تعزیه؛ یک ابزار کمک آموزشی

چند خطی که در بالا آمد توصیفی از نقطه شروع یک مراسم عزاداری مذهبی در شهر شاهرود واقع در استان سمنان بود. مراسمی که محلی ها به آن «تعبیه» یا «شبیه خوانی» گویند و نام آشناتر آن برای ما «تعزیه» است. با شنیدن این صدا که نوعی دعوت همگانی است اهالی اعم از زن و مرد و بچه و مسن، دور محل برگزاری تعزیه که مسجد، تکیه و یا میدان مرکزی است جمع می شوند.

تعزیه‌خوانان لباس‌های مخصوص نقش خود را پوشیده و در صحنه جایگیری کرده‌اند، روایت داستان آغاز می‌شود، این روایت می‌تواند به زندگی هرکدام از شخصیت‌های مذهبی دخیل در واقعه عاشورا اختصاص داشته باشد، برهمین اساس، تعزیه‌های مختلفی وجود دارد که طبق تقویم زمانی مشخصی هر روز اجرا می‌شوند. در شاهرود رسم بوده که در ماه محرم، تعزیه‌های جداگانه‌ای برای مسلم، حر، قاسم، علی‌اکبر، ابوالفضل، عابس، عباس و نیز مختار برگزار می‌کرده‌اند. در این بین، تعزیه‌های دیگری هم تحت عنوان پشت در پشت، حجه الوداع، عاشورا و نیز غارت برگزار می‌شده‌است.

تعزیه‌های ماه صفر هم به چند موضوع مشخص اختصاص داشته که از جمله آنها می‌توان به تعزیه ورود اهل بیت به مدینه، تعزیه فاطمه صغری، تعزیه مصیبت و نیز تعزیه‌های مربوط به ضربت خوردن امام علی، امام موسی کاظم، حضرت زهرا، حسن مجتبی و نیز امام رضا اشاره کرد. در صحنه اجرا، موسیقی، شعر و روایت‌های داستانی دست به دست هم داده و شخصیتی، رویدادی و یا مفهومی را به تماشاچیان معرفی می‌کرده‌اند.

اهمیت تعزیه در شاهرود تاحدی بوده که در مناسبت‌های مذهبی دیگری چون وفات حضرت زهرا، مراسم تعزیه‌های زنانه در خانه‌ها و اماکن خصوصی زنانه برپا می‌شده است. این مراسم، حالت نمایشی نداشته و از تبلیغات پیش از شروع تعزیه، لباس‌های مخصوص تعزیه و نیز صحنه‌آرایی در آن استفاده نمی‌شده است، چرا که مراسمی عزاداری بوده که شرکت‌کنندگان در آن، به تخلیه احساسی خود و نیز اداری نذورات برای گرفتن حاجاتشان می‌پرداخته‌اند.

تعزیه از نظر لغوی به عزا و عزاداری اشاره دارد اما آیا هدف از آن تنها بیان غم و ناراحتی شخصی افراد است؟ تعزیه، یک تئاتر سنتی آیینی است که بازیگرانی با دیالوگ ها و نقش های ویژه ای دارد، کارگردان مخصوصی بازیگران را هماهنگ می‌کند، لباس‌ها، ابزارها و صحنه ویژه‌ای برای اجرا داشته و از همه مهم‌تر، تماشاگران بسیاری برای تماشای آن جمع می شوند.

به نظر نمی‌رسد این حجم از سازمان یافتگی و هماهنگی را بتوان تنها با همین کارکرد عزاداری توجیه کرد. شاید بهتر باشد تعزیه را به جای آنکه یک شیوه عزاداری تعریف کنیم آن را نوعی ابزار آموزشی و تبلیغی بدانیم که قصد آن بیشتر اطلاع رسانی و آموزش همزمان تاریخ، فرهنگ و مذهب جامعه به نسل جدید بوده است.