کد مطلب : ۱۰۳۱۲
عاشوراپژوهان ایرانی
درباره آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی
نوشته‌هاي صالحی در ميان علما و انديشمندان و مردم كوچه و بازار دست به دست گشت و انديشه‌هايش بر سر منابر و در كتاب‌ها تشريح و نقد شد. دكتر شريعتي اگر چه يكي از منقتدان سرسخت كتاب«شهيد جاويد» بود، اما با تجليلي شگرف از شخصيت صالحي نجف آبادي درباره اثرش مي‌گويد: «اين محققانه‌ترين كتابي است كه تاكنون در اين حوزه ديده‌ام.»
(علي شريعتي، كتاب شهادت)
در سال ۱۳۲۵ و مصادف با اوايل دوران مرجعيت آيت‌الله‌العظمي بروجردي، به قم رفت و نزد ايشان به تحصيل خارج فقه و اصول پرداخت. او همچنين در درس‌هاي امام خميني(ره) و آيت‌الله سيدمحمد داماد نيز شركت مي‌كرد. صالحي نجف‌آبادي همزمان و به توصيه اساتيدش به تدريس ادبيات عرب، شرح لمعه، رسائل و مكاسب و كفايه مي‌پرداخت و مهدوي‌كني، هاشمي رفسنجاني، محمدي گيلاني، محفوظي، حسن صانعي، لاهوتي اشكوري، رباني املشي و موسوي يزدي از كساني بودند كه بر سر درس هاي او حاضر مي‌شدند.
مدتي پس از به پايان رسيدن تحصيل در درس خارج فقه، صالحي تدريس در اين زمينه را آغاز كرد و به بحث در باب موضوعاتي چون انفال، خمس و مهم‌تر از همه ولايت فقيه پرداخت. صالحي از ابتداي نهضت امام خميني(ره) از ياران ايشان بود و يكي از كساني بود كه با حمايت بزرگان حوزه علميه قم نقش مهمي در مرجعيت حضرت امام داشت و پس از رحلت آيت الله بروجردي بخش عظيمي از مقلدان ايشان را به تبعيت از امام خميني(ره) ترغيب كرد.
شايد به دليل همين ارتباط بود كه امام خميني(ره) طي نامه اي اجازه تصدي امور حسبيه و تصرف در وجوه شرعيه و اخذ سهم از مسلمين را به صالحي نجف آبادي اعطا كرد. صالحي نجف آبادي به دليل سوابق مبارزاتي‌اش، مدتي را در زندان شاه به سر برد و پس از آن در سال ۱۳۵۲ از نجف آباد به قم منتقل و سپس تبعيد شد. سال اول را در ابهر زنجان، سال دوم را در تويسركان و سومين سال را در مهاباد گذراند.
صالحي نجف آبادي در سال هاي پس از انقلاب نيز به تدريس و تاليف مشغول بود. او سرانجام پس از سال‌ها تحقيق و پژوهش بعد از مدتي بيماري در شانزدهم اردبيهشت ۱۳۸۵ به ديدار باقي شتافت.
کتاب شهید جاوید
«شهيد جاويد» مهمترين كتاب صالحي نجف آبادي است. اين كتاب كه در سال ۱۳۴۹ منتشر شد در واقع بسط ايده‌اي بود كه نخستين بار در مقالات صالحي در سالنامه معارف جعفري در سال ۱۳۴۷ مطرح شده بود.شهيد جاويد تحقيقي بود درباره اهداف و ماهيت قيام امام حسين(ع). تاكيد صالحي نجف آبادي در اين كتاب بر بعد سياسي- اجتماعي و عقلاني واقعه عاشورا دستمايه بسياري از تحليل هايي شد كه انقلابيان مسلمان در مبارزات شان از آن بهره جستند.
برخي فرازهاي اين كتاب و شايد رويكرد خاص صالحي به مسئله عاشورا موجب اختلافات بسياري شد. تا جايي كه يكي از علماي مشهور شهر قم در اعتراض به چاپ اين كتاب قصد داشت كفن پوش در قم راهپيمايي كند.
