کد مطلب : ۱۰۳۲۶
عاشوراپژوهان
درباره علی دوانی
حجت‌الاسلام علی دوانی در سال ۱۳۰۸ ه.ش در قصبه «دوان» در شش كیلومتری شمال كازرون به دنیا آمد. وی تحصیلات خود را در زادگاهش آغاز نمود و در سال ۱۳۱۶ ه.ش به شهر آبادان رفته در مدرسه فنی در رشته مكانیك مشغول تحصیل شد.
مقارن شهریور ۱۳۲۰ و جنگ جهانی دوم در آن شهر (آبادان) حضور داشت. در سال ۱۳۲۳ برای تحصیل علوم دینی راهی حوزه علمیه نجف شد. مدت اقامت وی در شهر نجف بیش از چهار سال طول نكشید و به علت بیماری در سال ۱۳۲۷ ه.ش به ایران بازگشت و تحصیلات خود را در قم ادامه داد.
وی طی مدت پنج سال سطوح مقدماتی صرف و نحو، منطق، معانی و بیان و فقه و اصول تا شرح معالم و شرح لمعه و شرح تجرید را خواند. در كلام از محضر اساتید و علمایی چون سید محمود گلپایگانی، وحید رشتی، محمد فاضل لنكرانی، محمد صدوقی، آیتاللَّه مرعشی نجفی، سلطانی طباطبایی و علی مشكینی بهره برد.
قسمتی از تفسیر قرآن مجید و بخشی از اسفار ملاصدرای شیرازی را از علامه طباطبایی آموخت و «شرح منظومه» را از محضر آیات شیخ محمد فكور یزدی، آیتاللَّه حسینعلی منتظری و حاج آقارضا صدر فراگرفت. سپس درس «خارج فقه» آیتاللَّه بروجردی حاضر شد و مدتی هم در درس «خارج فقه» امام خمینی بهره برد.
نظر به علاقهای كه به خاندان علامه وحید بهبهانی داشت در سال ۱۳۲۸ ه.ش در نهاوند با یكی از نوادگان وی ازدواج كرد. علی دوانی از بدو ورود به حوزه علمیه قم به نویسندگی پرداخت؛ نخست دو مقاله در مجله «مسلمین» و چند مقاله در روزنامه «وظیفه» و «ندای حق» از وی چاپ شد. پس از مدتی وی همراه عبدالكریم موسوی اردبیلی، مكارم شیرازی، جعفر سبحانی، امام موسی صدر و واعظ زاده خراسانی و دیگران مجله علمی و دینی «مكتب اسلام» را در سال ۱۳۳۷ ه.ش دایر كردند.
وی با علاقهای كه به نویسندگی داشت آثار متعددی شامل تحقیق، تألیف و ترجمه منتشر كرد. از ایشان مقالات متعددی هم در شرح حال فقها و علما در مجلات دینی، به ویژه مجله مكتب اسلام چاپ شده است. علاوه بر تألیف، وی در مؤسسات آموزش عالی چون دانشكده الهیات دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت معلم و دانشگاه امام حسین(ع) و دانشگاه امام صادق(ع) به تدریس تاریخ اسلام اشتغال داشت. حجت الاسلام علی دوانی از شخصیتهای هوادار نهضت امام خمینی بود و در حوزه مسایل دینی و فرهنگی و تبلیغ کوشش بسیار کرد. وی در حدود سال ۱۳۳۰ با مجتبی نواب صفوی رهبر فدائیان اسلام آشنا شد.
وی در هنگام خلع ید انگلیسیها از صنعت نفت ایران توسط هیئتی كه حسین مكی و مهندس بازرگان در رأس آن بودند، در آبادان حضور داشت.
پس از پایان موفقیتآمیز قیام عمومی علما و مراجع به رهبری امامخمینی علیه تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی، كتاب «نهضت دو ماهه روحانیون» را به نگارش درآورد. مقارن ماه محرم سال ۱۳۴۲ وی برای انجام تبلیغات اسلامی از طرف امام خمینی به كویت رفت.
در پی ادامه بازداشت امام خمینی بعد از سخنرانی روز عاشورا در اسفند ماه سال ۱۳۴۲ ایشان و دیگر علمای حوزه علمیه قم تلگراف اعتراضآمیزی به منصور نخستوزیر وقت مخابره كردند.
