کد مطلب : ۱۱۴۰۹
بقاع متبرکه
درباره بارگاه حضرت معصومه (س)
ولادت آن حضرت در روز اول ذیقعده سال ١٧٣ هجرى قمرى در مدینه بوده است. در سنین كودكى با مصیبت شهادت پدر گرامى خود در شهر بغداد، مواجه شد و از آن پس تحت مراقبت و تربیت برادرش حضرت على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) قرارگرفت.
در سال ٢٠٠ هجرى قمرى در پى اصرار و تهدید مأمون عباسى سفر تبعید‌گونه امام رضا(ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این كه كسى از بستگان و اهل بیت خود را همراه ببرند راهى خراسان شدند.
یک سال بعد از هجرت برادر، حضرت معصومه(س) به شوق دیدار برادر و رساندن پیام ولایت به همراه عده‌اى از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلى مورد استقبال مردم واقع شد.
این جا بود كه آن حضرت مخالفت خود و اهلبیت(ع) را با حكومت بنى‌عباس بیان مى‌كرد.
به همین جهت تا كاروان حضرت به شهر ساوه رسید عده‌اى از مخالفان اهلبیت كه از پشتیبانى مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه را گرفتند و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان كاروان به شهادت رسیدند.
بنا به گفته‌ای بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم، حضرت فاطمه معصومه (س)بیمار شدند و چون دیگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را کردند. «پرسید: از این شهر ساوه تا قم چند فرسنگ است؟ آن چه بود جواب دادند، فرمود: مرا به شهر قم ببرید، زیرا از پدرم شنیدم كه مى فرمود: شهر قم مركز شیعیان ما است.»
بزرگان شهر قم وقتى از این خبر مطلع شدند به استقبال آن حضرت شتافتند و در حالى كه «موسى بن خزرج» بزرگ خاندان «اشعرى» زمام ناقه آن حضرت را به دوش مى‌كشید، در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجرى قمرى حضرت وارد شهر قم شدند.
او به مدت ١٧ روز در این شهر زندگى كرد و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. محل عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» بود که هم‌اكنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع‌الثانى و یا بنا بر قولى دوازدهم ربع الثانى سال ٢٠١ هجرى پیش از آن كه دیدگانش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست.
مردم قم با احترام پیكرش را به سوى محل فعلى كه در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود تشییع کردند.
همین كه قبر مهیا شد دراین كه چه كسى بدن آن حضرت را داخل قبر قرار دهد دچار مشكل شدند، كه ناگاه دو تن سواره كه نقاب به صورت داشتند از جانب قبله پیدا شدند و به سرعت نزدیک آمدند و پس از خواندن نماز یكى از آن دو وارد قبر شد و دیگرى جسد آن حضرت را برداشت و به دست او داد تا در دل خاک نهان سازد.
آن دو نفر پس از پایان مراسم بدون آن كه با كسى سخن بگویند بر اسب‌هاى خود سوار و از محل دور شدند.
بنا به گفته بعضی از علما به نظر مى‌رسد كه آن دو بزرگوار، دو حجت پروردگار: حضرت رضا (ع) و امام جواد (ع) باشند چرا كه معمولاً مراسم دفن بزرگان دین با حضور اولیا الهی انجام شده است.
پس از دفن حضرت معصومه(س) موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز آرامگاهش قرار داد تا این كه حضرت زینب(س) فرزند امام جواد(ع) به سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر عمه‌اش بنا كرد.
احادیثی در رابطه با حضرت معصومه(س)
امام صادق (ع) می‌فرماید:«ان للّه حرماً و هو مکه ألا انَّ لرسول اللّه حرماً و هو المدینة ألا وان لامیرالمؤمنین علیه السلام حرماً و هو الکوفه الا و انَّ قم الکوفة الصغیرة ألا ان للجنة ثمانیه ابواب ثلاثه منها الی قم تقبض فیها امراة من ولدی اسمها فاطمه بنت موسی علیهاالسلام و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة با جمعهم.» (معنی:خداوند حرمی دارد که مکه‌است پیامبر حرمی دارد و آن مدینه‌است و حضرت علی (ع) حرمی دارد و آن کوفه‌است و قم کوفه کوچک است که از ۸ درب بهشت سه درب آن به قم باز می‌شود - زنی از فرزندان من در قم از دنیا می‌رود که اسمش فاطمه دختر موسی (ع) است و به شفاعت او همه شیعیان من وارد بهشت می‌شوند)
امام رضا(ع): «هرکس نتواند به زیارت من بیاید، برادرم را در ری یا خواهرم را در قم زیارت کند که ثواب زیارت مرا در می‌یابد.»
امام صادق:« الّا انَّ حرمی و حرم ولدی بعدی قم» (معنی:آگاه باشید که حرم من و حرم فرزندان بعد از من قم است)
حدیثی نقل شده از حضرت معصومه(س)
فاطمه معصومه (س) این روایت را از دختر امام صادق(ع) نقل مى‌کند که سلسله سندش در نهایت به فاطمه زهرا(س) مى‌رسد.
فاطمه زهرا، دختر پیامبر(ص) فرمود:« آیا فرمایش رسول خدا(ص) را در روز غدیر خم فراموش کرده‌اید که فرمود: هر کس من مولاى اویم، على مولاى اوست، و (آیافراموش کرده‌اید) دیگر فرمایش آن حضرت را که فرمود: تو براى من همانند هارون براى موسى هستى؟!»
