقب حفظ آن هويّت و گفتمان اصلى انقلاب نباشد، زبانش به زبان آنها نزديك ميشود. من با شعر اعتراض مخالفتى ندارم؛ انسان يك چيز ناهنجارى را مى‌بيند، خب، در شعر منعكس ميشود؛ اين هيچ اشكالى ندارد؛ منتها بايد مراقب باشيد شما اعتراضتان به يك ناهنجارى است، در حال اعتقادتان به اصل گفتمان انقلاب اسلامى. اما يكى هست كه اعتراضش به همين اصل گفتمان است؛ مراقب باشيد زبان شما با زبان او يكى نشود. لازم است كه شعراى جوان عزيزمان اين مراقبت را بكنند.».
از سوی دیگر نیز گاه دیده می¬شود که برخی از مدعیان جدایی سیاست از مذهب، به منظور ابراز مخالفت با طرح مسایل سیاسی در جلسات مذهبی و دوری از سیاسی شدن مجلس امام حسین!! حتی از در مخالفت با نظام وارد شده و ناخواسته به اشعاری روی می-آورند که حاوی مطالبات ضد انقلاب است. این آغاز انحراف است.
یک نکته‌ی اساسی: مضمون و زبان‌حال
نکته‌ای که در اینجا لازم است بدان اشاره کنم این است که باید رابطه¬ی میان مضمون و زبان¬حال و تفاوت زبان¬حال با پیرایه¬بندی در اشعار مذهبی مشخص شود. گاه خط فاصل میان این دو موضوع چنان نازک و کم¬رنگ است که بیم اختلاط بحث می¬رود. از منظر مقام معظم رهبری، گاه استفاده از زبان¬حال در اشعار و مراثی و نوحه¬ها ضروری و لازم است. اما باید شاعر و ذاکری که از زبان¬حال استفاده می¬کند، حدود آن را بشناسد تا خدای ناکرده به پیرایه¬بندی ناصحیح در نغلطد.
تفاوت زبان حال با پیرایه‌های نادرست:
مقام معظم رهبری در تفاوت میان زبان¬حال و پیرایه¬های نادرست فرموده¬اند: «همه‌‌ى كسانى كه بخواهند با بيان هنرى، حادثهيى را ترسيم كنند، فقط متن حادثه را نمىگويند. وقتى شما مىشنويد كه در شرايط خاصى، سخنى از زبان كسى خارج شده، مى‌توانيد احساسات آن گويندهى سخن را هم حدس بزنيد. اين، يك چيز قهرى است.
اگر در بيابانى و در مقابل لشكريانى، انسانى حرفى بر زبان جارى مى‌كند، بسته به اينكه آن حرف چه باشد ـ دعوت و التماس و تهديد و ... ـ قاعدتاً حالاتى در روح و ذهن اين گوينده وجود دارد كه اين براى شنونده‌ى عاقل، قابل حدس است و براى گويندهى هنرمند نيز قابل بيان مىباشد. گفتن اينها، اشكالى ندارد.
ما وقتى بخواهيم حالات امام و اصحابش را در روز و شب عاشورا ـ آن مقدارى كه در كتب معتبره خوانديم و يافتيم ـ بيان كنيم، قهراً خصوصيات و ملابساتى دارد. فرض كنيد سخنى را كه امام با يارانش در شب عاشورا گفته است، مى‌توانيد با اين خصوصيات بيان كنيد: در تاريكى شب و يا در تاريكى غمانگيز و حزنآور آن شب و از اين قبيل. اين پيرايه‌ها، نه مضر و نه دروغ است؛ اما بعضى از پيرايه‌ها دروغند و بعضى از نقلها خلاف مىباشند و حتّى آنچه كه در بعضى از كتابها نوشته شده است، مناسب شأن و لايق مفهوم و معناى نهضت حسينى نيست. اينها را بايستى شناخت و جدا كرد.».
زبان حال و متقن‌خوانی:
نکته¬ی دیگر آن است که زبان¬حال خواندن و سرودن نیز باید به جای خود صورت گرفته و تا زمانی که از حاشیه به متن رانده نشود و اصلت و صدق واقعه را زیر سؤال نبرده و با زبان هنر ارائه شود، می¬تواند به عنوان یک عنصر تأثیرگذار در شعر مورد استفاده قرار گیرد: «دنبال اين نباشيد كه چيزى كه در متن تاريخ اثبات شده است، آن را بخوانيد؛ چون هيچ چيز نمى‌توانيد بخوانيد. تازه آنچه كه در «لهوف» ابن‌طاووس هست، خبر واحد است ديگر. توجه كنيد، چيزى را بخوانيد كه معقول باشد. البته، نه اين كه انسان هر چه معقول است، از خودش بسازد و بخواند! نه، آن را به اصول و واقعيتهايى متكى كنيد. البته گزاره‌ى هر حديثى، وقتى كه هنرى باشد، با پيرايه‌هايى همراه خواهد بود. آن پيرايه‌ها ايرادى ندارد؛ منتها به شرط اين كه آن پيرايه‌ها همه چيز نشود. اصل را بايستى از واقعيتهايى كه هست، گرفت؛ منتها آن را با بيان هنرى پيرايه‌ى لازم بخشيد و گفت.».
راههای ارتقا و عمق‌بخشی به شعر هیأت
مقام معظم رهبری در منشور رهنمودهایشان درباره¬ی شعر و هیأت به بیان راههای ارتقا و عمق¬بخشی به شعر هیأت پرداخته و سه راه مهم و اصلی آن را تشریح نموده‌اند:
نقد عالمانه و سختگیرانه‌ی شعر هیأت
نخستین راه، نقد عالمانه و سختگیرانه¬ی شعر هیأت است. شاعران باید آثار خود را برای ورزیدگی و تقویت بنیانهای ادبی خویش به بوته-ی نقد دیگر آگاهان و صاحب¬نظران ادبیات بسپارند و از این کار واهمه نداشته باشند. آنان باید این کار را همانند تمرین و ممارست یک کوهنورد بدانند که برای فتح قلل مرتفع، نیازمند آزمون و خطای بسیار است و هر قدر این قله بلندتر و دورتر از دسترسی باشد، تمرین و ممارست بیشتری را می¬طلبد. رهبری انقلاب در این باره فرموده¬اند: «اين جلسه، جلسه¬ی مناسبى براى اين كه من بنشينم و بگويم كدام بيت، اگر اين طور بود، بهتر بود يا چه اشكالى داشت، نيست؛ اما اين كار بايد در مجامع ادبى انجام بشود. يعنى همين شعرى كه خودتان سروده‌ايد و ممكن است خوب هم باشد ـ قضاوت كلى نمى‌كنم ـ آن را در يك مجمع ادبى، وسط بگذاريد و به هركسى كه آن شعر را نقد كند و اشكال بجايى بر اين شعر وارد نمايد، جايزه بدهيد تا قوى بشود... سعى كنيد اينگونه سطح شعرها را بالا بياوريد.».
ایشان شاعران و ذاکران را به سختگیری در شعر دعوت کرده¬اند: «بحمداللَّه امروز ما خوانندگان خوب داريم. خدا را شكر كه صاحبفكر و صاحبنظر سياسى و صاحب انگيزه زياد است ...؛ اما توجه كنيد كه نسبت به شعر سختگيرى كنيد.».
