کد مطلب : ۱۳۳۶۱
نگاهی به آیین‌های عاشورایی در حسینیه میرزای خورموج
حسینیه میرزای خورموج
محمدعلی بیطرفان:حسینیه میرزای خورموج از دیرباز میزبان خیل عاشقان امام حسین (ع) در شهر خورموج بوده و آیین‌های مختلف محرم در این حسینیه برگزار شده است.
با آغاز محرم بیرق‌های سیاه در سردرب خیمه‌ها، تكیه‌ها و خانه‌ها برافراشته می‌شود و شهرستان دشتی كه از دیرباز مردمانش عشق و ارادت ویژه‌ای به اهل بیت (ع) داشته‌اند با برنامه‌های خاص و منحصربه‌فردی به استقبال ماه محرم می‌روند.
دشتی خاستگاه بسیاری از آیین‌های مذهبی استان بوشهر است و شروه، نوحه‌های پامنبری، بیت‌خوانی لیله‌خوانی، مراسم محرم و بسیاری دیگر از آواها و آیین‌ها از شهرستان دشتی گسترش پیدا كرده‌است.
در این میان حسینیه میرزای خورموج به عنوان مركز ثقل آیینی و مذهبی كه نخستین حسینیه این شهر نیز هست جایگاه مهم و رفیعی در خورموج دارد و دارای تقدس ویژه‌ای در میان اهالی است.
حسینیه میرزای خورموج در سال ۱۳۰۶ قمری توسط میرزا اسدالله مباشر دشتی فرزند ملاعبدالعلی از بزرگان طایفه میرزایان خورموج احداث شد.
میرزا اسدالله مسقط‌الرأس پدرش متولد روستای مغدان‌دشتی و معاصر با محمدخان دشتی بوده است، مشارالیه بعد از فوت پدر به عنوان برادر بزرگ‌تر ریاست خانواده و بازماندگان طایفه را بر عهده می‌گیرد.
با توجه به روحیه دینی، عشق و ارادت او به خاندان پیغمبر (ص)، تصمیم می‌گیرد كه مسجد و حسینیه‌ای را در خورموج احداث كند و در سال ۱۲۰۶ هـ .ق حسینیه را در زمینی که متعلق به خودش بود بنا می‌كند.
ساخت حسینیه دو سال طول می‌كشد و معمار این حسینیه دقیقاً مشخص نیست؛ اما حدس و گمان بر این است كه معمار حسینیه میرزای خورموج میرزا فتح‌علی معمار شیرازی بوده است.
میرزا از این نظر كه نمی‌خواست در ثواب حسینیه و مسجد شریكی داشته باشد هر كسی را كه كاری انجام می‌داد بدون مزد نمی‌گذاشت و اول صبح به كارگران ۱۰ شیء برابر با ۵۰ دینار دستمزد پرداخت می‌كرد.
حسینیه دارای سقف‌های گنبدی شكل و از ایوان‌های مختلفی برخوردار است، مصالح حسینیه سنگ و گچ بوده است كه آنها را از كوه بیرم می‌آوردند و با هیزم و تنگ نخل سوزانده، سپس كوبیده، با شن مخلوط كرده و گچ می‌ساختند، ستون‌های حسینیه درونشان خالی است تا بر اثر انقباض و انبساط تعادل ایجاد شود و لطمه‌ای به ستون‌ها نخورد.
روشنایی حسینیه در ابتدا توسط فانوس و سپس چراغ توری و چراغ‌های بلوری (لاله) تأمین می‌شد تا اینكه در سال ۱۳۴۵ برق می‌آید و در همان سال‌ها نیز بلندگو در حسینیه نصب می‌شود. فرش‌های حسینیه در ابتدا اغلب حصیر، تعدادی هم نمد و قالیچه بوده و سپس زیلو خریداری می‌شود.
