حسینیه باب المسجد در دو طبقه ساخته شده و مشتمل بر صحن مستطیل شکل میانی، چهارشاه‌نشین یا ایوان در میانه اضلاح صحن، غرفه‌ها و صفه‌ها در دو طبقه، حسینیه سرپوشیده و گنبددار، گنبدخانه مربوط به مزار، سقاخانه، آب‌انبار و فضاهای مرتبط دیگر است.

فضای روباز و میانی حسینیه مستطیل شکل و به صورت میدان یا صحنی است که در میانه هر ضلع آن، ‌ایوان یا شاه‌‌نشینی ساخته شده است. پوشش این ایوان‌ها به صورت طاق و تویزه است و با تاقچه‌هایی نماسازی شده‌اند. ایوان‌های واقع در اضلاع کوچک‌تر صحن، از دو ایوان دیگر وسیع‌تر بوده و ساختار متفاوتی دارند. در اطراف این ایوان‌ها در دو طبقه غرفه‌هایی ساخته شده که غرفه‌های طبقه فوقانی با جان پناهی در قسمت جلو محدود می‌شوند.

این غرفه‌ها از طریق درگاه‌های باریکی به یکدیگر متصل می‌شوند. سطوح مختلف نما – به غیر از مقدار کمی آجر چینی تزئینی – ساده و بدون تزینی است. در این حسینیه از قوس‌های جناغی برای نمای شمالی و جنوبی و از قوس‌های بیضوی برای نماهای شرقی و غربی (به استثناء قوس ایوان‌ها که جناعی است) استفاده شده است. بر دیوار شاه‌نشین یا ایوان جنوبی سنگ نوشته‌ای به خط نستعلیق نصب شده که محتوای آن وقفنامه‌ای از «حاج طالب» و تاریخ ۱۳۱۰ ه. ق است. سه دهانه این حسینیه به معابر عمومی راه دارد.

قسمت مسقف حسینیه در گوشه شمالی میدان ساخته شده و از داخل طرحی هشت ضلعی و از بیرون مربع دارد. در داخل این قسمت در دو طبقه صفه‌ها و غرفه‌هایی تعبیه شده است، پوشش غرفه‌های طبقه فوقانی طاق و چشمه و پوشش صفه‌های طبقه تحتانی خوانچه‌پوش است. پوشش اصلی انی قسمت گنبدی با روزنه‌های نورگیری در قسمت میانی آن است. در کنار این فضا، گنبدخانه کوچک‌تری قرار گرفته که بقعه و مزار تعدادی از بزرگان نایین است.

*دایره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی- جلد ۵ - انتشارات سوره مهر

آرمان هیأت