بازکاوی نسخه‌های خطی زيارت عاشورا(1)

 به گزارش خیمه، از دیدگاه اهل لغت، زیارت از ریشه «زَور» به معنای میل و عدول از چیزی است. دروغ را نیز زور گویند، چون از واقعیت دور شده است و شخص زائر از آن رو که از غیر شخص زیارت‌شونده روی‌ گردانده، به او زائر گویند. (مقاییس اللغه/ج3/ص 36 ماده «زور») 

در المصباح المنیر آمده است: دیدار اولیای الهی را زیارت نامند، چون حقیقت این عمل، انحراف از عالم طبیعت با توجه به حفظ جسمانیت خویش است. (المصباح المنیر/ ماده «زور»)

جایگاه زیارت
یاد کرد انسان‌های شایسته و فرهنگ‌ساز همانند مصلحان تاریخی و دینی، لازمه محبت و تمنای درونی انسان نسبت به کمالات و نیکی‌هاست که ریشه در سرشت آدمی دارد که صاحب کتاب «الکنزالمخفی» شش هدف برای زیارت بیان می‌کند.
این پاسداشت گاه در قالب یاد قلبی و یا لسانی تجلی می‌کند. گاه نیز در لباس حضور جسمی و روحی در محضر شخصیت حَیّ و زنده یا به ظاهر مرده نمود پیدا می‌کند.

مقام و منزلت زیارت عاشورا
در این میان یکی از مصلحان بزرگ بشری، حضرت اباعبدالله الحسین (ع) است که شعاع محبت او تا قرون متمادی بر تمامی دل‌های عاشقان آن حضرت حکمفرماست. یکی از شکل‌های رایج یادکرد این الگوی بشریت، قرائت زیارت عاشوراست. این زیارت به جهت علو شأن انسان زیارت شونده و در برداشتن مضامین عالیه دینی مورد توجه امامان شیعه و به تبع آنها، عالمان دینی قرار داشته و دارد. 
از نشانه‌های این جایگاه ویژه، وجود روایات فراوانی است که توصیه به قرائت این زیارت در مكان‌ها و زمان‌هاي مختلف دارند. به این روایت دقت کنید: «ان قارﺉ زیارت عاشورا یعطی شیئین یوقی میته السوء و یؤمن هو و اعقابه من المکاره و الفقد و غلبه العدو و الجنون و البرص و الجذام و من تسلط الشیطان» (الاقبال سید بن طاووس/ فصل 13 / باب اول).

پیشینه‌ ی بحث
همان‌گونه که گفته شد، به خاطر علو منزلت و رفعت شخصیت شخص زیارت شونده (امام حسین (ع)) و از نظر دارا بودن مفاهیم بلند سیاسی، عرفانی، فرهنگی و تاریخی آن، علمای فراوانی به شرح و توضیح و گاهی نیز به نقد و بررسی آن از زوایای مختلف پرداخته‌اند که به چند نمونه از آنها می‌توان اشاره داشت، از جمله بررسی محتوایی آن.
ـ شرح زیارت عاشورا، ملا حبیب‌الله کاشانی (1262-1340 هـ .ق)، تحقیق: نزار الحسن ـ شرح زیارت عاشورا، میرزا ابوالمعالی کلباسی اصفهانی (م 1315 هـ .ق)، تحقیق: شیخ یوسف احسائی
J الدر المنصور فی شرح زیارت‌العاشور، میرزا احمد ابن عبدالرحیم معروف به میرزا آقا تبریزی
ـ شرح زیارت عاشورا، احمد امیرخانی
از رهگذر این شرح و بسط‌های صورت گرفته، برخی کتاب‌ها به بررسی سندی این زیارت از لحاظ صحت و سقم آن پرداخته‌اند مانند:
ـ بررسی اسناد زیارت عاشورا، مؤلف: آیت‌الله جعفر سبحانی
ـ رساله شرح تایعت در زیارت عاشورا، سید میرمحمدباقر حسینی استرآبادی ‌میرداماد (م1041ق) که به شرح کلمه (تابعت) در زیارت عاشورا پرداخته و اثبات نموده است ‌که‌ تایعت‌ می‌باشد. (الذریعة / ج13، ص132)
پس با سه رویکرد (نسخه شناسی،سندی،محتوایی)می‌توان به سراغ این زیارت مقدس و یا هر اثر متنی منسوب به ائمه طاهرین (ع) رفت.

