آرمان هیأت - آینه‌داران آفتاب؛ شرح عاشقی و شیدایی

فرهنگ-خیمه: به صفت «بچه هیئتی» بودنمان بسیار در عزای حسین(ع) بوده‌ایم. در ماتم او گریسته‌ایم و نام‌های آشنایی که در کربلا در رکاب امام شهید رفتند را هم زیاد شنیده‌ایم. به همین دلیل شاید «آینه‌داران آفتاب پژوهش و نگارش نو از زندگی و شهادت یاران اباعبدالله‌الحسین(ع)» کتاب دشواری به نظر نرسد. سهل ممتنع است. اما وقتی فهرست کتاب را نگاهی بیندازی و مقدمه را بخوانی،‌ شاهد پژوهشی تفصیلی و با وسواس هستی که با دقت و تفکیک ستودنی انتخاب شده‌اند؛ از میان انبوهی از مقاتل و تاریخ‌نوشته‌هایی که هرکدام سبک متفاوتی و نگاهی خاص به خود داشته‌اند و گاه نیاز به زدودن شاخ و برگ‌هایی که بر دوش تاریخ سوار شده‌اند.

دکتر «محمدرضا سنگری»، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران،‌ که همواره نامی آشنا در میان علاقه‌مندان به ادبیات دفاع مقدس بوده است، مولف «آینه‌داران آفتاب» است.

از جمله آثار شناخته‌شده وی دوره سه جلدی «ادبیات منظوم دفاع مقدس»‌است که عنوان کتاب برگزیده سال دفاع مقدس را نیز به خود اختصاص داده است. آینه‌داران آفتاب در دو مجلد و نزدیک به ۱۵۰۰ صفحه جمع‌آوری شده است. سنگری در این کتاب نام و نسب و صفات و ویژگی‌های ۱۵۳ تن از یاران امام حسین(ع) را که در مراحل مختلف همراهی امام در جریان حرکت ایشان به سوی کوفه به شهادت رسیدند آورده است.

سنگری با تکیه بر پشتوانه‌اش در ادب پارسی همچنین داستان کوتاهی را از زندگی هرکدام از این بزرگان عاشورایی مدون کرده است. داستانی که با تاکید خود او ریشه در مستندات تاریخی‌ای دارد که او در جریان این پژوهش به آنها دست یافته است.

البته دست‌یابی به داستانی که بیشترین تایید تاریخی درباره آن وجودداشته باشد کاری ساده نبوده است. همانگونه که سنگری درباره مشکلات این بخش از کار می‌نویسد: «نهضت حسین، مردمی‌ترین حادثه تاریخ اسلام است. پیوند و گره‌خوردگی عطافی مردم در عین ارزشمند بودن، آسیب‌های فراوانی در پی داشته است که تحریف،‌شاخ و برگ‌های ناروا و افزودن‌های فاقد استناد از آن جمله است.» علاوه بر این او می‌گوید که در مسیر این پژوهش با «دخل و تصرف‌های غرض‌ورزانه و یا جاهلانه» نیز روبرو بوده است.

سنگری در فصل نخستین کتاب فضای کلی حاکم بر کار را برای خواننده ترسیم می‌کند. او در این فصل از صفاتی می‌گوید که عموم یاران اباعبدالله(ع) از آن برخوردار بوده‌اند. آنچه بر آنها تا رسیدن به کربلا رفته است و اینکه آنها از چه قبایلی بوده‌اند. شهدای هر قبلیه را به تفیکیک می‌گوید و درباره موقعیت جغرافیای سیاسی و قومیتی کوفه سخن می‌گوید. از این فصل به بعد کتاب روندی مشخص‌ می‌یابد. تمامی فصل‌های بعدی کتاب به بررسی شهدای مقاطع مختلف می‌پردازد.

در هر فصل ابتدا مقدمه‌ای کوتاه می‌آید و پس از آن شناسنامه اجمالی شهدا قرار دارد. پس از شناسنامه اجمالی شرحی مفصل‌تر از زندگی هرکدام از شهدا را می‌بینیم که شامل تبار و نژاد، زمان پیوستن به اباعبدالله، نحوه شهادت، سن، ‌ویژگی‌ها و فضایال، نام در زیارت‌نامه‌ها و منابع، و اطلاعات دیگری مانند مقاتل و شعرهایی که درباره هرکدام از آنها وجود دارد، است.

فصل‌های بعدی هرکدام به یکی از مقاطعی که شماری از یاران به شهادت رسیده‌اند اختصاص دارد: شهیدان پیشاهنگ، شهیدان تیرباران صبح، شهیدان پیش از نماز، شهیدان نماز، شهیدان پس از نماز، شهیدان بنی‌هاشم، شهیدان پس از امام عنوان فصل‌های دوم تا هشتم کتاب را به خود اختصاص داده است.

نگاهی از منظر ادبیات به تاریخ
تسلط محمدرضا سنگری به ادبیات او را در تمام دوران هفت ساله پژوهش کتاب به یک ادیب پژوهش‌گر تاریخ تبدیل کرده است. روایت او از کربلا اگرچه روایتی مبتنی به تاریخ است و به روایت خود او تلاش بسیاری هم برای زدودن زبان حال‌ها و افزودنی‌های عرضی بر روایت کربلا انجام شده است، تا در حد ممکن روایت سره و دست اول عرضه شود، اما در عین حال آینه‌داران آفتاب زبان یک پژوهش تاریخی را ندارد.

این دور بودن زبانی و در برخی از بخش‌های کتاب اجرایی، از پژوهش‌های متداول تاریخی سبب شده است انتقادهایی از این کتاب شود. از جمله محمداسفندیاری در نشست بررسی این کتاب به برخی از آنها اشاره کرده است. سنگری در گفت‌وگویی تفصیلی با خیمه (‌بخش اول و بخش دوم گفت‌وگو را را که در شماره‌ ۳۸-۳۹ خیمه درج شده بود، از دست ندهید) درباره متدولوژی این کتاب سخن گفته و معتقد است بیش از هرچیز دیگر به دنبال این بوده است که تلفیقی از پژوهش‌های تاریخی و ذوق ادبی را در کنار هم بیاورد.

نگاه درون‌دینی سنگری سبب شده تا به قول خودش به دنبال سرودن «مرثیه مدرن» برای اباعبدالله باشد. همه اینها در کنار هم،‌ اثری را پدید آورده است که روایتی است از عاشقی و شیدایی، حکایت آینه‌دارانی که آفتاب را تصویر کرده‌اند و البته نویسنده‌ای که شیدای سوژه‌هایش شده است و از اینکه به آن اعتراف کند هم ترسی ندارد.

کتاب آینه‌داران آفتاب توسط شرکت چاپ و نشر بین‌الملل منتشر شده است.