کرامات حضرت معصومه
یكى از القاب معروف حضرت فاطمه(س) كریمه اهل بیت(ع) است و این عنوان به جهت عنایات خاص فراوانی است كه از ناحیه آن حضرت نسبت به زائران بارگاهش به وقوع پیوسته است.
با انتصاب تولیت جدید از سال ١٣٧٢ دفتر ثبت کرامات حضرت معصومه به امر او ایجاد شد كه در این راستا اقداماتی در زمینه تحقیق و ثبت كرامات حضرت انجام شده و این كرامات به اطلاع عموم رسیده است.
در هر شماره از نشریه پیام آستانه یكى از این موارد نقل مى شود و ضمناً كتاب‌هایى هم به همین نام منتشر شده است.
مرقد
مرقد حضرت فاطمه معصومه (س) (در میان بقعه مبارکه ) با بلندی 1/20 و طول و عرض2/95 در 1/20 متر قرار گرفته و با کاشی‌های زرفام (آغاز قرن هفتم ) پوشیده شده است.
گرداگرد مرقد، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی (4/80 در 4/40 ) قرار دارد که در سال 950 بنا و با کاشی معرق آراسته شد. هم‌اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است.
در سال ۶۰۵ هجرى «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد كاشى‌ساز آن زمان «محمد بن ابى طاهر كاشى قمى» را به كار ساخت و پرداخت كاشى‌هاى متنوع مرقد واداشت. او به مدت هشت سال به این كار مشغول بود تا سرانجام در سال ۶۱۳ كاشى‌هاى مرقد آماده و كار گذاشته شد. و اخیراً در سال ۱۳۷۷ شمسى مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته‌اى از كاشى و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته شد.
ضریح
در سال ۹۶۵ هجرى شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به كاشی‌هاى هفت رنگ و كتیبه‌هاى معرق بنا کرد و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.
در سال ۱۲۳۰ هجرى قمرى فتحعلى شاه همان ضریح را نقره‌پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحى كه از نقره ضریح سابق و نقره‌هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب شد.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا این كه در سال ۱۳۶۸ هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف هنرى ویژه‌اى به جاى آن نصب کردند كه آن ضریح همچنان برفراز تربت حضرت برقرار است.
در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. تمام قسمت‌هاى نقره‌اى ضریح از نقره ۹۲ درصد با نقره ۱۰۰ درصد خالص خریدارى شده از بانک مركزى جمهورى اسلامى ایران و چوب‌هاى زیر آن اعم از ستون و پایه و ... به دست استادكاران اصفهانى ساخته و قلم زنى شد و كارشناسان آستانه مقدسه(قسمت نقره‌اى) آن را تعویض كردند و ضریح سابق كه فرسوده بود به خزانه حضرت تحویل داده شد.
گنبد:
اولین گنبدى كه «پس از سایبان حصیرى موسى بن خزرج» برفراز تربت فاطمه معصومه (س) بنا شد، قبه‌اى برجى شكل بود كه به همت حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجرى ساخته شد.
به مرور زمان و پس از دفن بعضى از بانوان علوى در جوار فاطمه معصومه (س) دو گنبد دیگر در كنار گنبد اول ساخته شد.
این سه گنبد تا سال ۴۴۷ هجرى برقرار بودند تا این كه در همان سال «میر ابوالفضل عراقى» (وزیر طغرل) به تشویق شیخ طوسى (ره) به جاى آن سه گنبد، گنبد مرتفعى، آراسته به نقش‌هاى رنگ‌آمیزى و تزیینات آجرى و كاشى بدون ایوان و حجره بنا کرد، كه تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا مى‌گرفت.
در سال 925 هجرى قمرى همین گنبد به همت «شاه بیگى بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجى گنبد با كاشى‌هاى معرق آراسته شد. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد.
نهایتاً در سال ۱۲۱۸ هجرى همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایى طلایى تزیین شد كه تا سال ۱۳۷۹ شمسى باقى ماند.
درسال ۱۳۸۰ به علت تخریب ظاهر گنبد و جهت جلوگیرى از وارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد به همت تولیت آستانه مقدسه، آیت‌الله مسعودى خمینى جهت بازسازى و تعمیرات اساسى گنبد حرم مطهر اقدام شد و لذا خشت‌هاى طلایى سابق جمع‌آورى شد و پس از بازسازی و تعمیرات اساسی که با هزینه‌ای بالغ بر ۲۵ میلیارد ریال بر روی گنبد مطهر صورت گرفت.
ایوان‌ها
ایوان طلا:
ایوان طلا و دو ایوان كوچک‌تر كنار آن كه در شمال روضه مقدسه واقعند، در سال 925 هجرى قمرى هنگام تجدید بناى گنبد و احداث صحن عتیق و گلدسته‌هاى آن ساخته شد، كه بر فراز آن كتیبه‌اى به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردى، گرداگرد ایوان دیده مى‌شود كه متن آن را حدیث: «الا و من مات على حب آل محمد مات شهیدا...» تشكیل مى‌دهد. پس از این كتیبه، بدنه ایوان تا دو متر، آراسته به كاشى‌هاى معرق است و بعد از آن كتیبه سراسرى دیگرى به چشم مى‌خورد و بالاى آن مقرنس‌هاى سقف ایوان با خشت‌هاى طلا پوشیده شده است.