1ـ رویکرد نسخه‌شناسانه
یعنی هر حدیث و روایت و یا زیارت به دلیل ماهیت نوشتاری بودن آن، اقتضای دارا بودن دو مطلب را دارد. اول شخص کاتب که این کاتب می‌تواند هم عالم معروف و یا شخصی مسلمان یا غیر مسلمان باشد. و دیگری وجود خود مکتوبه یا نسخه‌ای است که حاصل تلاش شخص کاتب است. 
شايان ذكر است که نوشتار حاضر فقط ناظر به همین رویکرد نسخه‌شناسانه است.
 
2-رویکرد سندی
در مرحله بعد از رویکرد نسخه‌شناسانه قرار دارد. در این مرحله، سند یا همان سلسله افرادی که حدیث را از امام معصوم(ع) اخذ کرده و تا قرن معاصر یا نزدیک به معاصر رسانده‌اند مورد بررسی قرار می‌گیرند که در علم رجال به بررسی آنها پرداخته می‌شود.

3-رویکرد محتوایی
علم درایه عهده‌دار این رسالت است. محتوای حدیث به سان تفسیر قرآن محدود به یک علم نیست و دیگر علوم نیز برای درک و مفهوم‌گیری از حدیث به یاری می‌آیند، از جمله علم اصول و منطق و فلسفه و ... .
با این مقدمه می‌توان به خوبی دریافت که ساختار روایی بودن زیارت عاشورا، آن را مستعد قرار گرفتن در بوطه‌ی نقد هر سه رویکرد قرار داده است.

طرح مسأله
در ادامه پژوهش‌های علمی صورت گرفته در مورد زیارت عاشورا در ابتدای محرم‌الحرام سال 1428 هـ .ق سلسله مقالاتی مبنی بر بررسی وجود یا عدم وجود لعن‌های پایانی زیارت عاشورا در یکی از سایت‌های اینترنتی منتشر شد. این مقالات به گفته نویسنده آن حاصل نشست‌هایی است که ایشان در همان سال در جمع جوانان شهر احساء عربستان مطرح نموده است. مطالب ارائه شده در رویکردهایی که اشاره شد در قسمت نسخه‌شناسی زیارت جای می‌گیرد و بحث نیز روی همین موضع متمرکز است.

شناختی اجمالی از نویسنده مقاله نقد زیارت
حجت‌الاسلام شیخ حسین راضی، متولد سال 1370 هـ .ق در روستای «حوطه» شهر «عمران» در حومه شهر احساء است. 
تحصیلات آکادمیک را تا چهارم ابتدایی خواند. در همان زمان با شخصی روبه‌رو شد که بر شیعه و معتقدات آنها حمله‌ور شده و شبهه می‌انداخت و همین جریان باعث شد که ایشان درس و مدرسه را رها کرده و تحصیلات حوزوی را آغاز کند تا بتواند پاسخگوی شبهات چنین اشخاصی باشد. در حالی که یازده سال بیشتر نداشت، عازم نجف شد و به محضر سید محسن حکیم رفت و دروس مقدماتی را نزد شهید سید محمدباقر صدر، شهید سید محمدباقر حکیم، شهید سید عبدالصاحب حکیم، آیت‌الله معرفت و ... آموخت. 
وی از طرف آیت‌الله مرعشی نجفی اجازه روایت دارد. اکنون مسئولیت حوزه علمیه در احساء و قطیف را به عهده دارد. هم‌اکنون امام جمعه شهر احساء عربستان نیز است. 