یكی از وقایع این مقطع تأسیس دارالتبلیغ اسلامی توسط آیتاللَّه سید كاظم شریعتمداری بود. از آن زمان حجت الاسلام علی دوانی عمده فعالیتهای فرهنگی و قلمی خود را در این مؤسسه مذهبی متمركز نمود و به ویژه آن كه مجله مكتب اسلام هم زیر نظر این مؤسسه قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۷ هیئت مكتبالرضا(ع) توسط تعدادی از آذربایجانیهای مقیم مركز با هدف فعالیتهای مذهبی و فرهنگی تأسیس شد. این هیئت با دعوت از سخنرانان برجسته درصدد تحقق این اهداف بود و علی دوانی نیز از سخنرانان آن بود. در ادامه فعالیتهای علمی و فرهنگی پس از تأسیس حسینیه ارشاد توسط افرادی چون آیتالله مرتضی مطهری در این مؤسسه هم به ایراد سخنرانی پرداخت در طول این مدت فعالیتهای قلمی و فرهنگی خود را ادامه میداد.
در این مدت حجت‌الاسلام دوانی در اغلب جلسات روحانیون مبارز تهران شركت میكرد. از جمله روابطی كه با آیتاللَّه مرتضی مطهری، شیخ محمدتقی فلسفی و علامه محمدتقی جعفری داشت در گزارشهای ساواك انعكاس یافته است.
با پیروزی انقلاب اسلامی وی به جمعآوری منابع تاریخی، اعلامیهها و بیانیهها همت گماشت. پس از گردآوری منابع، كتاب ۱۰ جلدی «نهضت روحانیون ایران» را در سال ۱۳۵۸ منتشر كرد كه از آثار قابل توجه وی در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی میباشد.
علی دوانی در شامگاه روز دوشنبه ۱۸ دی ماه ۱۳۸۵مصادف با ۱۸ذی‌الحجه ۱۴۲۷ بر اثر عفونت داخلی دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر ایشان در صحن عتیق آستانه مبارکه حضرت معصومه سلام‌الله علیها به خاک سپرده شد.
آثار قلمی وی عبارت است از:
۱- اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام، چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛
۲- امام زمان در گفتار دیگران، چاپ اول، انتشارات ندای ایمان، تهران؛
۳- بحثی درباره همراه پیامبر (ص)، مجله مكتب اسلام
۴- پیامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، چاپ سوم، انتشارات پیام اسلام، قم
۵- پیشوایان بزرگ ما، سلسله مقالات، مجله مكتب اسلام
۶- تاریخ اسلامی (از آغاز تا هجرت)، چاپ نهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۷- نظری اجمالی به جنگهای صدر اسلام
۸- سیمای جوانان در قرآن كریم و تاریخ اسلام، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۹- جهانگردی و جهانگردان نامی، چاپ دوم، نشر میران، تهران
۱۰- داستانهای اسلامی، ۲جلد، چاپ دهم، كانون انتشارات محمدی، تهران
۱۱- داستانهای ما: جلد اول، چاپ پنجم، جلد دوم و سوم چاپ چهارم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران
۱۲- دانشمندان عامه و مهدی موعود (عج)، چاپ اول، دارالكتب الاسلامیه، تهران
۱۳- زن در قرآن: چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۴- زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیتاللَّه بروجردی، چاپ دوم، نشر مطهر، تهران
۱۵- سید رضی مؤلف نهج‌البلاغه، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۶- سیر اجتهاد در اسلام، یادنامه اولین كنگره نهج‌البلاغه، تهران
۱۷- سیره ائمه طاهرین(ع)
۱۸- شرح حال و آثار و افكار آیتاللَّه بهبهانی (از فقها و مراجع ربع قرن گذشته) چاپ اول، انتشارات كتابخانه صدر، تهران
۱۹- شرح زندگانی استاد كل وحید بهبهانی، چاپ دوم، مؤسسهی انتشارات امیركبیر، تهران
۲۰- شرح زندگانی جلال الدین دوانی، چاپ اول چاپخانهی حكمت، قم
۲۱- شعاع وحی بر فراز كوه حرا، چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۲۲- شیعه در اندونزی، مجلهی مكتب اسلام
۲۳- مجموعه مقالات در موضوعات گوناگون، مجلات و روزنامههای دینی