مرحوم آيت الله گلپايگاني كه بيشترين تلاش را در جلوگيري از چاپ اين كتاب داشت، برابر طلاب معترض اصفهاني كه به خاطر اهانت روضه‌خوانان قم به آقاي مشكيني در خانه آقاي گلپايگاني آمده بودند، گفت: «صالحي چند سال قبل كتاب را آورد نزد من و اجازه چاپ خواست. من با دقت خواندم، ديدم صلاح نيست و اجازه ندادم. صالحي گفت : اگر آقاي صافي گفت چاپ نكن، چاپ نمي‌كنم، ايشان هم مطالعه كرد و صلاح ندانست. ولي ناگهان شنيدم چاپ كرده . هر كس مقلد من است حرام است اين كتاب را بخواند».
اما در عين حال روحانيوني نظير آيت الله منتظري و آيت الله مشكيني از اين كتاب حمايت مي‌كردند. كار به جايي رسيد كه ساواك براي تشديد اختلافات بين روحانيون به صورت مخفي اقدام به تجديد چاپ اين كتاب در تيراژ بالا كرد. دستور صريح مقدم به ساواك قم اين بود: خواهشمند است دستور فرماييد به نحو غيرمستقيم و به طور غير محسوس بدون اين كه نامبرده متوجه شود، تسهيلاتي جهت تجديد چاپ كتاب شهيد جاويد فراهم آورند. طبعاً دستور چاپ رديه‌ها نيز همزمان داده مي شد.
ساواك در گزارشي هم پيرامون درگيري دو گروه طرفدار و مخالف شهيد جاويد نوشت : به فرض آن كه بين دو جناح موجود درگيري ايجاد شود، به مصلحت است كه بدواًً دستگاه هاي انتظامي محل دخالت ننمايند و حتي به اختلافات موجود دامن زده تا بتوان بهره برداري لازم را نمود. در سند ديگري از ساواك آمده است : «خواهشمند است دستور فرماييد در مورد تضعيف طرفين (طرفداران [امام]خميني و [آيت‌الله]گلپايگاني) ترتيبي اتخاذ گردد كه اختلاف موجود در اين زمينه گسترش يافته و بهره‌برداري‌هاي لازم از اختلاف مذكور كسب گردد و نتيجه را اعلام فرماييد.»
در رد «شهيد جاويد» حداقل ۱۳ كتاب و مقاله‌هاي بسيار نوشته شد و روحانيون برجسته‌اي مانند علامه طباطبايي، آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي گلپايگاني و شهيد مطهري و حتي روشنفكراني مانند دكتر شريعتي به مخالفت با اين كتاب برخاستند. اما اين پايان كار نبود، بعد از انقلاب وقتي مهدي هاشمي به جرم قتل شمس آبادي دستگير شد، علت قتل را مخالفت شمس‌آبادي با كتاب شهيد جاويد ذكر كرد. و همين اتفاق سرمنشا حوادث بسياري شد.
شهيد مطهري نقد كوتاهي بر اين كتاب نگاشت كه البته صالحي بعدها به نقدهاي اين علما پاسخ گفت. اما به هر حال بحث و تبادل نظر در باب مفاهيم و ايده‌هاي مطرح شده در اين كتاب، هنوز هم ادامه دارد؛ حتي اگر نامي از صالحي نجف آبادي برده نشود. كتاب هاي صالحي نجف آبادي در سال‌هاي پس از انقلاب بارها تجديد چاپ شدند. گرچه در برخي موارد مخالفت‌هاي بسياري هم با انتشار اين كتاب‌ها صورت پذيرفت. منتقدان اين كتاب‌ها استدلال مي‌كردند كه نگاه صالحي به مفاهيم ديني در برخي موارد به انكار مسلمات دين اسلام و مذهب تشيع انجاميده است و از اين رو شايسته ترويج نيست. كتاب «عصاي موسي» در واقع پاسخ هاي صالحي نجف آبادي است به منتقداني كه در طول دو دهه به نقد افكار او پرداخته بودند. «ولايت فقيه، حكومت صالحان» هم حاصل درس‌هاي خارج صالحي بود.
«جمال انسانيت» يا تفسير سوره يوسف، «قضاوت زن در فقه اسلامي» كه سروصداي زيادي برانگيخت و حاوي ايده هاي متفاوتي در باب جايگاه زن از ديدگاه فقه اسلامي بود، «پژوهشي جديد در چند مبحث فقهي» طهارت كافر، اجتهاد بسته و باز و... از ديگر كتاب هاي صالحي نجف آبادي هستند.
