روستاییان فدافن کاشمر خونخواهان حسین(ع)
مراسم خونخواهی در روستای فدافن کاشمر در کنار نخل‌گردانی همه ساله طبق سنتی دیرینه، عصر روز دوازدهم محرم توسط روستاییان فدافن این شهرستان باشکوهی خاص انجام می‌شود.

بعد از ظهر این روز تمامی هیئت عزاداری روستای فدافن با عنوان دسته بنی اسد به سمت شهر کاشمر حرکت می‌کنند و با حرکت در سطح شهر به سمت باغمزار به راه می‌افتند.

در این مراسم، آئین‌های مختلفی از جمله نخل‌گردانی به نمایش گذاشته می‌شود و عده‌ای بیل به دست، به نشانه مردان قبیله بنی اسد که جهت دفن پیکرهای مطهر شهدا به کربلا آمده بودند در بین جمعیت دیده می‌شوند.

این مراسم جزئی از میراث فرهنگی کاشمر به حساب می‌آید که حداقل در سطح استان خراسان رضوی کم نظیر است و قابلیت پرداختن به آن در بحث گردشگری مذهبی کاملاً وجود دارد.

بررسی ابعاد مختلف آئین نخل گردانی در کاشمر

حمیدرضا بی‌تقصیر یکی از پژوهشگران فرهنگ بومی کاشمر با بیان اینکه تعزیه‌ با نمادهای‌ مختلف‌، وقایع‌ دینی و مذهبی این‌ ملت را به نمایش‌ می‌گذارد، گفت: از جمله این‌ موارد می‌توان به برپایی‌ نخل‌ و حرکت آن با آیین خاصش‌ اشاره کرد.

وی ادامه داد: برابر اسناد باقی مانده نخل‌گردانی در کاشمر حداقل سابقه ای ۲۰۰  ساله دارد و در حال حاضر فقط در روستای فدافن از توابع بخش مرکزی کاشمر شاهد برگزاری این آئین هستیم.

وی گفت: معمرین می‌گویند آبادی‌های بزرگ کاشمر در صد سال گذشته دارای نخل بوده‌اند و شاید یزدی‌های مهاجر این آئین را به کاشمر آورده باشند، شاید هم از ویژگی‌های حاشیه‌نشینان کویر باشد، اما در خراسان رضوی ظاهراً فقط در کاشمر و فردوس و شاید گناباد شاهد این آئین باشیم.

وی افزود: معروفیت نخل فدافن به حدی است که در باور مردم کاشمر به صورت ضرب‌المثل نفوذ کرده است؛ نخل فعلی از نخل قبلی بسیار کوچکتر است.

بی‌تقصیر گفت: بقایای نخل قبلی تا همین چند سال قبل موجود بود، دو سال پیش نخل فدافن تا اولین دوره مسابقات آئین‌های عاشورایی منعقد در تهران هم رفت و مقام اول را کسب نمود. خود شهر کاشمر هم حداقل تا ۸۰ سال قبل دارای نخلی بزرگ بوده است.

بی‌تقصیر افزود: وجود مراسم‌ نخل‌بندی‌ و مراسم‌ مربوط‌ به آن، به حدی‌ سابقه‌ دارد که‌ در فرهنگ‌ مردم کاشمر نیز‌ به صورت‌ ضرب‌‌المثل‌ در آمده است، به عنوان مثال مردم زمانی که شاهد‌ ترس‌ کسی‌ از انجام‌ کاری سخت‌ است‌، این ضرب‌المثل‌ را به کار‌ می‌برند : «مگه‌ میی‌ (می خواهی )، نخل فدافن‌ ‌ره حرکت بدی» و یا در نفرین‌های محبت‌آمیز‌ مادران نسبت به‌ فرزندان‌ پسر‌ شاهدیم‌ که می‌گویند: «الهی‌ ننه‌، بری که از روی‌ نخل فدافن، بُفتی به ته.»

وی در ارتباط با مقدمات برپایی این مراسم گفت: در روستای‌ فدافن، زمانی که دست‌اندرکاران‌ هیئت‌های سینه‌زنی روستا‌ تصمیم‌ به آذین‌ نخل می‌گیرند‌، این اهالی‌ روستا هستند‌ که از جان‌ و دل، ساز و برگ‌ کا‌ر را فراهم می‌سازند،‌ اکثر امور‌ مربوط‌ به این‌ مراسم‌ به صورت‌ موروثی‌ است.

وی افزود:‌ نخل‌ شبکه‌ای ‌از چوب‌های‌ به هم‌ متصل‌ است که‌ فرمی‌ و شکلی‌ شبیه‌ خانه‌ای‌ متحرک‌ با سقف‌ شیروانی‌ دارد، این مجموعه‌ چوب‌ به‌ هم متصل، وزنی‌ قریب‌ پنج تن‌ دارد.‌ برای بلند‌ کردن آن به افراد‌ زیادی‌ احتیاج‌ است و این سوای‌ افراد پیرامون‌ آن است.

