جلسة بیست‌وهشتم: مجاز

درس‌گفتارِ درون‌مایة مداحی: آشنایی با عناصر شعری، زیبایی‌شناسی و آرایه‌ها

 
جلسة بیست‌وهشتم: مجاز
استاد اسماعیل امینی
 
   در موضوع بلاغت که به شیوه‌های تأثیرگذاری سخن بر مخاطب می‌پردازد، شاخه‌ای که به آن علم بیان می‌گویند. در علم بیان، از صورت‌های خیال و کاربرد سخن برای خیال‌انگیزی صحبت می‌کنند. یکی از موضوعات این علم، «مجاز» است؛ یعنی کاربرد مجازی کلمات و کاربردی مجازی زبان.
 
   کاربرد مجازی یعنی چه؟ یعنی گاهی کلمات را جوری به‌کار می‌بریم که غیر از معنی متداول آنهاست؛ برای معنی معمول یک‌جور در زبان به‌کار می‌بریم، ولی برای معنی غیر معمول جور دیگری به‌کار می‌بریم. این امر را ممکن است گاهی خودمان نیز متوجه نباشیم؛ به این دلیل که عادت کرده‌ایم و پشت سر هم به‌کار می‌بریم؛ یعنی ممکن است متوجه نباشیم، کلمه‌ای را که به‌کار می‌بریم، برای این معنی ساخته نشده است؛ چون به این نحوة کاربرد آن عادت کرده‌ایم؛ مثلاً پدرمان ما را می‌بیند و می‌گوید: سلام بابا، یا سلام پدر. ما که پدر او نیستیم! او پدر ماست. ما فرزند او هستیم. این کلمه ساخته نشده که فرزند را با آن بنامند. این کلمه برای پدر ساخته شده است. او اسم خودش را به ما می‌گوید؛ مثلاً دایی‌مان ما را می‌بیند و می‌گوید: سلام دایی جان! در حالی که ما خواهرزادة او هستیم و ما باید به او دایی جان بگوییم! ولی او به ما دایی جان می‌گوید. به این کار، یعنی کلمات را در غیر معنای متداول به‌کار بردن، اصطلاحاً مجاز می‌گویند؛ مثلاً ما به کسی که غذا درست می‌کند، می‌گوییم: آشپز؛ اما لزوماً که فقط آش درست نمی‌کند! ما آش می‌گوییم، اما منظورمان غذاست. در مثال قبلی، بابا می‌گوید و منظورش فرزند است؛ این را اصطلاحاً کاربرد مجازی کلمات می‌گویند؛ می‌گویند آش، مجازاً به معنی غذا به‌کار رفته است؛ یعنی از معنی خودش عبور کرده و معنی دیگری گرفته است. مجاز یعنی اجازه گرفته و از این مرز مرز همیشگی معنایی خودش بیرون رفته است. استفاده از زبان مجازی و کاربرد مجازی کلمات در شعر خیلی رایج است؛ هم در سرودن شعر و هم در فهمیدن شعر به‌کار می‌آید. در واقع شاعر با کاربرد مجاز صورتی از خیال را درست می‌کند؛ سپس نسبت میان کلمات را هم بررسی می‌کند.
 
   مجاز اسم‌گذاری‌هایی دارد که دانستن آنها برای همه خیلی ضرورتی ندارد. در مجاز به رابطة موجود «علاقه» می‌گویند؛ مثلاً به چه دلیل آش جای غذا یا آشپز جای غذاپز می‌تواند به‌کار رود؟ به این رابطه علاقه می‌گویند؛ یعنی چه علاقه‌ای و چه ارتباطی بین این‌ها هست؟ گاهی ممکن است ظرف را جای محتوای ظرف به‌کار برند؛ مثلاً می‌گوییم: غذا می‌خوری؟ می‌گوید: یک بشقاب خوردم. بشقاب می‌گوید، ولی منظورش غذاست؛ چون آدم که بشقاب را نمی‌خورد، غذا را می‌خورد؛ به این می‌گویند رابطة میان ظرف و مظروفش؛ این جا رابطه میان یک نوع غذا با جنس است، منظور کل جنس است.
   آنچه گفته شد، یک نوع از مجاز است. به این رابطه‌ها به‌طور کلی علاقه می‌گویند که در بحث بلاغت، وقتی که شعر را بررسی و تحلیل می‌کنند، کمک می‌کند تا مقصود شاعر را بفهمیم؛ مثلاً:
   آفرین جان‌آفرین پاک را
   آن که جان بخشید و ایمان خاک را
 
   این شعر، مدح خدای متعال است: آفرین جان‌آفرین پاک را؛ جان‌آفرین، صفت خداست. آن که جان بخشید و ایمان خاک را؛ این جا شاعر، خاک گفته و مقصودش از خاک، انسان است؛ چون انسان است که از خاک آفریده شده و اهل ایمان است. کاربرد مجازی یعنی همین؛ خاک گفته ولی مقصودش خاک نبوده، مقصودش انسان بوده است؛ به جنس انسان اشاره کرده است. انسان از چه جنسی آفریده شده است؟ از جنس خاک آفریده شده است. به این می‌گویند مجاز به علاقة جنس.
 
   در سرودن شعر، زبان مجازی خیلی به‌کار می‌آید. ما به‌طور معمول‌ نیز گاهی از صورت مجازی کلمات استفاده می‌کنیم؛ حتی ممکن است متوجه این امر نباشیم؛ مثلاً وقتی کسی می‌گوید: ما خانة خود را از این‌ جا بردیم، خانه که قابل حمل و نقل نیست؛ منظور این است که اثاث و وسایل خانه را از این جا بردیم. خانه سر جایش هست. خانه را می‌فروشند به دیگری و جابه‌جا می‌شوند؛ این مجاز به علاقة حال و محل است؛ یعنی آن ظرف سر جایش هست، ولی محتوا جابه‌جا شده است. دربارة مجاز، بحث‌های گسترده‌ای وجود دارد، ولی موضوع اصلی مجاز همین است؛ یعنی کاربرد کلمات در غیر معنای متداول؛ عرب‌ها می‌گویند: در غیر ما وضع له؛ یعنی در غیر آن چیزی که برای آن کلمه وضع شده است.