آرمان هیأت - موزه محرم تبریز نگاهی نوین به عاشورا

هنر - داود بهلولی: موزه محرم تبریز نخستین موزه دینی کشور می‌باشد که با نگاهی جدید به عاشورا احداث شده است.

یک روز برفی در برابر یک خانه قدیمی در خیابان قدیمی و مشهور راسته کوچه (شهید مطهری) با دری چوبی. ساختمانی که نوسازی شده است؛ کم‌تر کسی محل این موزه را می‌شناخت؛ ساعات کاری موزه ۸ صبح تا ۱۵بعدازظهر بود.

از در قدیمی موزه که وارد می‌شوی مجسمه نمادین اسب حضرت ابوالفضل(ع) خودنمایی می‌کند؛ پله‌ها را که پایین بروی، یک حیاط بزرگ سنتی با حوضی در وسط آن به چشم می‌خورد.

منزل ابتدا متعلق به دکتر ابوالقاسم خان صحتی فرزند میرزا غلامعلی بوده است؛ مرحوم ابوالقاسم‌خان ۱۲شهریور ۱۲۷۸ در محله قدیمی صحت‌الدوله که به نام این خاندان معروف بود به دنیا آمد؛ پدرش از حکیمان قدیم تبریز بود. خانه پدرش میزبان عزاداران بود.

ابوالقاسم خان صحتی در سال ۱۳۷۲ فوت کرد؛ بنا به وصیتش منزل پدری در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و پس از بازسازی تبدیل به موزه شد. از بخشی از خانه به عنوان مطب نیز استفاده می‌شده است که فعلاً خارج از موزه قرار گرفته است. انتهای حیاط یک ساختمان دو طبقه نوسازی شده قرار دارد. از پله‌ها که بالا می‌روی در اصلی موزه به چشم می‌خورد.

داخل موزه که شروع به قدم زدن کنی، چیزهایی مثل وسایل زیر را می‌توانی مشاهده کنی: علم دستمال که علمی است با دستمال‌های ابریشمی تزئین شده که از سوی عزاداران شهر اسکو اهدا شده است.

چراغ‌های گردسوز قدیمی. تشت ویژه مراسم تشت‌گذاری. ظروف مسی بسیار قدیمی. و ظرف‌های متنوع برای صرف نذورات. تبرزین و کشکول ویژه مراسم پرده‌خوانی که اکنون شاید متروک شده است.

کاسه‌های دوره قاجار. اشیا از شهرهای مختلف استان گردآوری شده‌اند. شمعدان برنجی پایه‌دار. گلاب‌پاش دوره قاجار. تصاویر مختلف از عزاداری سنتی مثل تزئین اسب، مشک چرمی سقایی ویژه هیئات عزاداری مسجد سقالار اهر. طوق عزاداری روستای خشگناب زادگاه شهریار. علم چهار و نیم متری موسوم به علم حضرت عباس در شهرستان جلفا روستای زاویه، زنجیرهای مختلف.

انتهای طبقه اول می‌توانی از طریق چند پله به طبقه دوم برسی. طبقه دوم جذابیت بیشتری نسبت طبقه اول دارد؛ علامت عزاداری موسوم به حجله حضرت قاسم (ع) از هشترود. نقاشی‌های مینیاتوری از صحنه‌های جنگ حضرت ابوالفضل (ع)، جنگ خندق (صحنه کشته شدن عمرو بن عبدود) که چهره شخصیت‌ها کاملاً مشخص است.

تصویر مرحوم کربلایی محمد صانع فرشی مشهور به مظلوم عمو (1346 ـ 1253) در سال‌های دوران ممنوعیت عزاداری دوران رضا خان که مرحوم مظلوم عمو بدون واهمه همه ساله در منزل خود مراسم عزاداری برپا می‌کرده است که حتی صدای عزاداری آن به بیرون از خانه هم می‌رفت. این‌ها چیزهایی است که می‌توانی در طبقه دوم ببینی.

بخشی از طبقه دوم به ابزارهای موسیقی ویژه عزاداری اختصاص دارد. قره‌نی، تاخته (وسیله سنتی تخته‌زنی مردم آذرشهر روستای فیروزسالار) و آلات موسیقی دیگر. سماور و نعلبکی تجملاتی، لباس شبیه‌خوانی شمر و حضرت قاسم(ع)، ظرف شربت‌خوری قاجاری بسیار بزرگ و گود با قلمزنی اشعار محتشم کاشانی، کلاه‌خود و ابزارهای شبیه‌خوانی و زره و چوب‌دستی ویژه دسته‌گردان‌ها، قرآن‌های خطی دست‌نویس، نسخه‌های شبیه‌خوانی، نسخه‌های خطی ویژه خود شبیه‌خوانی با عرض سه سانت و طول ۱۵و یا ۲۰ سانت؛ هم از وسایل جذاب عزاداری موجود در موزه است.

در تابلویی در مورد نذورات مردم آذربایجان مطالبی نوشته شده بود. به جز مواری مشترک مانند برنج و شله‌زرد، می‌توان به نذرهایی هم‌چون کلوچه‌های محلی، دلمه، اهری، کوکو و نذرهایی هم‌چون پابرهنه درخیابان رفتن، گل مالیدن، پوشیدن لباس سبز یا سیاه، بستن دستمال سبز به دست بچه‌ها، سوار کردن کودکان به اسب نمادین حضرت علی اصغر(ع)، دادن کودکان به آغوش شبیه‌خوانان امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع)، و یا نذر ایفای نقش امام حسین (ع) در تعزیه برای فرزندان. آوردن دسته عزاداری به منزل در صورت قبولی نذر. پخش نذری در شیرخوارگاه‌ها و مراکز بهزیستی و اهدای خون به جای قمه‌زنی.

زیرزمین این خانه قدیمی و موزه فعلی هم حال و هوای خاص خودش را دارد؛ عزاداری‌های خاندان صحت در این زیرزمین برگزار می‌شده است؛ زیرزمین با سقفی کوتاه که از آن قنات می‌گذشته است و از آب آن استفاده می‌کردند. سقف نیم‌دایره با ستون‌های زیاد است.

قنات منتهی به یک آب انبار بزرگ می‌شده است؛ در گوشه‌ای از زیرزمین سطل‌ها و دلوهای قدیمی دیده می‌شود؛ دو منبر که هر کدام دارای دو پله هستند در گوشه‌ای از انبار دیده می‌شود؛ از منبری‌های معروفی که در این خانه منبر می‌رفته‌اند می‌توان به سید ناظم آقا و مرحوم مرعشی اشاره کرد.