کتاب‌های فراوانی تألیف و تحقیق کرده‌ است از جمله: مشکله‌الزنا ـ اسبابها و علاجها ـ تاریخ علم الرجال ـ بحث قبر فاطمه (س) و ... .

مسأله‌پژوهی
ایشان در مقاله‌ خود سعی دارند با بیان منطقی و تقسیم‌بندی علمی و با استناد به نسخه‌های خطی که در دسترس ایشان بوده (که جمع‌آوری و دست‌یابی به آن‌ها سه سال طول کشیده است) اثبات نمایند که فقراتی که صد مرتبه تکرار می‌باشند و قسمت آخر زیارت عاشورا که مشتمل بر لعن است، در نسخه‌های اصلی کتاب مصباح‌المتهجد شیخ طوسی وجود ندارد و زیارت‌های عاشورایی که رایج است همگی مُحرَّف و دست‌کاری شده هستند.

بازتاب انتشار مقاله شیخ راضی
 با جست‌وجو در سایت‌ها و تالار‌های بحث و مناظره اینترنتی به جوابیه‌ای از طرف  حجت‌الاسلام شیخ یوسف احمد احسائی  برخوردیم.ایشان دو جلد کتاب  مفصل تحت عنوان (المداخلات الکامله فی رد مدعی التزویر) در جوابیه شیخ راضی چاپ کرده‌اند.

نقد زیارت عاشورا و پاسخ نقد
در ابتدا حسب امانتداری علمی سعی می‌شود تا دیدگاه شیخ راضی توضیح داده شده و در ادامه پاسخ جناب احسائی نیز مطرح شود.

دیدگاه شیخ راضی
برای روز عاشورا، چهار روایت و زیارت نقل شده است:
1ـ زیارت امام حسین(ع) که علقمه از امام محمد باقر(ع) روایت کرده است که در منابع کامل الزیارات ابن قولویه، مصباح‌المتهجد الکبیر و مصباح المتهجد الصغیر شیخ طوسی که سید بن طاووس همان را در کتاب مصباح‌الزائر و ابن‌مشهدی در کتاب المزار الکبیر به صورت مرسله از کتاب مصباح نقل کرده‌اند و زیارت عاشورای متداول نیز همین قسم است. 

2ـ زیارتی عاشورایی که عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) روایت کرده که در کتاب‌های ذیل یافت می‌شود.
الف) مصباح‌المتهجد کبیر شیخ طوسی
ب) اقبال‌الاعمال سید بن طاووس با سند صحیح خودش
ج) المزار الکبیر ابن‌مشهری با سند صحیح خودش 

3ـ زیارتی که سید بن طاووس در کتاب اقبال ذکر کرده است. 

4ـ زیارتی که سید بن طاووس در کتاب مصباح الزائر آورده است. 

زیارت عاشورای رایج که تحریف شده نیز است، کتاب‌های مفاتیح‌الجنان و دیگران همگی از مصباح‌المتهجد کبیر شیخ طوسی نقل کرده‌اند که همگی مرسله[سلسه سند روایت این زیارتها دارای اتصال به معصوم نیست و یابه جهت رعایت اختصار حذف شده است] هستند.
و حال با مراجعه به کتاب کامل‌الزیارات تفاوت زیارت عاشورای آن کتاب با زیارت رایج معلوم می‌شود. اولین کسی که باب نقد و منازعه در زیارت عاشورا را باز کرد، سید بن طاووس ره بود که می‌گوید:« من این زیارت را از کتاب مصباح‌الکبیر شیخ طوسی که به خط خودش نوشته، نقل کردم، در حالی که دو فصل آخر یعنی لعن و سلام صد مرتبه تکرار و فصل اللهم خص در آن نبود». و حال آن که بعد از چندین قرن، کتاب‌هایی که زیارت را از مصباح نقل کرده‌اند، همگی دارای لعن و سلام و فصل آخر می‌باشند که همین سخن سید موجب گردید تا به بررسی نسخه‌های خطی کتاب مصباح شیخ طوسی بپردازیم.