ضمنا دو ایوان كوتاه‌تر در دو طرف ایوان طلا قرار دارد. كه به كاشى‌هاى معرق آراسته شده است.
ایوان آینه:
در سمت شرقى حرم مطهر نیز ایوانى مرتفع قرار دارد كه به خاطر آینه‌كارى آن، به ایوان «آینه» معروف است.
در كمربند ایوان، كتیبه‌اى سراسرى از سنگ مرمر وجود دارد كه به خط ثلث آیه شریفه «الله نور السماوات و الارض..» بر آن نقش بسته است.
میان ایوان و رواق شرقى حرم ایوانچه‌اى است كه مانند ایوان اصلى با آینه‌كارى تزیین شده كه بر سر در آن حدیث شریف «من زار الفاطمه بقم فله الجنه» اخیراً به خط نستعلیق مشكى، خوانده مى‌شود. این مجموعه هنرى شگفت انگیز از كارهاى ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار (استاد حسن معمار قمى) است كه همزمان با بناى صحن نو، به دستور «میرزا على اصغر خان اتابك» صدر اعظم بنا شد و در سال ۱۳۷۹و ۱۳۸۰ هجری شمسی تعمیرات اساسی در این ایوان صورت گرفته است.
گلدسته‌ها
گلدسته‌های ایوان طلا
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۱۷/۴۰ متر از سطح بام و قطر ۱/۵۰ متر ) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن «ان الله و ملائکته یصلون ...» است.
این مأذنه‌ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال ۱۲۸۵ هجرى قمرى، طلا كارى شد.
در سال ۱۳۸۵هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.
گلدسته‌هاى ایوان آینه
برفراز پایه‌هاى دو طرف ایوان دو مأذنه وجود دارد كه، از بلندترین بناهاى آستانه است.
ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۴۲/۸۰ متر و محیط آن ۳/۳۰ متر است. در بالاى مأذنه‌ها كتیبه‌اى با پهناى حدود یک متر دیده مى‌شود كه متن آن در یكى از مأذنه‌ها «لاحول و لاقوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است.
پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشى گرهى است كه در میان آنها نام‌هاى پروردگار متعال خوانده مى‌شود.
بانی آنها ، امین السلطان و معمار ، استاد حسن معمار قمی است. کاشی‌کاری گلدسته‌های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.
گلدسته‌های صحن بزرگ
در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نام‌های مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین چهار مرتبه نوشته شده است.
مساجد آستانه
عنوان مسجد براى مكان‌هاى مقدسی که در زیر می‌آید، صرفا جهت نام‌گذارى است و احكام خاص مسجد را ندارند. لذا بعضى از اموات و بزرگان از علما و مراجع در این رواق‌ها دفن شده‌اند.
از مجموعه آستانه و حرم مطهر دو نقطه است كه احكام مسجد را دارد.
۱ـ محوطه جلوى محراب مسجد طباطبایى
۲ـ محوطه‌اى در رواق بالا سر حضرت(س) و لذا بعدها نام مسجد روى مجموعه اطراف آنها نیز گذارده شده است.
مسجد بالا سر:
این مسجد از زیباترین رواق‌های آستانه مقدسه است که در دوران صفویه به عنوان میهمان‌سرای آستانه شمرده می‌شد. در زمان قاجاریه ساختمان آن تجدید بنا شد و به صورت مسجدی با دو گنبد به دستور تقی‌خان حسام‌السلطنه ساخته شد. در سال ۱۳۸۸، آیت‌الله فیض با اختصاص زمینی در جهت غربی، این مکان را توسعه داد. بعد از الحاق مسجد اعظم به این قسمت، ساختمانی جدید به دستور تولیت با خصوصیات فراوان معماری (به جای بنای قدیمی عمارتی رفیع به ابعاد ۱۴در ۴۸متر، فاقد ستون) بنا شد. در سال ۱۳۴۵این بنا تکمیل شد.
مسجد طباطبایى:
دارای گنبدی ۵۰ستونی است که به جای صحن قدیم (زنانه) در جنوب روضه مطهره ساخته شده است.( دهانه این گنبد ۱۷و ارتفاع آن ۱۷متر است که با اضافه شدن فضاهای اطراف به ۲۴/۸۰ در ۲۰/۲۴ متر افزایش می یابد. این گنبد بر فراز ۱۰پایه آجری به قطر دو در دو و ارتفاع ۳/۳۰ متر قرار دارد) . در طرف جنوب مسجد محرابی مزین به کاشی‌کاری معرق به شکل 5 ضلعی و دارای کتیبه‌ای منقوش به آیه نور است. قسمت محدود به محراب و اطراف آن، حکم مسجد را دارد.
بانی این گنبد و مسجد مرحوم حجت‌الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی است. کار ساخت این مسجد از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۷۰هجری قمری به طول انجامید.
مسجد شهید مطهرى
این مسجد نیز به جاى موزه سابق ساخته شده است كه با كاشیكارى‌هاى جدید جلوه زیبایى دارد و اكثر مراسم مذهبى حرم مطهر در این محل برگزار مى‌شود.
مسجد اعظم
این مسجد به سبک معماری اسلامی بنا شده و در سال ۱۳۳۹هجری شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مجموع مساحت مسجد تقریبا ۱۲هزار متر مربع است.
