آرمان هیأت - درباره قدمگاه نیشابور

مناسک-خیمه:این بنا در آبادی قدمگاه و ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور واقع شده و در دوره صفویه به دستور شاه‌عباس اول (حدود سال ۱۰۲۰ ه. ق)، به جای بنای قدیمی‌تری، ساخته شده است. با توجه به کتیبه کاشیکاری گنبد به نظر می‌رسد کار تزئینات یا تعمیرات بنا در دوره شاه سلیمان صفوی به پایان رسیده است. بنای قدمگاه به دلیل وجود سنگ سیاه رنگی که روی آن جای پای منسوب به امام رضا (ع) دیده می‌شود، ساخته شده و زیارتگاه دوستداران آن حضرت است.

بنای قدمگاه همانند بقعه خواجه ربیع و گنبد سبز در مشهد، که اندکی بعد از بقعه قدمگاه ساخته شده‌اند، با طرحی هشت ضلعی ساخته شده و دارای چهار ایوان بلند در اضلاع اصلی و غرفه‌های دو طبقه در اضلاع فرعی است. فضای میانی بنا با گنبد خوش طرحی پوشانده شده است. مساحت زیربنای قدمگاه ۱۵۴ مترمربع و محیط گنبد آن ۵۰/۵۲ متر است.

بنا مزین به تزئینات کاشیکاری، نقاشی‌های روی گچ و کتیبه‌های مختلف است. مدخل اصلی بنا در ضلع شرقی قرار گرفته و دارای مقرنس گچی بسیار زیبایی است. ارتفاع ایوان این ضلع ۵۰/۹ متر می‌باشد. ازاره ایوان تا ارتفاع ۱۴۲ سانتی‌متر کاشیکاری شده که مربوط به دوره‌های اخیر است.
بالای ازاره کاشی در اصل نقاشی روی گچ بوده که تقریباً همگی از میان رفته‌اند. همچنین در این ایوان کتیبه‌ای گچی و برجسته به خط نستعلیق وجود داشته که آن هم در جریان تعمیرات دوره‌های بعد از بین رفته‌اند. همچنین در این ایوان کتیبه‌ای گچی و برجسته به خط نستعلیق وجود داشته که آن هم در جریان تعمیرات دوره‌های بعد از بین رفته است. در طرف راست اسپر ایوان و نزدیک به کف، قطعه سنگ سیاه‌رنگی به دیوار نصب شده که بر آن یک بیت شعر به تاریخ ۱۱۵۹ ه. ق حک شده است.

جرزهای اطراف ایوان و نیز دیواره‌های بیرونی بنا در اصل با کاشی‌های معرق مزین بوده که در تعمیرات دوره‌های بعد، بخش‌هایی از آن با کاشی‌های خشتی جایگزین شده است. ازاره فضای داخلی بقعه، کاشیکاری نسبتاً جدیدی دارد و بالای این ازاره کتیبه گچی برجسته و کمربندی بنا قرار گرفته است. این کتیبه که حاوی سوره جمعه می‌باشد به خط زیبای ثلث سفید، در زمینه لاجوردی و توسط «محمدحسین عنایت‌الله المشهدی» اجرا شده است. بعد از این کتیبه تمام سطوح داخلی بنا با نقاشی‌های روی گچ زیبای دوره صفویه مزین شده است. با گذشت زمان بخشی از این نقاشی‌ها آسیب‌دیده یا از میان رفته است. در بالای هر یک از چهار ورودی بنا، پنجره‌ای آلت کاری شده قرار داده‌اند. در داخل بنا شمعدان برنجی بزرگی از دوره صفویه برجای مانده است.

پوشش گنبدی بنا دارای کاشیکاری با نقوش هندسی و در ساقه کتیبه کمربندی و قرآنی (سوره فتح) به خط ثلث است. در این کتیبه و به موازات ایوان اصلی بنا نام شاه سلیمان صفوی، به خط ثلث زرد، قرار دارد.
بنای قدمگاه در طی سال‌های ۱۳۱۴-۱۳۲۳ ه. ق و نیز در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده است.

* منبع: دایره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی/ جلد ۵/ انتشارات سوره مهر