کد مطلب : ۱۰۳۴۷
عاشوراپژوهان
درباره محمد تقی ارباب قمی
حاج میرزا محمد تقی ارباب قمی در قم به دنیا آمد؛ پدرش محمد تقی بیگ - معروف به جان بابا - از فاضلان و ادیبان و شاعران قم به شمار می‌رفت. از پدرش دو کتاب مقتل منظوم امام حسین(ع) و تاریخ دارالایمان قم (که به همت استاد سید حسین مدرسی طباطبایی به چاپ رسیده است) به یادگار مانده است. نمونه‌ای از اشعار مراثی پدر ایشان در کتاب تاریخ تکایا و عزاداری قم آمده است.
ارباب قمی که امروزه با کتاب الاربعین الحسینیه در یادها مانده است، آیت الله بود و با نام فرزندش محمد بن محمد اشراقی (پدر داماد امام خمینی) نیز خوانده می‌شد.
او از مردان نادر قم و استادِ بسیاری از علمای آن دیار بود که خدمات بزرگ دینی و علمی بسیاری را به جامعه آن زمان ارائه کرد.
آیت اللّه حاج میرزا محمد ارباب در سال ۱۲۷۳ ق، در خانه علم و فضل، در شهر قم چشم به جهان گشود.
ارباب، پس از پشت سر نهادن دوران نوجوانی به تحصیل ادبیات همت گمارد و پس از آن به تهران رفت و در مدار دانشگاه علوم نقلی و عقلی از حضور آیات عظام شیخ عبدالرحیم نهاوندی، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای بهره گرفت.
پس از مدتی، حاج میرزا محمد ارباب، به همراه دوستان آیت اللّه حاج ملا آقا حسین قمی (م ۱۳۲۷ ق) و آیت اللّه مولی عبداللّه قمی به سامراء مهاجرت کردند و چندی در درس‌های آیت اللّه میرزای شیرازی شرکت نمود.
بعد از آن به همراه ملا عبداللّه قمی به نجف کوچ کرد و سالیان بسیار در درس‌های آیات عظام، میرزاحبیب اللّه رشتی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی حضور یافت، تا آنکه پس از تحصیل و تکمیل علوم دینی، به درجه اجتهاد نائل آمد و با اخذ اجازات متعدد روایی (از آیات عظام: محدث نوری و شریعت اصفهانی و حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی) و اجتهادی (از آخوند خراسانی و میرزا حبیب اللّه رشتی) به زادگاهش قم بازگشت.
مرحوم ارباب، پس از مراجعت، به تدریس و تالیف و اقامه جماعت و موعظه و حلّ و فصل دعاوی و رفع مخاصمات اشتغال داشت. وی در این زمان ریاستی عام و شهرتی تام پیدا کرد و آوازه فقاهت و فضیلت او به همه جا رسید و مجلس درس و بحث او، یکی از پررونق‌ترین مجالس درسی حوزه بود.
ارباب همه روز به تدریس فقه و حدیث اشتغال داشت و از مجلس درس وی گروهی بسیار به مدارج عالیه نائل آمدند.