دارای 4 شبستان ( شبستان زیر گنبد ۴۰۰متر مربع و شبستانهای جانبی هر کدام ۹۰۰متر مربع و شبستان زیر ساعت با مساحت ۳۰۰متر مربع و ارتفاع سقف هر کدام تا سطح حدودا ۱۰متر )، و سه ایوان رفیع و گنبد بزرگی به قطر ۳۰متر و ارتفاع ۲۵متر از سطح پشت بام و ارتفاع ۳۵ متر از کف شبستان است. گلدسته‌های آن به ارتفاع ۲۵ متر از بام و ارتفاع ۴۵متر از سطح زمین و ماذنه‌هایی به ارتفاع ۵ متر از سطح پشت بام ساخته شده‌اند.
علاوه بر این، یک برج با ساعت زنگی بزرگ در شمال مسجد قرار دارد که از ۴ جهت دیده می‌شود. در سال ۱۳۷۱هجری شمسی حایل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر برداشته شد تا محیط یکپارچه شود.
مسجد محمدیه
محوطه‌ای در شبستان بزرگ امام خمینی، به جای مسجد محمدیه قدیم که به همان اسم نام‌گذاری شده است.
شبستان بزرگ امام خمینی(ره)
این شبستان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع در طی سه سال احداث و در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی افتتاح گردید. دارای 4 ورودی است (از شرق به خیابان ارم، از جنوب به خیابان جدیدالاحداث، از غرب به صحن صاحب الزمان، و از شمال به حرم مطهر ).
دور تا دور این شبستان ستون‌های کوتاهی است که نیم طبقه روی آنها استوار شده و در وسط این محوطه چهار ستون بسیار بلند قرار دارد که گنبد کم ارتفاعی به شکل مربع بر آن قرار گرفته که بر دیوارهای داخلی گنبد آیات سوره انسان به خط ثلث با رنگ‌های طلایی و نقره‌ای نقش بسته است.
شبستان حضرت نجمه خاتون (س)
این بخش دقیقا در زیر شبستان امام خمینی بنا شده است. قسمت میانی این شبستان با اختلاف سطحی حدود ۵۰سانتیمتر در قالب یک طرح جدید ارائه شده است.
ظرفیت گنجایش نمازگزار در کل بخش توسعه حرم مطهر (شبستان امام خمینی، صحن صاحب الزمان (عج ) و شبستان نجمه خاتون (س)، ۲۳۵۰۰ نفر است. و مساحتی حدود ۱۸۰۰۰متر مربع را شامل می‌شود.)
صحن ها
صحن نو «اتابكى»:
این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم و ایوان غربى همان ایوان آینه است در هر كدام از این ایوان‌هاى یاد شده ظرایف و آثار هنرى، معمارى خاصى به كار رفته است كه نظر هر بیننده هنر دوست را به خود جلب مى‌کند. وجود این ایوان‌هاى مجلل به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض چند ضلعى در وسط صحن مطهر (با خصوصیات موجود در آن) به زیبایی این مکان افزوده است.
این صحن از آثار (میزرا على اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال ۱۲۹۵ هجرى قمرى تا سال ۱۳۰۳ بناى آن طول كشیده است.
صحن عتیق «قدیم»
صحن عتیق «واقع در شمال روضه مباركه» اولین صحنى است كه در این بارگاه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانى با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) است و ایوانى در شمال كه ورودى فیضیه به صحن را تشكیل مى‌دهد كه ساختمان نقاره‌خانه روى آن بنا شده است و ایوانى در غرب كه ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است.
این صحن در عین كوچكى به خاطر ایوان‌هاى آن از زیبایى خاصى برخوردار است.
این صحن و ایوان‌هاى اطراف آن را «شاه بیگى» همسر شاه اسماعیل صفوى در سال ۹۲۵ هجرى قمرى بنا کرد. از سال ۱۳۷۷ نیز به دستور تولیت آستانه مقدسه تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه همچنان ادامه دارد و بزودى شاهد یكى از جلوه‌هاى هنر اسلامى و تركیب هماهنگ در جهات مختلف صحن خواهیم بود.
صحن صاحب الزمان
این صحن با بیو‌تات متعلق به آن در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح شد.
رواق‌ها
محدوده‌هاى نزدیک‌تر به ضریح مطهر را رواق مى‌گویند.
رواق بالاسر:
محوطه‌اى است بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است، كه با آیینه‌كارى و گچكارى‌هاى بسیار زیبا آراسته شده است و محل زیارت مؤمنان است.
رواق دارالحفاظ
محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است كه از سابق در این محل خادمان و قاریان قرآن مراسم ویژه‌اى داشته‌اند و هم اكنون نیز خطبه شامگاهى خدام در آن جا اجرا مى‌شود.
رواق آینه،«شهید بهشتى»
كه در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است كه با تعمیراتى كه در سال‌هاى اخیر در آن انجام شده محل بسیار با صفا و نورانى براى زیارت خواهران است.
رواق پیشرو
محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است كه از سالیان قدیم محل برگزارى مراسم خطبه صبح‌گاهى و عرض ادب خدام و مسئولان آستانه مقدسه بوده است، و هم اكنون نیز این سنت ادامه دارد.