۲۴- محدث نامی حاج شیخ عباس قمی، چاپ اول، دارالكتب اسلامیه، تهران
۲۵- مفاخر اسلام: جلد اول، انتشارات امیركبیر، تهران، جلد دوم، چاپ دوم، انتشارات امیركبیر، تهران، جلد سوم، چاپ اول انتشارات امیركبیر، تهران، جلد چهارم، چاپ اول، امیركبیر، تهران، جلد هفتم، چاپ اول، نشر قبله، تهرن، جلد هشتم، چاپ دوم نشر قبله، تهران، جلد یازدهم، چاپ اول، نشر مطهر، زیر چاپ؛
۲۶- موعودی كه جهان در انتظار اوست، چاپ سوم، انتشارات دارالعلوم، قم
۲۷- نگاهی كوتاه به زندگانی پرافتخار سید رضی مؤلف نهج البلاغه، یادنامه كنگره نهج البلاغه، تهران
۲۸- هنر نویسندگی، چاپ سوم، نشر مطهر، تهران
۲۹- خاطرات من از استاد شهید مطهری، چاپ اول، انتشارات صدرا،تهران
۳۰- امام خمینی(ره) در آئینه خاطرهها، چاپ اول، نشر مطهر، تهران
۳۱- راز نماز در نهج البلاغه، چاپ دوم، نشر مطهر، تهران؛
تألیفات
۳۲- آغاز وحی و بعثت پیامبر در تاریخ و تغییر طبری (یادنامهی طبری)
۳۳- علما و مردان نامی بوسنی و هرزگوین، چاپ اول، انتشارات انصاریان، قم
۳۴- فرقهی ضاله و سرقت آیات و احادیث
۳۵- محمد بن جریر طبری (بررسی و نقد تاریخ و تفسیر طبری)
۳۶- مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه
۳۷- نهضت دو ماهه روحانیون ایران، چاپخانهی حكمت، قم
۳۸- نهضت روحانیون ایران (۱۱جلد)، چاپ دوم، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۷
۳۹- هزاره شیخ طوسی، چاپ دوم مؤسسه انتشارات امیركبیر، تهران
ترجمهها
۴۰- آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتغال، مجله مكتب اسلام
۴۱- اجتهاد در مقابل نص، چاپ هفتم، انتشارات جامعهی مدرسین قم
۴۲- خاندان آیتاللَّه بروجردی، چاپ اول، انتشارات انصاریان، قم
۴۳- تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا، (سوئیس، ایتالیا و جزایر دریای مدیترانه)، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۴۴- صحنههای تكان دهنده در تاریخ اسلام، چاپ هفتم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۴۵- علی علیه السلام چهره درخشان اسلام، چاپ یازدهم، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۴۶- فرقه وهابی و پاسخ شبهات آنها: چاپ چهارم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران
۴۷- فروغ هدایت، چاپ چهارم، انتشارات قدر، تهران
۴۸- مهدی موعود(ع)، ترجمه جلد سیزده بحارالانوار علامه مجلسی، چاپ بیست و پنجم، دارالكتب الاسلامیه
۴۹- علما و شعرای بوسنی و هرزگوین، چاپ دوم، نشر قبله
تصحیح و تحقیق و تهذیب
۵۰- تاریخ قم، چاپ چهارم، نشر قبله
۵۱- جامع المسائل، چاپ اول، چاپخانهی دارالعلم، قم
۵۲- در پیرامون نهج البلاغه، چاپ چهارم، دفتر انتشارات وابسته به حوزه علمیه قم
۵۳- سیر حدیث در اسلام، چاپ سوم، انتشارات گنجینه، تهران
۵۴- شاهراه هدایت، چاپ اول، چاپخانهی حكمت، قم
۵۵- شوق مهدی(ع)، چاپ چهارم، انتشارات انصاریان، قم
۵۶- فروغ ایمان، چاپ اول، انتشارات كتابخانهی صدر، تهران
۵۷- مباحثی در معارف اسلامی، چاپ اول، مركز نشر فرهنگی رجاء، تهران
۵۸- نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی، چاپ اول، انتشارات دارالفكر، قم
۵۹- خاندان علامه مجلسی، ضمیمه بخش یكم مرآت الاحوال جهان‌نما
۶۰- مرآت الاحوال جهان نما، جلد اول و دوم چاپ دوم، نشر قبله، تهران
۶۱- خاطرات حجت الاسلام فلسفی، چاپ چهارم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
مقارن شهریور ۱۳۲۰ و جنگ جهانی دوم در آن شهر (آبادان) حضور داشت. در سال ۱۳۲۳ برای تحصیل علوم دینی راهی حوزه علمیه نجف شد. مدت اقامت وی در شهر نجف بیش از چهار سال طول نكشید و به علت بیماری در سال ۱۳۲۷ ه.ش به ایران بازگشت و تحصیلات خود را در قم ادامه داد.