نام برخی از شاگردانش در زیر آمده است:
۱ - آیت اللّه حاج شیخ عباس محدث قمی (۱۲۹۴- ۱۳۵۹ ق) نویسنده «سفینه‌البحار» و «الکنی و الالقاب»
۲ - آیت اللّه حاج میرزا محمد فیض قمی (۱۲۹۳ - ۱۳۷۰ ق) نویسنده «کتاب الفیض» و «ذخیرةالعباد»
۳ - آیت اللّه حاج میرزا محمد کبیر قمی (۱۲۹۰ - ۱۳۶۹ق) نویسنده «مطالع الشموس» در علم اصول
۴ - آیت اللّه حاج شیخ حسن نویسی قمی (۱۲۹۱ - ۱۳۷۱ق)
۵ - مرحوم حاج شیخ علی محمد باغ پنبه ای قمی
۶ - مرحوم حاج سید علی اکبر برقعی قمی (۱۳۱۷ - ۱۴۰۷ق) نویسنده «راهنمای دانشوران» و «کانون احساسات»
۷ - مرحوم حاج شیخ ابوالحسن فقیهی قمی
۸ - مرحوم میرزا محمد تقی اشراقی (۱۳۱۳- ۱۳۶۸ق) نویسنده «تفسیر سوره یوسف» و «تفسیر سوره قلم»
۹ - حاج سید محمد صادق طاهری
۱۰ - حاج شیخ محمد صادق فقیهی قمی
۱۱ - حاج شیخ احمد فقیهی قمی
۱۲ - آقا میرزا محمد باقر ربانی - فرزند ایشان
۱۳ - مرحوم آقا سید ناصرالدین قمی (۱۳۰۰- ۱۳۶۳ ق)
او تمام اوقات خویش را به خدمت به دین مصروف داشت، به غیر از تدریس و منبر و اقامه جماعت، کتاب‌هایی فراوان در فقه، حدیث، شعر، تاریخ و کلام داشت که عبارتند از:
۱ - الاربعین الحسینیه: این کتاب، معروفترین نوشتار وی است. مؤلف، در این کتاب شریف چهل حدیث درباره امام حسین(ع) را شرح نموده و در آن از مطالب بسیار در فنون حدیث، تفسیر، تاریخ، کلام، شعر عربی و فارسی، لغت و فقه سخن گفته است. در سبب تألیف این کتاب، آورده‌اند:
«از مرحوم محدث نوری می‌خواهند که بحارالانوار را برای چاپ، مقابله و تصحیح نماید و ایشان، این کار را به مرحوم آیت اللّه ارباب حواله می‌دهد. وی نیز می‌پذیرد، اما در اثر انجام این کار سنگین و طاقت فرسا، نور چشم خود را از دست می‌دهد و کم دید می‌شود لذا نذر می‌کند که اگر خداوند او را شفا دهد کتاب اربعین را بنویسد.»
۲ - دیوان اشعار (مجموعه‌ای از اشعار عربی و فارسی، که برخی از آنها بسیار معروف است و اگر گردآوری شود، دیوانی بزرگ خواهد شد.)
۳ - شرح کتاب «بیان» شهید اول - دوره فقه
۴ - شرح قصیده عینیه سید حمیری (لامّ عمرو باللوی مربع)
۵ - رجوم الشیاطین، در ردّ بر فرقه ضاله بابی و بهایی
۶ - حاشیه بر کتاب «جواهر الکلام»
* حاشیه بر کتابهای بسیار، مانند: اسفار
۷ - تصحیح و مقابله و طبع کتاب شریف «بحارالانوار»
۸ - تصحیح و مقابله و چاپ کتابهای: غیبت نعمانی (چاپ ۱۳۱۸ ق)، اثبات الوصیه مسعودی (چاپ ۱۳۲۰ ق)، کنزالعرفان فاضل مقداد و منهاج النجاه فیض کاشانی
از ویژگی‌های اخلاقی ممتاز او، دستگیری مستمندان، احسان و مهربانی، اجتهاد و شب‌زنده‌داری بوده است که در رابطه با آن نقل‌های بسیاری شده است. به طوری که می‌گویند در سوگ اهل بیت بسیار می‌گریست و شاگردش حاج شیخ عباس قمی در این باره نوشته است:
«وی - حفظه اللّه تعالی - مانند محمد بن احمد بن عبد اللّه بصری، ملقّب به مفجّع و معروف به کثرت بکاء و گریه و زاری بر اهل‌بیت بود.»
ارباب قمی در دهه عاشورا و آخر ماه صفر و روز بیست و پنجم ماه رجب سالروز شهادت حضرت موسی بن جعفر - در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) - منبر می‌رفت و مردم را موعظه و ارشاد می‌کرد.
در تفقد و دلجویی از سادات بسیار کوشا بود و به محرومان، فراوان رسیدگی می‌کرد. متواضع و خوش برخورد بود، از علمای معاصر خود، تجلیل فراوان می‌نمود و در تواضع و اخلاص زبانزد همگان بود.
به نوشته صاحب آثار الحجه «از دیگر کسانی که در تأسیس حوزه سهم به سزائی دارد، مرحوم حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا محمد ارباب است که بسیار ساعی و مصرّ بودند در توقف مرحوم آیت اللّه حایری در قم» و در تأسیس این دانشگاه روحانی با مرحوم آیت اللّه حایری همکاری شایانی نمود.