در سال ٢٠٠ هجرى قمرى در پى اصرار و تهدید مأمون عباسى سفر تبعید‌گونه امام رضا(ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این كه كسى از بستگان و اهل بیت خود را همراه ببرند راهى خراسان شدند.
یک سال بعد از هجرت برادر، حضرت معصومه(س) به شوق دیدار برادر و رساندن پیام ولایت به همراه عده‌اى از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلى مورد استقبال مردم واقع شد.
این جا بود كه آن حضرت مخالفت خود و اهلبیت(ع) را با حكومت بنى‌عباس بیان مى‌كرد.
به همین جهت تا كاروان حضرت به شهر ساوه رسید عده‌اى از مخالفان اهلبیت كه از پشتیبانى مأموران حكومت برخوردار بودند، سر راه را گرفتند و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان كاروان به شهادت رسیدند.
بنا به گفته‌ای بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم، حضرت فاطمه معصومه (س)بیمار شدند و چون دیگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را کردند. «پرسید: از این شهر ساوه تا قم چند فرسنگ است؟ آن چه بود جواب دادند، فرمود: مرا به شهر قم ببرید، زیرا از پدرم شنیدم كه مى فرمود: شهر قم مركز شیعیان ما است.»
بزرگان شهر قم وقتى از این خبر مطلع شدند به استقبال آن حضرت شتافتند و در حالى كه «موسى بن خزرج» بزرگ خاندان «اشعرى» زمام ناقه آن حضرت را به دوش مى‌كشید، در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجرى قمرى حضرت وارد شهر قم شدند.
او به مدت ١٧ روز در این شهر زندگى كرد و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود. محل عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» بود که هم‌اكنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع‌الثانى و یا بنا بر قولى دوازدهم ربع الثانى سال ٢٠١ هجرى پیش از آن كه دیدگانش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست.
مردم قم با احترام پیكرش را به سوى محل فعلى كه در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود تشییع کردند.
همین كه قبر مهیا شد دراین كه چه كسى بدن آن حضرت را داخل قبر قرار دهد دچار مشكل شدند، كه ناگاه دو تن سواره كه نقاب به صورت داشتند از جانب قبله پیدا شدند و به سرعت نزدیک آمدند و پس از خواندن نماز یكى از آن دو وارد قبر شد و دیگرى جسد آن حضرت را برداشت و به دست او داد تا در دل خاک نهان سازد.
آن دو نفر پس از پایان مراسم بدون آن كه با كسى سخن بگویند بر اسب‌هاى خود سوار و از محل دور شدند.
بنا به گفته بعضی از علما به نظر مى‌رسد كه آن دو بزرگوار، دو حجت پروردگار: حضرت رضا (ع) و امام جواد (ع) باشند چرا كه معمولاً مراسم دفن بزرگان دین با حضور اولیا الهی انجام شده است.
پس از دفن حضرت معصومه(س) موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز آرامگاهش قرار داد تا این كه حضرت زینب(س) فرزند امام جواد(ع) به سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر عمه‌اش بنا كرد.
احادیثی در رابطه با حضرت معصومه(س)
امام صادق (ع) می‌فرماید:«ان للّه حرماً و هو مکه ألا انَّ لرسول اللّه حرماً و هو المدینة ألا وان لامیرالمؤمنین علیه السلام حرماً و هو الکوفه الا و انَّ قم الکوفة الصغیرة ألا ان للجنة ثمانیه ابواب ثلاثه منها الی قم تقبض فیها امراة من ولدی اسمها فاطمه بنت موسی علیهاالسلام و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة با جمعهم.» (معنی:خداوند حرمی دارد که مکه‌است پیامبر حرمی دارد و آن مدینه‌است و حضرت علی (ع) حرمی دارد و آن کوفه‌است و قم کوفه کوچک است که از ۸ درب بهشت سه درب آن به قم باز می‌شود - زنی از فرزندان من در قم از دنیا می‌رود که اسمش فاطمه دختر موسی (ع) است و به شفاعت او همه شیعیان من وارد بهشت می‌شوند)
امام رضا(ع): «هرکس نتواند به زیارت من بیاید، برادرم را در ری یا خواهرم را در قم زیارت کند که ثواب زیارت مرا در می‌یابد.»
امام صادق:« الّا انَّ حرمی و حرم ولدی بعدی قم» (معنی:آگاه باشید که حرم من و حرم فرزندان بعد از من قم است)
حدیثی نقل شده از حضرت معصومه(س)
فاطمه معصومه (س) این روایت را از دختر امام صادق(ع) نقل مى‌کند که سلسله سندش در نهایت به فاطمه زهرا(س) مى‌رسد.
فاطمه زهرا، دختر پیامبر(ص) فرمود:« آیا فرمایش رسول خدا(ص) را در روز غدیر خم فراموش کرده‌اید که فرمود: هر کس من مولاى اویم، على مولاى اوست، و (آیافراموش کرده‌اید) دیگر فرمایش آن حضرت را که فرمود: تو براى من همانند هارون براى موسى هستى؟!»
کرامات حضرت معصومه
یكى از القاب معروف حضرت فاطمه(س) كریمه اهل بیت(ع) است و این عنوان به جهت عنایات خاص فراوانی است كه از ناحیه آن حضرت نسبت به زائران بارگاهش به وقوع پیوسته است.