ایوان‌ها نیز اوایل بدون درب بوده كه توسط مرحوم سیدعباس شهزاد یكی از بانیان حسینیه درب تخته‌ای ساخته و نصب می‌شود. پس از حسینیه، میرزا اسدالله، مسجد میرزا را دو سال بعد می‌سازد و غسال‌خانه‌ای را نیز نزدیك حسینیه احداث و در سال ۱۳۱۸ قمری فوت می‌كند.
با فوت میرزا اسدالله سیدعلی شاه‌جعفر بانی حسینیه می‌شود و به ترتیب فرزندان و نوادگان وی كه به خاندان ركنی مشهورند بانی حسینیه می‌شوند.
میرزا اسدالله در منطقه خاییز اهرم و روستای كاردنه‌دشتی دارای زمین‌های زراعتی، باغات خرما و مركبات بوده كه از درآمد و محصول آنها برای روضه‌خوانی و عزاداری در ماه‌های محرم و صفر در حسینیه میرزای خورموج استفاده می‌كرده‌است.
مراسم سوگواری امام حسین (ع)، روضه‌خوانی، سینه‌زنی و مراسم تعزیه و ... با آیین و با شكوه خاصی در حسینیه برگزار می‌شده كه البته بعضی از این رسوم و آیین‌ها هنوز باقی است.
زائر احمد زایر حسن، سیدباقر شاه‌جعفر، سیدمحمد مهدی و سیداسدالله جعفری، مرحوم سیداحمد بهزادی، مرحوم سیدمصطفی شاه‌كوچك روضه‌خوانان محلی این حسینیه بوده‌اند كه پس از انقلاب غالباً روضه‌خوانان، روحانیان اعزامی از شهرهای دیگر و به ویژه قم بوده و هستند.
خواندن كتاب روضـه‌الشهدا یا مقتل‌خوانی یكی از سنت‌های رایج در منطقه دشتی بوده كه هنوز در حسینیه میرزا اجرا می‌شود و از قدیم كسانی چون زائر محمد زائر قنبر، مرحوم میرزا محمود حامدی شاعر اهل بیت (ع) خورموجی، مرحوم ملاحسن محمدی و حاج ابراهیم محمدی كتاب‌خوان حسینیه بوده‌اند.
كتاب روضه را كتاب‌خوان در اول مراسم می‌خواند و برای آگاهی مردم از روضه‌خوانی نیز ذاكران ذكر می‌گفتند، معمولاً ذكر پس از پایان نمازِ جماعتِ مغرب و عشا خوانده می‌شود كه هنوز نیز این رسم رایج است.
نوحه پامنبری پیش از روضه‌خوانی و رفتن سخنران یا روضه‌خوان روی منبر اجرا می‌شود و گروهی دایره‌ای، شكل می‌دهند و دو یا سه نفر نوحه‌خوان اصلی هستند و سایرین جواب می‌دهند، غالب نوحه‌های پامنبری را درایی ساخته است؛ اما شیخ علی عاشوری متخلص به معكوس، شیخ حسین عاشوری و ... نیز نوحه‌هایی دارند.
پیش‌تر سینه‌زنی در خورموج و حسینیه میرزا متفاوت با زمان حال بوده و مراسمی خاصِ این شهر اجرا می‌شد و مرحوم سیدحسام رضوانی و حسن محمد عبدالله (حسو) نوحه‌خوانان اصلی بوده‌اند. محمد بحرالعین یكی دیگر از نوحه‌خوانان حسینیه در دهه ۴۰، سینه‌زنی و نوحه‌های بوشهری را جایگزین سینه و نوحه‌های سنتی خورموج می‌كند.
سینه محلی خورموج شكل واحد داشته و پای سینه‌زن تا نزدیك پیشانی بالا می‌آمده و «میر علمدار حسین بی‌سرافتاده» یا «این سر، پر ز خون بین كنار مصطفی و چون علی‌اكبر سوی میدان شد» از نوحه‌های قدیمی بوده كه تقریباً منسوخ شده‌است.