آن فقیه بزرگ قم، پس از عمری تلاش و کوشش در ترویج دین و بزرگداشت شعایر الهی، در سال ۱۳۴۱ه.ق در ۶۸ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر وی در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شده است.
ارباب قمی که امروزه با کتاب الاربعین الحسینیه در یادها مانده است، آیت الله بود و با نام فرزندش محمد بن محمد اشراقی (پدر داماد امام خمینی) نیز خوانده می‌شد.
او از مردان نادر قم و استادِ بسیاری از علمای آن دیار بود که خدمات بزرگ دینی و علمی بسیاری را به جامعه آن زمان ارائه کرد.
آیت اللّه حاج میرزا محمد ارباب در سال ۱۲۷۳ ق، در خانه علم و فضل، در شهر قم چشم به جهان گشود.
ارباب، پس از پشت سر نهادن دوران نوجوانی به تحصیل ادبیات همت گمارد و پس از آن به تهران رفت و در مدار دانشگاه علوم نقلی و عقلی از حضور آیات عظام شیخ عبدالرحیم نهاوندی، میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمدرضا قمشه‌ای بهره گرفت.
پس از مدتی، حاج میرزا محمد ارباب، به همراه دوستان آیت اللّه حاج ملا آقا حسین قمی (م ۱۳۲۷ ق) و آیت اللّه مولی عبداللّه قمی به سامراء مهاجرت کردند و چندی در درس‌های آیت اللّه میرزای شیرازی شرکت نمود.
بعد از آن به همراه ملا عبداللّه قمی به نجف کوچ کرد و سالیان بسیار در درس‌های آیات عظام، میرزاحبیب اللّه رشتی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی حضور یافت، تا آنکه پس از تحصیل و تکمیل علوم دینی، به درجه اجتهاد نائل آمد و با اخذ اجازات متعدد روایی (از آیات عظام: محدث نوری و شریعت اصفهانی و حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی) و اجتهادی (از آخوند خراسانی و میرزا حبیب اللّه رشتی) به زادگاهش قم بازگشت.
مرحوم ارباب، پس از مراجعت، به تدریس و تالیف و اقامه جماعت و موعظه و حلّ و فصل دعاوی و رفع مخاصمات اشتغال داشت. وی در این زمان ریاستی عام و شهرتی تام پیدا کرد و آوازه فقاهت و فضیلت او به همه جا رسید و مجلس درس و بحث او، یکی از پررونق‌ترین مجالس درسی حوزه بود.
ارباب همه روز به تدریس فقه و حدیث اشتغال داشت و از مجلس درس وی گروهی بسیار به مدارج عالیه نائل آمدند.
نام برخی از شاگردانش در زیر آمده است:
۱ - آیت اللّه حاج شیخ عباس محدث قمی (۱۲۹۴- ۱۳۵۹ ق) نویسنده «سفینه‌البحار» و «الکنی و الالقاب»
۲ - آیت اللّه حاج میرزا محمد فیض قمی (۱۲۹۳ - ۱۳۷۰ ق) نویسنده «کتاب الفیض» و «ذخیرةالعباد»
۳ - آیت اللّه حاج میرزا محمد کبیر قمی (۱۲۹۰ - ۱۳۶۹ق) نویسنده «مطالع الشموس» در علم اصول
۴ - آیت اللّه حاج شیخ حسن نویسی قمی (۱۲۹۱ - ۱۳۷۱ق)
۵ - مرحوم حاج شیخ علی محمد باغ پنبه ای قمی
۶ - مرحوم حاج سید علی اکبر برقعی قمی (۱۳۱۷ - ۱۴۰۷ق) نویسنده «راهنمای دانشوران» و «کانون احساسات»
۷ - مرحوم حاج شیخ ابوالحسن فقیهی قمی
۸ - مرحوم میرزا محمد تقی اشراقی (۱۳۱۳- ۱۳۶۸ق) نویسنده «تفسیر سوره یوسف» و «تفسیر سوره قلم»
۹ - حاج سید محمد صادق طاهری
۱۰ - حاج شیخ محمد صادق فقیهی قمی
۱۱ - حاج شیخ احمد فقیهی قمی