وی طی مدت پنج سال سطوح مقدماتی صرف و نحو، منطق، معانی و بیان و فقه و اصول تا شرح معالم و شرح لمعه و شرح تجرید را خواند. در كلام از محضر اساتید و علمایی چون سید محمود گلپایگانی، وحید رشتی، محمد فاضل لنكرانی، محمد صدوقی، آیتاللَّه مرعشی نجفی، سلطانی طباطبایی و علی مشكینی بهره برد.
قسمتی از تفسیر قرآن مجید و بخشی از اسفار ملاصدرای شیرازی را از علامه طباطبایی آموخت و «شرح منظومه» را از محضر آیات شیخ محمد فكور یزدی، آیتاللَّه حسینعلی منتظری و حاج آقارضا صدر فراگرفت. سپس درس «خارج فقه» آیتاللَّه بروجردی حاضر شد و مدتی هم در درس «خارج فقه» امام خمینی بهره برد.
نظر به علاقهای كه به خاندان علامه وحید بهبهانی داشت در سال ۱۳۲۸ ه.ش در نهاوند با یكی از نوادگان وی ازدواج كرد. علی دوانی از بدو ورود به حوزه علمیه قم به نویسندگی پرداخت؛ نخست دو مقاله در مجله «مسلمین» و چند مقاله در روزنامه «وظیفه» و «ندای حق» از وی چاپ شد. پس از مدتی وی همراه عبدالكریم موسوی اردبیلی، مكارم شیرازی، جعفر سبحانی، امام موسی صدر و واعظ زاده خراسانی و دیگران مجله علمی و دینی «مكتب اسلام» را در سال ۱۳۳۷ ه.ش دایر كردند.
وی با علاقهای كه به نویسندگی داشت آثار متعددی شامل تحقیق، تألیف و ترجمه منتشر كرد. از ایشان مقالات متعددی هم در شرح حال فقها و علما در مجلات دینی، به ویژه مجله مكتب اسلام چاپ شده است. علاوه بر تألیف، وی در مؤسسات آموزش عالی چون دانشكده الهیات دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت معلم و دانشگاه امام حسین(ع) و دانشگاه امام صادق(ع) به تدریس تاریخ اسلام اشتغال داشت. حجت الاسلام علی دوانی از شخصیتهای هوادار نهضت امام خمینی بود و در حوزه مسایل دینی و فرهنگی و تبلیغ کوشش بسیار کرد. وی در حدود سال ۱۳۳۰ با مجتبی نواب صفوی رهبر فدائیان اسلام آشنا شد.
وی در هنگام خلع ید انگلیسیها از صنعت نفت ایران توسط هیئتی كه حسین مكی و مهندس بازرگان در رأس آن بودند، در آبادان حضور داشت.
پس از پایان موفقیتآمیز قیام عمومی علما و مراجع به رهبری امامخمینی علیه تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی، كتاب «نهضت دو ماهه روحانیون» را به نگارش درآورد. مقارن ماه محرم سال ۱۳۴۲ وی برای انجام تبلیغات اسلامی از طرف امام خمینی به كویت رفت.
در پی ادامه بازداشت امام خمینی بعد از سخنرانی روز عاشورا در اسفند ماه سال ۱۳۴۲ ایشان و دیگر علمای حوزه علمیه قم تلگراف اعتراضآمیزی به منصور نخستوزیر وقت مخابره كردند.