در حسینیه میرزا عصر عاشورا از همان سال‌های اولیه تأسیس تا پیش از انقلاب تعزیه اجرا می‌شد و مرحوم شاه سیف و سیدنعمت‌الله ركنی، مرحوم سیدمرتضی و سیدضیا رضوانی، مرحوم سیداسدالله جعفری، مرحوم محمد و غلامعلی یزدان‌پناهی، مرحوم فخرالدین علایی، مرحوم میرزا احمد و هدایت‌الله خواجگانی، مرحوم شاه‌ابراهیم حسینی و خورشید پورسعید، سیدحسین رضوانی و حاج‌محمد كازرونی برخی از كسانی بودند كه در نقش‌های مختلف، تعزیه اجرا می‌كردند.
یكی دیگر از آیین‌های محرم «علم‌گردانی» بود. زمانی كه خورموج جمعیت زیادی نداشت، روز هشتم و نهم، علم منسوب به حضرت ابوالفضل (ع) در خانه‌های اهالی گردانده می‌شد و همه دور علم نوحه می‌خواندند و سینه می‌زدند.
ولی با رشد جمعیت علم روز هشتم وارد حسینیه شد و در حسینیه «علم‌گردانی» صورت می‌گیرد، شب عاشورا عزادران تا صبح بیدار هستند و بیت، لیله‌خوانی، گهواره جنبان علی‌اصغر كه ویژه زنان است و مراسم صبحدم اجرا می‌شود.
در ایام محرم، اول تا شب دهم، هر شب اختصاص به یكی از شهدای كربلا دارد و ظهر روز عاشورا روضه‌خوان پس از آنكه مصیبت شهادت امام حسین (ع) را می‌خواند از منبر پایین می‌آید و بر سر زنان «ای ذوالجناح باوفا كو حسین من» را می‌خواند و دیگران حلقه‌های سینه‌زنی را تشكیل می‌دهند.
شام غریبان نیز مراسم خاص خود را دارد، هر چند نمای قدیمی حسینیه میرزا با افزایش بنا و تعمیرات جدید در حاشیه قرار گرفته است؛ اما هنوز ستون‌ها و سقف گنبدی آن پابرجاست و سنگ‌ها، خشت‌ها و آجرهای آن بیش از نیم قرن است كه ذكر امام حسین (ع) را می‌گویند و میزبان قدم‌های مشتاقان و دوست‌داران اباعبدالله الحسین (ع) هستند.
با آغاز محرم بیرق‌های سیاه در سردرب خیمه‌ها، تكیه‌ها و خانه‌ها برافراشته می‌شود و شهرستان دشتی كه از دیرباز مردمانش عشق و ارادت ویژه‌ای به اهل بیت (ع) داشته‌اند با برنامه‌های خاص و منحصربه‌فردی به استقبال ماه محرم می‌روند.
دشتی خاستگاه بسیاری از آیین‌های مذهبی استان بوشهر است و شروه، نوحه‌های پامنبری، بیت‌خوانی لیله‌خوانی، مراسم محرم و بسیاری دیگر از آواها و آیین‌ها از شهرستان دشتی گسترش پیدا كرده‌است.
در این میان حسینیه میرزای خورموج به عنوان مركز ثقل آیینی و مذهبی كه نخستین حسینیه این شهر نیز هست جایگاه مهم و رفیعی در خورموج دارد و دارای تقدس ویژه‌ای در میان اهالی است.
حسینیه میرزای خورموج در سال ۱۳۰۶ قمری توسط میرزا اسدالله مباشر دشتی فرزند ملاعبدالعلی از بزرگان طایفه میرزایان خورموج احداث شد.
میرزا اسدالله مسقط‌الرأس پدرش متولد روستای مغدان‌دشتی و معاصر با محمدخان دشتی بوده است، مشارالیه بعد از فوت پدر به عنوان برادر بزرگ‌تر ریاست خانواده و بازماندگان طایفه را بر عهده می‌گیرد.
با توجه به روحیه دینی، عشق و ارادت او به خاندان پیغمبر (ص)، تصمیم می‌گیرد كه مسجد و حسینیه‌ای را در خورموج احداث كند و در سال ۱۲۰۶ هـ .ق حسینیه را در زمینی که متعلق به خودش بود بنا می‌كند.