۱۲ - آقا میرزا محمد باقر ربانی - فرزند ایشان
۱۳ - مرحوم آقا سید ناصرالدین قمی (۱۳۰۰- ۱۳۶۳ ق)
او تمام اوقات خویش را به خدمت به دین مصروف داشت، به غیر از تدریس و منبر و اقامه جماعت، کتاب‌هایی فراوان در فقه، حدیث، شعر، تاریخ و کلام داشت که عبارتند از:
۱ - الاربعین الحسینیه: این کتاب، معروفترین نوشتار وی است. مؤلف، در این کتاب شریف چهل حدیث درباره امام حسین(ع) را شرح نموده و در آن از مطالب بسیار در فنون حدیث، تفسیر، تاریخ، کلام، شعر عربی و فارسی، لغت و فقه سخن گفته است. در سبب تألیف این کتاب، آورده‌اند:
«از مرحوم محدث نوری می‌خواهند که بحارالانوار را برای چاپ، مقابله و تصحیح نماید و ایشان، این کار را به مرحوم آیت اللّه ارباب حواله می‌دهد. وی نیز می‌پذیرد، اما در اثر انجام این کار سنگین و طاقت فرسا، نور چشم خود را از دست می‌دهد و کم دید می‌شود لذا نذر می‌کند که اگر خداوند او را شفا دهد کتاب اربعین را بنویسد.»
۲ - دیوان اشعار (مجموعه‌ای از اشعار عربی و فارسی، که برخی از آنها بسیار معروف است و اگر گردآوری شود، دیوانی بزرگ خواهد شد.)
۳ - شرح کتاب «بیان» شهید اول - دوره فقه
۴ - شرح قصیده عینیه سید حمیری (لامّ عمرو باللوی مربع)
۵ - رجوم الشیاطین، در ردّ بر فرقه ضاله بابی و بهایی
۶ - حاشیه بر کتاب «جواهر الکلام»
* حاشیه بر کتابهای بسیار، مانند: اسفار
۷ - تصحیح و مقابله و طبع کتاب شریف «بحارالانوار»
۸ - تصحیح و مقابله و چاپ کتابهای: غیبت نعمانی (چاپ ۱۳۱۸ ق)، اثبات الوصیه مسعودی (چاپ ۱۳۲۰ ق)، کنزالعرفان فاضل مقداد و منهاج النجاه فیض کاشانی
از ویژگی‌های اخلاقی ممتاز او، دستگیری مستمندان، احسان و مهربانی، اجتهاد و شب‌زنده‌داری بوده است که در رابطه با آن نقل‌های بسیاری شده است. به طوری که می‌گویند در سوگ اهل بیت بسیار می‌گریست و شاگردش حاج شیخ عباس قمی در این باره نوشته است:
«وی - حفظه اللّه تعالی - مانند محمد بن احمد بن عبد اللّه بصری، ملقّب به مفجّع و معروف به کثرت بکاء و گریه و زاری بر اهل‌بیت بود.»
ارباب قمی در دهه عاشورا و آخر ماه صفر و روز بیست و پنجم ماه رجب سالروز شهادت حضرت موسی بن جعفر - در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) - منبر می‌رفت و مردم را موعظه و ارشاد می‌کرد.
در تفقد و دلجویی از سادات بسیار کوشا بود و به محرومان، فراوان رسیدگی می‌کرد. متواضع و خوش برخورد بود، از علمای معاصر خود، تجلیل فراوان می‌نمود و در تواضع و اخلاص زبانزد همگان بود.
به نوشته صاحب آثار الحجه «از دیگر کسانی که در تأسیس حوزه سهم به سزائی دارد، مرحوم حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا محمد ارباب است که بسیار ساعی و مصرّ بودند در توقف مرحوم آیت اللّه حایری در قم» و در تأسیس این دانشگاه روحانی با مرحوم آیت اللّه حایری همکاری شایانی نمود.
آن فقیه بزرگ قم، پس از عمری تلاش و کوشش در ترویج دین و بزرگداشت شعایر الهی، در سال ۱۳۴۱ه.ق در ۶۸ سالگی چشم از جهان فرو بست. پیکر وی در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شده است.