نخل فدافن استوار بر چهار پایه

بی‌تقصیر گفت: نخل‌ بر دوش ۴۰ مرد قرار می‌گیرد، مردانی‌ که از سر اخلاص‌ متحمل‌ وزن‌ نخل می‌گردند. این جمعیت جلو‌داری‌ دارند‌ و بر یمین‌ و یسار‌ و عقبه‌ جمعیت‌ هم‌ افرادی‌ معین ناظرند، این افراد‌ مستقر در هر سمت، کار خود را از پدر‌ به ارث‌ برده‌اند‌ و سمتش، موروثی‌ است.‌ گاهی، اسبی‌ سفید و خون‌ آلود به همراه رکابداری‌ در پیش جمعیت قرار‌ می‌گیرد، این اسب اشاره به ذوالجناح امام‌حسین(ع) دارد.

بی‌تقصیر با تأکید بر اینکه در کلیت‌ این آئین نذر‌ و اعتقادات‌ مردم‌ جایگاه‌ خاصی‌ دارد، افزود: مردی‌ اسب را می‌آورد، دیگری شمشیر‌ را و آن دگر‌ رکابدار‌ می‌گردد‌ و این همان‌ میراث‌ به ارث‌ رسیده از اجداد است. جمعیت حاضر‌ هم با نخل‌ حرکت‌ می‌کنند، ذکر یاحسین‌(ع) و بیان‌ مظلومیت‌ او و یارانش‌ در فضا‌ پخش‌ می‌شود، برای نخل‌ چهار سمت ذکر‌ شده، هر سمت، چهار‌ نفر‌ مهار‌ نخل قرار‌ گرفته‌ بر دوش‌ ۴۰ مرد دیگر‌ را بر عهده دارند.‌ اینان‌ مسیر‌ حرکت‌ را معین می‌کنند‌. جمعیت‌ برای این‌ چهار‌ تن‌ مستقر‌ در هر سمت‌ احترام قائلند‌ اینان‌ بزرگان قوم و راهبران‌ تکیه هستند.

این پژوهشگر فرهنگ بومی نخل را نمادی از تابوت سیدالشهداء دانست و گفت: اهالی فدافن‌ را اعتقاد‌ بر این است‌ که نخل‌ نمادی‌ است از تابوت‌ امام حسین‌بن‌علی(ع)، تابوتی‌ که از حجم‌ یک تابوت‌ بیشتر‌ گشته است‌ و به خود شکوه‌ و جلالی‌ خاص گرفته، شکوهی‌ که‌ بیان‌ عظمت‌ و جلالت‌ شخص حسین ‌بن‌علی(ع) آمده‌ است. نخل‌ بر دوش‌ مردم در نوسان‌ است.‌

وی افزود: آذین‌ آن در نظر مردم بسیار ثواب‌ دارد و آذینی از مهر و صفای‌ مردم‌ و شوق‌ و ذوق آنان با پارچه‌های کشمیری‌ رنگارنگ‌ و تمثالی‌ از بزرگان‌ دین و آینه‌هایی‌ در طرفین و جابجا‌ رنگ سیاه سوار بر سایر رنگها به نشانه عزای شاه دین.

بی‌تقصیر ادامه داد: در قدیم مردی بر فراز نخل می‌رفته و نوحه سر می‌داده ولی اکنون فقط آوای جمعیت است و بهم خوردن بیل، بیل‌زن‌ها ۱۲ تن هستند و همگی پا برهنه‌اند. اهالی را اعتقاد آنست که بیل‌زن‌ها جاده صاف کن نخلند، اگر جوی آبی، گودالی در مسیر باشد آنان برای سهولت حرکت جمعیت آنرا هموار می‌کنند و اگر برآمدگی یا دیواری در پیش روی باشد، آن را از بین می‌برند. اینان کارشان موروثی نیست ولی مردم به بیل‌زن‌های سال قبل احترام می‌گذارند و آنان، بیل‌زنان سال دیگر هم می‌شوند مگر به علتی از قبیل لزوم ادای نذر دیگران جای خود را به دیگری بدهند.

بی‌تقصیر با بیان اینکه در مسیر حرکت، نخل گاهی با هدایت مهار به دستان، مکرر بر دور خود می‌چرخد، تصریح کرد: منظره حاضر، بسیار دیدنی است دَوَرانی از سرعشق و بی‌قراری و عظمتی از تلألو رنگ‌ها با غلبه سیاهی که نمادی از تعزیه کربلائیان است.

وی ادامه داد: شباهت نخل به کجاوه هم قابل توجه است و شاید که اشارتی به اسیران کجاوه‌نشین باشد، کجاوه‌های قبل از کربلا که بعد از مصیبت به شترانی بی‌زین و یراق تبدیل می‌شده‌اند، شاید آن شباهت به کجاوه، طعنه به دنیاطلبی دنیویان دنیاخواه باشد. به هر صورت به تعبیر اهالی، مراسم نخل‌برداری اشارتی به حضور مردم در میان یک واقعه حماسی و مذهبی است.