با انتصاب تولیت جدید از سال ١٣٧٢ دفتر ثبت کرامات حضرت معصومه به امر او ایجاد شد كه در این راستا اقداماتی در زمینه تحقیق و ثبت كرامات حضرت انجام شده و این كرامات به اطلاع عموم رسیده است.
در هر شماره از نشریه پیام آستانه یكى از این موارد نقل مى شود و ضمناً كتاب‌هایى هم به همین نام منتشر شده است.
مرقد
مرقد حضرت فاطمه معصومه (س) (در میان بقعه مبارکه ) با بلندی 1/20 و طول و عرض2/95 در 1/20 متر قرار گرفته و با کاشی‌های زرفام (آغاز قرن هفتم ) پوشیده شده است.
گرداگرد مرقد، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی (4/80 در 4/40 ) قرار دارد که در سال 950 بنا و با کاشی معرق آراسته شد. هم‌اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است.
در سال ۶۰۵ هجرى «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد كاشى‌ساز آن زمان «محمد بن ابى طاهر كاشى قمى» را به كار ساخت و پرداخت كاشى‌هاى متنوع مرقد واداشت. او به مدت هشت سال به این كار مشغول بود تا سرانجام در سال ۶۱۳ كاشى‌هاى مرقد آماده و كار گذاشته شد. و اخیراً در سال ۱۳۷۷ شمسى مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته‌اى از كاشى و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته شد.
ضریح
در سال ۹۶۵ هجرى شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به كاشی‌هاى هفت رنگ و كتیبه‌هاى معرق بنا کرد و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.
در سال ۱۲۳۰ هجرى قمرى فتحعلى شاه همان ضریح را نقره‌پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحى كه از نقره ضریح سابق و نقره‌هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب شد.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا این كه در سال ۱۳۶۸ هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف هنرى ویژه‌اى به جاى آن نصب کردند كه آن ضریح همچنان برفراز تربت حضرت برقرار است.
در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. تمام قسمت‌هاى نقره‌اى ضریح از نقره ۹۲ درصد با نقره ۱۰۰ درصد خالص خریدارى شده از بانک مركزى جمهورى اسلامى ایران و چوب‌هاى زیر آن اعم از ستون و پایه و ... به دست استادكاران اصفهانى ساخته و قلم زنى شد و كارشناسان آستانه مقدسه(قسمت نقره‌اى) آن را تعویض كردند و ضریح سابق كه فرسوده بود به خزانه حضرت تحویل داده شد.
گنبد:
اولین گنبدى كه «پس از سایبان حصیرى موسى بن خزرج» برفراز تربت فاطمه معصومه (س) بنا شد، قبه‌اى برجى شكل بود كه به همت حضرت زینب دختر امام جواد (ع) از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجرى ساخته شد.
به مرور زمان و پس از دفن بعضى از بانوان علوى در جوار فاطمه معصومه (س) دو گنبد دیگر در كنار گنبد اول ساخته شد.
این سه گنبد تا سال ۴۴۷ هجرى برقرار بودند تا این كه در همان سال «میر ابوالفضل عراقى» (وزیر طغرل) به تشویق شیخ طوسى (ره) به جاى آن سه گنبد، گنبد مرتفعى، آراسته به نقش‌هاى رنگ‌آمیزى و تزیینات آجرى و كاشى بدون ایوان و حجره بنا کرد، كه تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا مى‌گرفت.
در سال 925 هجرى قمرى همین گنبد به همت «شاه بیگى بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجى گنبد با كاشى‌هاى معرق آراسته شد. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد.
نهایتاً در سال ۱۲۱۸ هجرى همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایى طلایى تزیین شد كه تا سال ۱۳۷۹ شمسى باقى ماند.
درسال ۱۳۸۰ به علت تخریب ظاهر گنبد و جهت جلوگیرى از وارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد به همت تولیت آستانه مقدسه، آیت‌الله مسعودى خمینى جهت بازسازى و تعمیرات اساسى گنبد حرم مطهر اقدام شد و لذا خشت‌هاى طلایى سابق جمع‌آورى شد و پس از بازسازی و تعمیرات اساسی که با هزینه‌ای بالغ بر ۲۵ میلیارد ریال بر روی گنبد مطهر صورت گرفت.
ایوان‌ها
ایوان طلا:
ایوان طلا و دو ایوان كوچک‌تر كنار آن كه در شمال روضه مقدسه واقعند، در سال 925 هجرى قمرى هنگام تجدید بناى گنبد و احداث صحن عتیق و گلدسته‌هاى آن ساخته شد، كه بر فراز آن كتیبه‌اى به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردى، گرداگرد ایوان دیده مى‌شود كه متن آن را حدیث: «الا و من مات على حب آل محمد مات شهیدا...» تشكیل مى‌دهد. پس از این كتیبه، بدنه ایوان تا دو متر، آراسته به كاشى‌هاى معرق است و بعد از آن كتیبه سراسرى دیگرى به چشم مى‌خورد و بالاى آن مقرنس‌هاى سقف ایوان با خشت‌هاى طلا پوشیده شده است.
ضمنا دو ایوان كوتاه‌تر در دو طرف ایوان طلا قرار دارد. كه به كاشى‌هاى معرق آراسته شده است.