یكی از وقایع این مقطع تأسیس دارالتبلیغ اسلامی توسط آیتاللَّه سید كاظم شریعتمداری بود. از آن زمان حجت الاسلام علی دوانی عمده فعالیتهای فرهنگی و قلمی خود را در این مؤسسه مذهبی متمركز نمود و به ویژه آن كه مجله مكتب اسلام هم زیر نظر این مؤسسه قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۷ هیئت مكتبالرضا(ع) توسط تعدادی از آذربایجانیهای مقیم مركز با هدف فعالیتهای مذهبی و فرهنگی تأسیس شد. این هیئت با دعوت از سخنرانان برجسته درصدد تحقق این اهداف بود و علی دوانی نیز از سخنرانان آن بود. در ادامه فعالیتهای علمی و فرهنگی پس از تأسیس حسینیه ارشاد توسط افرادی چون آیتالله مرتضی مطهری در این مؤسسه هم به ایراد سخنرانی پرداخت در طول این مدت فعالیتهای قلمی و فرهنگی خود را ادامه میداد.
در این مدت حجت‌الاسلام دوانی در اغلب جلسات روحانیون مبارز تهران شركت میكرد. از جمله روابطی كه با آیتاللَّه مرتضی مطهری، شیخ محمدتقی فلسفی و علامه محمدتقی جعفری داشت در گزارشهای ساواك انعكاس یافته است.
با پیروزی انقلاب اسلامی وی به جمعآوری منابع تاریخی، اعلامیهها و بیانیهها همت گماشت. پس از گردآوری منابع، كتاب ۱۰ جلدی «نهضت روحانیون ایران» را در سال ۱۳۵۸ منتشر كرد كه از آثار قابل توجه وی در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی میباشد.
علی دوانی در شامگاه روز دوشنبه ۱۸ دی ماه ۱۳۸۵مصادف با ۱۸ذی‌الحجه ۱۴۲۷ بر اثر عفونت داخلی دار فانی را وداع گفت. پیکر مطهر ایشان در صحن عتیق آستانه مبارکه حضرت معصومه سلام‌الله علیها به خاک سپرده شد.
آثار قلمی وی عبارت است از:
۱- اصول اعتقادی و فروع عملی اسلام، چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم؛
۲- امام زمان در گفتار دیگران، چاپ اول، انتشارات ندای ایمان، تهران؛
۳- بحثی درباره همراه پیامبر (ص)، مجله مكتب اسلام
۴- پیامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، چاپ سوم، انتشارات پیام اسلام، قم
۵- پیشوایان بزرگ ما، سلسله مقالات، مجله مكتب اسلام
۶- تاریخ اسلامی (از آغاز تا هجرت)، چاپ نهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۷- نظری اجمالی به جنگهای صدر اسلام
۸- سیمای جوانان در قرآن كریم و تاریخ اسلام، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۹- جهانگردی و جهانگردان نامی، چاپ دوم، نشر میران، تهران
۱۰- داستانهای اسلامی، ۲جلد، چاپ دهم، كانون انتشارات محمدی، تهران
۱۱- داستانهای ما: جلد اول، چاپ پنجم، جلد دوم و سوم چاپ چهارم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران
۱۲- دانشمندان عامه و مهدی موعود (عج)، چاپ اول، دارالكتب الاسلامیه، تهران
۱۳- زن در قرآن: چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۴- زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیتاللَّه بروجردی، چاپ دوم، نشر مطهر، تهران
۱۵- سید رضی مؤلف نهج‌البلاغه، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۶- سیر اجتهاد در اسلام، یادنامه اولین كنگره نهج‌البلاغه، تهران
۱۷- سیره ائمه طاهرین(ع)
۱۸- شرح حال و آثار و افكار آیتاللَّه بهبهانی (از فقها و مراجع ربع قرن گذشته) چاپ اول، انتشارات كتابخانه صدر، تهران
۱۹- شرح زندگانی استاد كل وحید بهبهانی، چاپ دوم، مؤسسهی انتشارات امیركبیر، تهران
۲۰- شرح زندگانی جلال الدین دوانی، چاپ اول چاپخانهی حكمت، قم
۲۱- شعاع وحی بر فراز كوه حرا، چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۲۲- شیعه در اندونزی، مجلهی مكتب اسلام