ساخت حسینیه دو سال طول می‌كشد و معمار این حسینیه دقیقاً مشخص نیست؛ اما حدس و گمان بر این است كه معمار حسینیه میرزای خورموج میرزا فتح‌علی معمار شیرازی بوده است.
میرزا از این نظر كه نمی‌خواست در ثواب حسینیه و مسجد شریكی داشته باشد هر كسی را كه كاری انجام می‌داد بدون مزد نمی‌گذاشت و اول صبح به كارگران ۱۰ شیء برابر با ۵۰ دینار دستمزد پرداخت می‌كرد.
حسینیه دارای سقف‌های گنبدی شكل و از ایوان‌های مختلفی برخوردار است، مصالح حسینیه سنگ و گچ بوده است كه آنها را از كوه بیرم می‌آوردند و با هیزم و تنگ نخل سوزانده، سپس كوبیده، با شن مخلوط كرده و گچ می‌ساختند، ستون‌های حسینیه درونشان خالی است تا بر اثر انقباض و انبساط تعادل ایجاد شود و لطمه‌ای به ستون‌ها نخورد.
روشنایی حسینیه در ابتدا توسط فانوس و سپس چراغ توری و چراغ‌های بلوری (لاله) تأمین می‌شد تا اینكه در سال ۱۳۴۵ برق می‌آید و در همان سال‌ها نیز بلندگو در حسینیه نصب می‌شود. فرش‌های حسینیه در ابتدا اغلب حصیر، تعدادی هم نمد و قالیچه بوده و سپس زیلو خریداری می‌شود.
ایوان‌ها نیز اوایل بدون درب بوده كه توسط مرحوم سیدعباس شهزاد یكی از بانیان حسینیه درب تخته‌ای ساخته و نصب می‌شود. پس از حسینیه، میرزا اسدالله، مسجد میرزا را دو سال بعد می‌سازد و غسال‌خانه‌ای را نیز نزدیك حسینیه احداث و در سال ۱۳۱۸ قمری فوت می‌كند.
با فوت میرزا اسدالله سیدعلی شاه‌جعفر بانی حسینیه می‌شود و به ترتیب فرزندان و نوادگان وی كه به خاندان ركنی مشهورند بانی حسینیه می‌شوند.
میرزا اسدالله در منطقه خاییز اهرم و روستای كاردنه‌دشتی دارای زمین‌های زراعتی، باغات خرما و مركبات بوده كه از درآمد و محصول آنها برای روضه‌خوانی و عزاداری در ماه‌های محرم و صفر در حسینیه میرزای خورموج استفاده می‌كرده‌است.
مراسم سوگواری امام حسین (ع)، روضه‌خوانی، سینه‌زنی و مراسم تعزیه و ... با آیین و با شكوه خاصی در حسینیه برگزار می‌شده كه البته بعضی از این رسوم و آیین‌ها هنوز باقی است.
زائر احمد زایر حسن، سیدباقر شاه‌جعفر، سیدمحمد مهدی و سیداسدالله جعفری، مرحوم سیداحمد بهزادی، مرحوم سیدمصطفی شاه‌كوچك روضه‌خوانان محلی این حسینیه بوده‌اند كه پس از انقلاب غالباً روضه‌خوانان، روحانیان اعزامی از شهرهای دیگر و به ویژه قم بوده و هستند.
خواندن كتاب روضـه‌الشهدا یا مقتل‌خوانی یكی از سنت‌های رایج در منطقه دشتی بوده كه هنوز در حسینیه میرزا اجرا می‌شود و از قدیم كسانی چون زائر محمد زائر قنبر، مرحوم میرزا محمود حامدی شاعر اهل بیت (ع) خورموجی، مرحوم ملاحسن محمدی و حاج ابراهیم محمدی كتاب‌خوان حسینیه بوده‌اند.
كتاب روضه را كتاب‌خوان در اول مراسم می‌خواند و برای آگاهی مردم از روضه‌خوانی نیز ذاكران ذكر می‌گفتند، معمولاً ذكر پس از پایان نمازِ جماعتِ مغرب و عشا خوانده می‌شود كه هنوز نیز این رسم رایج است.