ایوان آینه:
در سمت شرقى حرم مطهر نیز ایوانى مرتفع قرار دارد كه به خاطر آینه‌كارى آن، به ایوان «آینه» معروف است.
در كمربند ایوان، كتیبه‌اى سراسرى از سنگ مرمر وجود دارد كه به خط ثلث آیه شریفه «الله نور السماوات و الارض..» بر آن نقش بسته است.
میان ایوان و رواق شرقى حرم ایوانچه‌اى است كه مانند ایوان اصلى با آینه‌كارى تزیین شده كه بر سر در آن حدیث شریف «من زار الفاطمه بقم فله الجنه» اخیراً به خط نستعلیق مشكى، خوانده مى‌شود. این مجموعه هنرى شگفت انگیز از كارهاى ارزشمند هنرمند مشهور دوره قاجار (استاد حسن معمار قمى) است كه همزمان با بناى صحن نو، به دستور «میرزا على اصغر خان اتابك» صدر اعظم بنا شد و در سال ۱۳۷۹و ۱۳۸۰ هجری شمسی تعمیرات اساسی در این ایوان صورت گرفته است.
گلدسته‌ها
گلدسته‌های ایوان طلا
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی ۱۷/۴۰ متر از سطح بام و قطر ۱/۵۰ متر ) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن «ان الله و ملائکته یصلون ...» است.
این مأذنه‌ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک»، در سال ۱۲۸۵ هجرى قمرى، طلا كارى شد.
در سال ۱۳۸۵هجری شمسی تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.
گلدسته‌هاى ایوان آینه
برفراز پایه‌هاى دو طرف ایوان دو مأذنه وجود دارد كه، از بلندترین بناهاى آستانه است.
ارتفاع آنها از سطح بام ۲۸ متر و از سطح صحن ۴۲/۸۰ متر و محیط آن ۳/۳۰ متر است. در بالاى مأذنه‌ها كتیبه‌اى با پهناى حدود یک متر دیده مى‌شود كه متن آن در یكى از مأذنه‌ها «لاحول و لاقوه الا بالله العلى العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است.
پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشى گرهى است كه در میان آنها نام‌هاى پروردگار متعال خوانده مى‌شود.
بانی آنها ، امین السلطان و معمار ، استاد حسن معمار قمی است. کاشی‌کاری گلدسته‌های مذکور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.
گلدسته‌های صحن بزرگ
در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نام‌های مبارک «الله»، «محمد»، «على» از بالا به پایین چهار مرتبه نوشته شده است.
مساجد آستانه
عنوان مسجد براى مكان‌هاى مقدسی که در زیر می‌آید، صرفا جهت نام‌گذارى است و احكام خاص مسجد را ندارند. لذا بعضى از اموات و بزرگان از علما و مراجع در این رواق‌ها دفن شده‌اند.
از مجموعه آستانه و حرم مطهر دو نقطه است كه احكام مسجد را دارد.
۱ـ محوطه جلوى محراب مسجد طباطبایى
۲ـ محوطه‌اى در رواق بالا سر حضرت(س) و لذا بعدها نام مسجد روى مجموعه اطراف آنها نیز گذارده شده است.
مسجد بالا سر:
این مسجد از زیباترین رواق‌های آستانه مقدسه است که در دوران صفویه به عنوان میهمان‌سرای آستانه شمرده می‌شد. در زمان قاجاریه ساختمان آن تجدید بنا شد و به صورت مسجدی با دو گنبد به دستور تقی‌خان حسام‌السلطنه ساخته شد. در سال ۱۳۸۸، آیت‌الله فیض با اختصاص زمینی در جهت غربی، این مکان را توسعه داد. بعد از الحاق مسجد اعظم به این قسمت، ساختمانی جدید به دستور تولیت با خصوصیات فراوان معماری (به جای بنای قدیمی عمارتی رفیع به ابعاد ۱۴در ۴۸متر، فاقد ستون) بنا شد. در سال ۱۳۴۵این بنا تکمیل شد.
مسجد طباطبایى:
دارای گنبدی ۵۰ستونی است که به جای صحن قدیم (زنانه) در جنوب روضه مطهره ساخته شده است.( دهانه این گنبد ۱۷و ارتفاع آن ۱۷متر است که با اضافه شدن فضاهای اطراف به ۲۴/۸۰ در ۲۰/۲۴ متر افزایش می یابد. این گنبد بر فراز ۱۰پایه آجری به قطر دو در دو و ارتفاع ۳/۳۰ متر قرار دارد) . در طرف جنوب مسجد محرابی مزین به کاشی‌کاری معرق به شکل 5 ضلعی و دارای کتیبه‌ای منقوش به آیه نور است. قسمت محدود به محراب و اطراف آن، حکم مسجد را دارد.
بانی این گنبد و مسجد مرحوم حجت‌الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی است. کار ساخت این مسجد از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۷۰هجری قمری به طول انجامید.
مسجد شهید مطهرى
این مسجد نیز به جاى موزه سابق ساخته شده است كه با كاشیكارى‌هاى جدید جلوه زیبایى دارد و اكثر مراسم مذهبى حرم مطهر در این محل برگزار مى‌شود.
مسجد اعظم
این مسجد به سبک معماری اسلامی بنا شده و در سال ۱۳۳۹هجری شمسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مجموع مساحت مسجد تقریبا ۱۲هزار متر مربع است.