وی افزود: مهارگران هر سمت، سوای هدایت کلیت مراسم، مراقبند که نخل از دوش مردم بر زمین نیفتد و به تعبیر اهالی روستا شیوه نگردد. فردی در میانه نخل زنگی را بدست‌ دارد که صدایش، برای افراد پیرامون نخل، بیان حضور و اخطار است.

بی‌تقصیر در خصوص دلیل استفاده از نام نخل هم گفت: نخل در عربی به معنای درخت خرما است، درختی با شکوه و جبروت، پس بر تابوتی به این عظمت و شکوه را، نامی اینگونه سزاست که بیان آن جلال و شکوه باشد.

وی افزود: نخل را در روز عاشورا و اکثراً روز یازدهم محرم به حرکت در می‌آورند و در روز دوازدهم نیز طی مراسم ویژه‌ای با عنوان دسته بنی اسد به نشانه برگزاری مراسم تشییع امام حسین‌(ع) راهی شهر کاشمر شده و به سمت باغمزار و جوار امامزاده سیدحمزه(ع) حرکت می‌کنند.

وی در رابطه با علت برگزاری این مراسم باشکوه در کاشمر گفت: چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین‌(ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند، شیعیان همه ساله به جبران، رسم نخل‌گردانی را تکرار می‌کنند و به خاطر اینکه آن حضرت، بزرگوار است، تابوتش را بزرگ و حجیم در نظر می‌گیرند. حجیم بودن نخل بیانگر عظمت صاحبش است و نیز گویند بزرگی نخل همراه با فریاد یا حسین‌(ع) آنهایی را که نخل را حمل می‌کنند، در افراد تهییج ایجاد می‌کند.

بی‌تقصیر افزود: تزئین نخل گاهی تا چهار روز به طول می‌کشد اسباب و ادوات و تدارکات مربوطه، بستگی به نذر و نیازهای مردم دارد. برای جایگزین کردن افرادی به جای حاملین نخل، نیروی ذخیره وجود دارد. هر فرد حامل به هنگام نخل، باید بر روی شانه‌اش چادر شبی و یا بالشی قرار دهد. حاملین پا برهنه‌اند که این نمایش اخلاص است.

وی گفت: در مراسم نخل‌برداری، افراد زیر ۱۸ سال را دخالت نمی‌دهند و به هنگام حرکت نخل، زنجیر‌زنان پیرامون آن زنجیر می‌زنند و همراه با دیگران عزاداری می‌کنند، افراد هر هیئتی طی دو دور بر گرد نخل، بر سر و سینه می‌زنند و حسن و حسین می‌گویند.

وی در ارتباط با گروه‌های مختلفی که در این مراسم حاضر هستند، گفت: ترتیب حرکت گروه‌ها به هنگام نخل‌گردانی، در راه رسیدن به مکان اجرای تعزیه به این شکل است که ابتدا گروه اشقیاء که با اسب به تاخت می‌روند، سپس ذوالجناح، اسب سفیدی که آن را با بستن پارچه‌های رنگی و زرین به گردنش، گوی نقره بر دمش، آینه‌ای برپیشانی‌اش، شمشیر دو سر به شکل کمان بر روی گردنش و زدن سیب‌های سرخ بر دو سر شمشیر تزئین می‌کنند. به هنگام حرکت، ذوالجناح را هفت نفر مشایعت می‌کنند.

وی ادامه داد: دو نفر رکابدار در دو طرف، دو نفر افسارگیر، یک نفر جلو‌دار، یک نفر عقبه‌دار و یک نفر راه باز کن بین جمعیت. این افراد، این پست‌ها را از پدرشان به ارث برده‌اند در مرحله سوم حرکت اهل بیت به دنبال ذوالجناح با کاروانی از اشتران با باری از ظروف مسی و سپس حرکت سینه‌زن‌ها که دائماً، حسین، حسین می‌گویند انجام می‌شود.

بی‌تقصیر گفت: در مرحله پنجم حرکت عماری که وسیله‌ای چوبی و مخروطی شکل است و به وسیله پارچه‌‌های مخملی پوشانیده شده است روی مخمل‌ها را آینه می‌بندند و بر نوک عماری دسته گل دیده می‌شود. بعد حرکت کتل‌ها و حرکت گروه بیل‌دار و در پایان حرکت نخل که در مسیر حرکت، دائماً از زیر آن و اطرافش، صدای علی علی به گوش می‌رسد.

و این است مراسمی که در روز دوازدهم محرم به یاد امام حسین (ع) و ۷۲ تن از یاران و اهل بیتش در فدافن کاشمر برگزار می‌شود.

آرمان هیأت