نوحه پامنبری پیش از روضه‌خوانی و رفتن سخنران یا روضه‌خوان روی منبر اجرا می‌شود و گروهی دایره‌ای، شكل می‌دهند و دو یا سه نفر نوحه‌خوان اصلی هستند و سایرین جواب می‌دهند، غالب نوحه‌های پامنبری را درایی ساخته است؛ اما شیخ علی عاشوری متخلص به معكوس، شیخ حسین عاشوری و ... نیز نوحه‌هایی دارند.
پیش‌تر سینه‌زنی در خورموج و حسینیه میرزا متفاوت با زمان حال بوده و مراسمی خاصِ این شهر اجرا می‌شد و مرحوم سیدحسام رضوانی و حسن محمد عبدالله (حسو) نوحه‌خوانان اصلی بوده‌اند. محمد بحرالعین یكی دیگر از نوحه‌خوانان حسینیه در دهه ۴۰، سینه‌زنی و نوحه‌های بوشهری را جایگزین سینه و نوحه‌های سنتی خورموج می‌كند.
سینه محلی خورموج شكل واحد داشته و پای سینه‌زن تا نزدیك پیشانی بالا می‌آمده و «میر علمدار حسین بی‌سرافتاده» یا «این سر، پر ز خون بین كنار مصطفی و چون علی‌اكبر سوی میدان شد» از نوحه‌های قدیمی بوده كه تقریباً منسوخ شده‌است.
در حسینیه میرزا عصر عاشورا از همان سال‌های اولیه تأسیس تا پیش از انقلاب تعزیه اجرا می‌شد و مرحوم شاه سیف و سیدنعمت‌الله ركنی، مرحوم سیدمرتضی و سیدضیا رضوانی، مرحوم سیداسدالله جعفری، مرحوم محمد و غلامعلی یزدان‌پناهی، مرحوم فخرالدین علایی، مرحوم میرزا احمد و هدایت‌الله خواجگانی، مرحوم شاه‌ابراهیم حسینی و خورشید پورسعید، سیدحسین رضوانی و حاج‌محمد كازرونی برخی از كسانی بودند كه در نقش‌های مختلف، تعزیه اجرا می‌كردند.
یكی دیگر از آیین‌های محرم «علم‌گردانی» بود. زمانی كه خورموج جمعیت زیادی نداشت، روز هشتم و نهم، علم منسوب به حضرت ابوالفضل (ع) در خانه‌های اهالی گردانده می‌شد و همه دور علم نوحه می‌خواندند و سینه می‌زدند.
ولی با رشد جمعیت علم روز هشتم وارد حسینیه شد و در حسینیه «علم‌گردانی» صورت می‌گیرد، شب عاشورا عزادران تا صبح بیدار هستند و بیت، لیله‌خوانی، گهواره جنبان علی‌اصغر كه ویژه زنان است و مراسم صبحدم اجرا می‌شود.
در ایام محرم، اول تا شب دهم، هر شب اختصاص به یكی از شهدای كربلا دارد و ظهر روز عاشورا روضه‌خوان پس از آنكه مصیبت شهادت امام حسین (ع) را می‌خواند از منبر پایین می‌آید و بر سر زنان «ای ذوالجناح باوفا كو حسین من» را می‌خواند و دیگران حلقه‌های سینه‌زنی را تشكیل می‌دهند.
شام غریبان نیز مراسم خاص خود را دارد، هر چند نمای قدیمی حسینیه میرزا با افزایش بنا و تعمیرات جدید در حاشیه قرار گرفته است؛ اما هنوز ستون‌ها و سقف گنبدی آن پابرجاست و سنگ‌ها، خشت‌ها و آجرهای آن بیش از نیم قرن است كه ذكر امام حسین (ع) را می‌گویند و میزبان قدم‌های مشتاقان و دوست‌داران اباعبدالله الحسین (ع) هستند.