(علي شريعتي، كتاب شهادت)
•••
نعمت‌الله صالحي نجف آبادي ۱۳۰۲ در نجف آباد اصفهان متولد شد. پانزده ساله بود كه تحصيلات مقدماتي را گذراند، در همان سال به اصفهان رفت و پس از گذراندن دوره ادبيات عرب، به درس حضرات آيات حاج آقا رحيم ارباب و حاج شيخ محمدحسن عالم نجف آبادي (دايي‌اش) رفت.در سال ۱۳۲۵ و مصادف با اوايل دوران مرجعيت آيت‌الله‌العظمي بروجردي، به قم رفت و نزد ايشان به تحصيل خارج فقه و اصول پرداخت. او همچنين در درس‌هاي امام خميني(ره) و آيت‌الله سيدمحمد داماد نيز شركت مي‌كرد. صالحي نجف‌آبادي همزمان و به توصيه اساتيدش به تدريس ادبيات عرب، شرح لمعه، رسائل و مكاسب و كفايه مي‌پرداخت و مهدوي‌كني، هاشمي رفسنجاني، محمدي گيلاني، محفوظي، حسن صانعي، لاهوتي اشكوري، رباني املشي و موسوي يزدي از كساني بودند كه بر سر درس هاي او حاضر مي‌شدند.
مدتي پس از به پايان رسيدن تحصيل در درس خارج فقه، صالحي تدريس در اين زمينه را آغاز كرد و به بحث در باب موضوعاتي چون انفال، خمس و مهم‌تر از همه ولايت فقيه پرداخت. صالحي از ابتداي نهضت امام خميني(ره) از ياران ايشان بود و يكي از كساني بود كه با حمايت بزرگان حوزه علميه قم نقش مهمي در مرجعيت حضرت امام داشت و پس از رحلت آيت الله بروجردي بخش عظيمي از مقلدان ايشان را به تبعيت از امام خميني(ره) ترغيب كرد.
شايد به دليل همين ارتباط بود كه امام خميني(ره) طي نامه اي اجازه تصدي امور حسبيه و تصرف در وجوه شرعيه و اخذ سهم از مسلمين را به صالحي نجف آبادي اعطا كرد. صالحي نجف آبادي به دليل سوابق مبارزاتي‌اش، مدتي را در زندان شاه به سر برد و پس از آن در سال ۱۳۵۲ از نجف آباد به قم منتقل و سپس تبعيد شد. سال اول را در ابهر زنجان، سال دوم را در تويسركان و سومين سال را در مهاباد گذراند.
صالحي نجف آبادي در سال هاي پس از انقلاب نيز به تدريس و تاليف مشغول بود. او سرانجام پس از سال‌ها تحقيق و پژوهش بعد از مدتي بيماري در شانزدهم اردبيهشت ۱۳۸۵ به ديدار باقي شتافت.
کتاب شهید جاوید
«شهيد جاويد» مهمترين كتاب صالحي نجف آبادي است. اين كتاب كه در سال ۱۳۴۹ منتشر شد در واقع بسط ايده‌اي بود كه نخستين بار در مقالات صالحي در سالنامه معارف جعفري در سال ۱۳۴۷ مطرح شده بود.شهيد جاويد تحقيقي بود درباره اهداف و ماهيت قيام امام حسين(ع). تاكيد صالحي نجف آبادي در اين كتاب بر بعد سياسي- اجتماعي و عقلاني واقعه عاشورا دستمايه بسياري از تحليل هايي شد كه انقلابيان مسلمان در مبارزات شان از آن بهره جستند.
برخي فرازهاي اين كتاب و شايد رويكرد خاص صالحي به مسئله عاشورا موجب اختلافات بسياري شد. تا جايي كه يكي از علماي مشهور شهر قم در اعتراض به چاپ اين كتاب قصد داشت كفن پوش در قم راهپيمايي كند.