مراد از تحریف، کدام قسمت زیارت عاشورا است؟
منظور ما از تحریف صورت گرفته در زیارت عاشورا همان مقطع آخر است یعنی: «اللهم خص انت اول ظالم...»، صرف نظر از صحت یا عدم صحت سند زیارت که نظر ما غیر تام بودن سند است. سخن ما این است که این مقطع تحریف شده است و آن در قرن‌های ده به بعد تا معاصر در زیارت عاشورا وارد شده است.

چگونگی عملیات تحریف
در ابتدا لازم است در مقام سخن شناس، 3 درجه از نسخه‌ها را بیان نمایم:
دسته اول که صحیح‌ترین نسخه‌ها هستند، خود پنج نوع هستند.
1. قسم اول: نسخه‌ مؤلف که به خط خود نوشته است.
2. نسخه‌ای که بر آن از طرف مؤلف برای شاگردش اجازه قرائت صادر شده باشد.
3. نسخه‌ای که دقیقا بر نسخه مولف بر طبق شرایط استنساخ،کتابت شده باشد.
4. نسخه‌ای که با نسخه‌ مؤلف مقابله شده باشد.
5. نسخه‌ای که هم عصر یا نزدیک به عصر مؤلف کتابت شده باشد که هرچه نزدیک‌تر به عصر مؤلف باشد از اهمیت بیشتری برخوردار است. 

دسته دوم  نسخه ها
1. نسخه‌ای که یکی از علمای مشهور غیر از مؤلف آن را نوشته باشد. 2. نسخه‌ای که بر آن قرائت یا اجازه‌ای از طرف آن عالم مشهور صادر شده باشد.
3. نسخه‌ای که با نسخه‌ آن عالم مقابله شده باشد.
با این توضیحات، مسئولیت چهار نفر در این بحث، مهم به نظر می‌رسد.

1ـ راویان: آنها وظیفه دارند که سخنان پیامبر(ص) یا امامانی که از آن‌ها روایت نقل می‌کنند، با دقت فراوان و رعایت امانت‌داری بدون هرگونه تحریفی نقل نمایند که علم رجال و درایه کار بررسی آنان را بر عهده دارد. 

2ـ مؤلف: مؤلفان نیز وظیفه دارند که این روایات را همان‌گونه با سند و روایت نقل نمایند تا کسانی که بعد از آن‌ها به روایات مراجعه می‌نمایند، بتوانند در مورد صحت یا عدم صحت آن روایات به قضاوت بنشینند. .

3ـ ناسخان: ناسخ نیز وظیفه دارد که کتاب را بدون کم و زیاد کتابت کند. 

4-محققان: محققان و اندیشمندان در عصر حاضر دارای مسئولیت سنگین تری نسبت به دوره های پیش از خود هستند چون باید وقوف کامل بر امر نسخه‌شناسی داشته باشند تا نسخ محرف را از نسخ غیر محرف بازشناسند.

شیخ راضی ادامه می‌دهد که  من احساس وظيفه شرعی کردم و در رابطه با تحريفات صورت گرفته در زيارت عاشورا به نحقيق پرداختم که مدت سه سال به جستجو در کتابخانه‌های شهرهای مختلف ایران از جمله قم(کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی ره و کتابخانه آیت الله بروجردی ره و ... )،تهران(کتابخانه ملی،کتابخانه دانشگاه تهران و ...) و مشهد(کتابخانه آستان قدس رضوی .. ) مراجعه کردم و به نسخه‌های مختلف و فراوانی از کتاب مصباح المتهجدالکبیر شیخ طوسی ره دست یافتم.چرا که سرمنشأ اصلی تحریفات موجود را ، حذف و اضافاتی دیدم که براین نسخه صورت پذیرفته است. 

به طور کلی نسخه‌های موجود از این کتاب را به سه دسته می‌توان تقسیم نمود که به اختصار در جدول ذیل آمده است.



قسمت دوم اين مقاله را اينجا بخوانيد.