۲۳- مجموعه مقالات در موضوعات گوناگون، مجلات و روزنامههای دینی
۲۴- محدث نامی حاج شیخ عباس قمی، چاپ اول، دارالكتب اسلامیه، تهران
۲۵- مفاخر اسلام: جلد اول، انتشارات امیركبیر، تهران، جلد دوم، چاپ دوم، انتشارات امیركبیر، تهران، جلد سوم، چاپ اول انتشارات امیركبیر، تهران، جلد چهارم، چاپ اول، امیركبیر، تهران، جلد هفتم، چاپ اول، نشر قبله، تهرن، جلد هشتم، چاپ دوم نشر قبله، تهران، جلد یازدهم، چاپ اول، نشر مطهر، زیر چاپ؛
۲۶- موعودی كه جهان در انتظار اوست، چاپ سوم، انتشارات دارالعلوم، قم
۲۷- نگاهی كوتاه به زندگانی پرافتخار سید رضی مؤلف نهج البلاغه، یادنامه كنگره نهج البلاغه، تهران
۲۸- هنر نویسندگی، چاپ سوم، نشر مطهر، تهران
۲۹- خاطرات من از استاد شهید مطهری، چاپ اول، انتشارات صدرا،تهران
۳۰- امام خمینی(ره) در آئینه خاطرهها، چاپ اول، نشر مطهر، تهران
۳۱- راز نماز در نهج البلاغه، چاپ دوم، نشر مطهر، تهران؛
تألیفات
۳۲- آغاز وحی و بعثت پیامبر در تاریخ و تغییر طبری (یادنامهی طبری)
۳۳- علما و مردان نامی بوسنی و هرزگوین، چاپ اول، انتشارات انصاریان، قم
۳۴- فرقهی ضاله و سرقت آیات و احادیث
۳۵- محمد بن جریر طبری (بررسی و نقد تاریخ و تفسیر طبری)
۳۶- مشاهیر فقها و مراجع تقلید شیعه
۳۷- نهضت دو ماهه روحانیون ایران، چاپخانهی حكمت، قم
۳۸- نهضت روحانیون ایران (۱۱جلد)، چاپ دوم، مركز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۷
۳۹- هزاره شیخ طوسی، چاپ دوم مؤسسه انتشارات امیركبیر، تهران
ترجمهها
۴۰- آثار تمدن اسلامی در اسپانیا و پرتغال، مجله مكتب اسلام
۴۱- اجتهاد در مقابل نص، چاپ هفتم، انتشارات جامعهی مدرسین قم
۴۲- خاندان آیتاللَّه بروجردی، چاپ اول، انتشارات انصاریان، قم
۴۳- تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا، (سوئیس، ایتالیا و جزایر دریای مدیترانه)، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۴۴- صحنههای تكان دهنده در تاریخ اسلام، چاپ هفتم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران
۴۵- علی علیه السلام چهره درخشان اسلام، چاپ یازدهم، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۴۶- فرقه وهابی و پاسخ شبهات آنها: چاپ چهارم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران
۴۷- فروغ هدایت، چاپ چهارم، انتشارات قدر، تهران
۴۸- مهدی موعود(ع)، ترجمه جلد سیزده بحارالانوار علامه مجلسی، چاپ بیست و پنجم، دارالكتب الاسلامیه
۴۹- علما و شعرای بوسنی و هرزگوین، چاپ دوم، نشر قبله
تصحیح و تحقیق و تهذیب
۵۰- تاریخ قم، چاپ چهارم، نشر قبله
۵۱- جامع المسائل، چاپ اول، چاپخانهی دارالعلم، قم
۵۲- در پیرامون نهج البلاغه، چاپ چهارم، دفتر انتشارات وابسته به حوزه علمیه قم
۵۳- سیر حدیث در اسلام، چاپ سوم، انتشارات گنجینه، تهران
۵۴- شاهراه هدایت، چاپ اول، چاپخانهی حكمت، قم
۵۵- شوق مهدی(ع)، چاپ چهارم، انتشارات انصاریان، قم
۵۶- فروغ ایمان، چاپ اول، انتشارات كتابخانهی صدر، تهران
۵۷- مباحثی در معارف اسلامی، چاپ اول، مركز نشر فرهنگی رجاء، تهران
۵۸- نگاهی به آثار فقهی شیخ طوسی، چاپ اول، انتشارات دارالفكر، قم
۵۹- خاندان علامه مجلسی، ضمیمه بخش یكم مرآت الاحوال جهان‌نما
۶۰- مرآت الاحوال جهان نما، جلد اول و دوم چاپ دوم، نشر قبله، تهران
۶۱- خاطرات حجت الاسلام فلسفی، چاپ چهارم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