مرحوم آيت الله گلپايگاني كه بيشترين تلاش را در جلوگيري از چاپ اين كتاب داشت، برابر طلاب معترض اصفهاني كه به خاطر اهانت روضه‌خوانان قم به آقاي مشكيني در خانه آقاي گلپايگاني آمده بودند، گفت: «صالحي چند سال قبل كتاب را آورد نزد من و اجازه چاپ خواست. من با دقت خواندم، ديدم صلاح نيست و اجازه ندادم. صالحي گفت : اگر آقاي صافي گفت چاپ نكن، چاپ نمي‌كنم، ايشان هم مطالعه كرد و صلاح ندانست. ولي ناگهان شنيدم چاپ كرده . هر كس مقلد من است حرام است اين كتاب را بخواند».
اما در عين حال روحانيوني نظير آيت الله منتظري و آيت الله مشكيني از اين كتاب حمايت مي‌كردند. كار به جايي رسيد كه ساواك براي تشديد اختلافات بين روحانيون به صورت مخفي اقدام به تجديد چاپ اين كتاب در تيراژ بالا كرد. دستور صريح مقدم به ساواك قم اين بود: خواهشمند است دستور فرماييد به نحو غيرمستقيم و به طور غير محسوس بدون اين كه نامبرده متوجه شود، تسهيلاتي جهت تجديد چاپ كتاب شهيد جاويد فراهم آورند. طبعاً دستور چاپ رديه‌ها نيز همزمان داده مي شد.
ساواك در گزارشي هم پيرامون درگيري دو گروه طرفدار و مخالف شهيد جاويد نوشت : به فرض آن كه بين دو جناح موجود درگيري ايجاد شود، به مصلحت است كه بدواًً دستگاه هاي انتظامي محل دخالت ننمايند و حتي به اختلافات موجود دامن زده تا بتوان بهره برداري لازم را نمود. در سند ديگري از ساواك آمده است : «خواهشمند است دستور فرماييد در مورد تضعيف طرفين (طرفداران [امام]خميني و [آيت‌الله]گلپايگاني) ترتيبي اتخاذ گردد كه اختلاف موجود در اين زمينه گسترش يافته و بهره‌برداري‌هاي لازم از اختلاف مذكور كسب گردد و نتيجه را اعلام فرماييد.»
در رد «شهيد جاويد» حداقل ۱۳ كتاب و مقاله‌هاي بسيار نوشته شد و روحانيون برجسته‌اي مانند علامه طباطبايي، آيت الله گلپايگاني، آيت الله صافي گلپايگاني و شهيد مطهري و حتي روشنفكراني مانند دكتر شريعتي به مخالفت با اين كتاب برخاستند. اما اين پايان كار نبود، بعد از انقلاب وقتي مهدي هاشمي به جرم قتل شمس آبادي دستگير شد، علت قتل را مخالفت شمس‌آبادي با كتاب شهيد جاويد ذكر كرد. و همين اتفاق سرمنشا حوادث بسياري شد.
شهيد مطهري نقد كوتاهي بر اين كتاب نگاشت كه البته صالحي بعدها به نقدهاي اين علما پاسخ گفت. اما به هر حال بحث و تبادل نظر در باب مفاهيم و ايده‌هاي مطرح شده در اين كتاب، هنوز هم ادامه دارد؛ حتي اگر نامي از صالحي نجف آبادي برده نشود. كتاب هاي صالحي نجف آبادي در سال‌هاي پس از انقلاب بارها تجديد چاپ شدند. گرچه در برخي موارد مخالفت‌هاي بسياري هم با انتشار اين كتاب‌ها صورت پذيرفت. منتقدان اين كتاب‌ها استدلال مي‌كردند كه نگاه صالحي به مفاهيم ديني در برخي موارد به انكار مسلمات دين اسلام و مذهب تشيع انجاميده است و از اين رو شايسته ترويج نيست. كتاب «عصاي موسي» در واقع پاسخ هاي صالحي نجف آبادي است به منتقداني كه در طول دو دهه به نقد افكار او پرداخته بودند. «ولايت فقيه، حكومت صالحان» هم حاصل درس‌هاي خارج صالحي بود.
«جمال انسانيت» يا تفسير سوره يوسف، «قضاوت زن در فقه اسلامي» كه سروصداي زيادي برانگيخت و حاوي ايده هاي متفاوتي در باب جايگاه زن از ديدگاه فقه اسلامي بود، «پژوهشي جديد در چند مبحث فقهي» طهارت كافر، اجتهاد بسته و باز و... از ديگر كتاب هاي صالحي نجف آبادي هستند.