دارای 4 شبستان ( شبستان زیر گنبد ۴۰۰متر مربع و شبستانهای جانبی هر کدام ۹۰۰متر مربع و شبستان زیر ساعت با مساحت ۳۰۰متر مربع و ارتفاع سقف هر کدام تا سطح حدودا ۱۰متر )، و سه ایوان رفیع و گنبد بزرگی به قطر ۳۰متر و ارتفاع ۲۵متر از سطح پشت بام و ارتفاع ۳۵ متر از کف شبستان است. گلدسته‌های آن به ارتفاع ۲۵ متر از بام و ارتفاع ۴۵متر از سطح زمین و ماذنه‌هایی به ارتفاع ۵ متر از سطح پشت بام ساخته شده‌اند.
علاوه بر این، یک برج با ساعت زنگی بزرگ در شمال مسجد قرار دارد که از ۴ جهت دیده می‌شود. در سال ۱۳۷۱هجری شمسی حایل بین مسجد اعظم و مسجد بالاسر برداشته شد تا محیط یکپارچه شود.
مسجد محمدیه
محوطه‌ای در شبستان بزرگ امام خمینی، به جای مسجد محمدیه قدیم که به همان اسم نام‌گذاری شده است.
شبستان بزرگ امام خمینی(ره)
این شبستان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع در طی سه سال احداث و در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی افتتاح گردید. دارای 4 ورودی است (از شرق به خیابان ارم، از جنوب به خیابان جدیدالاحداث، از غرب به صحن صاحب الزمان، و از شمال به حرم مطهر ).
دور تا دور این شبستان ستون‌های کوتاهی است که نیم طبقه روی آنها استوار شده و در وسط این محوطه چهار ستون بسیار بلند قرار دارد که گنبد کم ارتفاعی به شکل مربع بر آن قرار گرفته که بر دیوارهای داخلی گنبد آیات سوره انسان به خط ثلث با رنگ‌های طلایی و نقره‌ای نقش بسته است.
شبستان حضرت نجمه خاتون (س)
این بخش دقیقا در زیر شبستان امام خمینی بنا شده است. قسمت میانی این شبستان با اختلاف سطحی حدود ۵۰سانتیمتر در قالب یک طرح جدید ارائه شده است.
ظرفیت گنجایش نمازگزار در کل بخش توسعه حرم مطهر (شبستان امام خمینی، صحن صاحب الزمان (عج ) و شبستان نجمه خاتون (س)، ۲۳۵۰۰ نفر است. و مساحتی حدود ۱۸۰۰۰متر مربع را شامل می‌شود.)
صحن ها
صحن نو «اتابكى»:
این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم و ایوان غربى همان ایوان آینه است در هر كدام از این ایوان‌هاى یاد شده ظرایف و آثار هنرى، معمارى خاصى به كار رفته است كه نظر هر بیننده هنر دوست را به خود جلب مى‌کند. وجود این ایوان‌هاى مجلل به ویژه ایوان آینه و قرار گرفتن حوض چند ضلعى در وسط صحن مطهر (با خصوصیات موجود در آن) به زیبایی این مکان افزوده است.
این صحن از آثار (میزرا على اصغر خان صدر اعظم) است كه از سال ۱۲۹۵ هجرى قمرى تا سال ۱۳۰۳ بناى آن طول كشیده است.
صحن عتیق «قدیم»
صحن عتیق «واقع در شمال روضه مباركه» اولین صحنى است كه در این بارگاه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانى با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) است و ایوانى در شمال كه ورودى فیضیه به صحن را تشكیل مى‌دهد كه ساختمان نقاره‌خانه روى آن بنا شده است و ایوانى در غرب كه ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است.
این صحن در عین كوچكى به خاطر ایوان‌هاى آن از زیبایى خاصى برخوردار است.
این صحن و ایوان‌هاى اطراف آن را «شاه بیگى» همسر شاه اسماعیل صفوى در سال ۹۲۵ هجرى قمرى بنا کرد. از سال ۱۳۷۷ نیز به دستور تولیت آستانه مقدسه تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است كه همچنان ادامه دارد و بزودى شاهد یكى از جلوه‌هاى هنر اسلامى و تركیب هماهنگ در جهات مختلف صحن خواهیم بود.
صحن صاحب الزمان
این صحن با بیو‌تات متعلق به آن در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح شد.
رواق‌ها
محدوده‌هاى نزدیک‌تر به ضریح مطهر را رواق مى‌گویند.
رواق بالاسر:
محوطه‌اى است بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است، كه با آیینه‌كارى و گچكارى‌هاى بسیار زیبا آراسته شده است و محل زیارت مؤمنان است.
رواق دارالحفاظ
محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است كه از سابق در این محل خادمان و قاریان قرآن مراسم ویژه‌اى داشته‌اند و هم اكنون نیز خطبه شامگاهى خدام در آن جا اجرا مى‌شود.
رواق آینه،«شهید بهشتى»
كه در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است كه با تعمیراتى كه در سال‌هاى اخیر در آن انجام شده محل بسیار با صفا و نورانى براى زیارت خواهران است.
رواق پیشرو
محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است كه از سالیان قدیم محل برگزارى مراسم خطبه صبح‌گاهى و عرض ادب خدام و مسئولان آستانه مقدسه بوده است، و هم اكنون نیز این سنت ادامه دارد.
