انیس یا میر انیس (فیض آباد ۱۲۱۶ یا ۱۲۱۷ – لکهنو ۱۲۹۱ قمری)، شاعر شیعی مذهب و مرثیه‌سرای اردو زبانی بود که بسیاری از اشعار وی به زبان انگلیسی ترجمه شده‌اند.

میر انیس شاگرد خاص مرحوم میر حامد حسین خان صاحب کتاب عبقات الانوار بوده است؛ وی مثل میر حامد حسین، اگر می‌خواست در نجف باشد بی‌تردید یکی از مراجع بزرگ تقلید بود. بر اساس آنچه درتاریخ به ثبت رسیده است، میر حامد حسین، اشراف علمی روی کار مرحوم میر انیس داشته است.

به نظر می‌رسد آغاز مرثیه‌سرائی در زبان اردو مانند خود زبان اردو مدیون تشویق و حمایت شاهان شیعی مذهب «بیجاپور» و «گلکنده» و «احمدآباد» و ثمرۀ اختلاط ایرانیان و هندیان و آمیزش فرهنگ‌های پارسی و هندی بوده است.

نخستین شاعر اردو که در سوگ شهیدان کربلا در دکن قصیده سرایی کرد، «ولی دکنی» (شمس الدین محمد ولی، ۱۵۷۹-۱۱۵۵قمری) بود که برای زبان اردو مقامی چون رودکی در شعر فارسی دارد. بعد از زوال دولت سلاطین دکن و تصرف آن خطه به وسیله ارتش اکبرشاه گورکانی شعر اردو به دهلی و آگره منتقل شد و شاعران پارسی گوی دهلی مثل «حاتم» و «آبرو» و «آرزو» در جنب شعر فارسی به اردو گویی پرداختند.

وجود جمع کثیری از امراء و رجال شیعه در دهلی و روابط نزدیک دربارهای صفوی و گورکانی و عزیمت گروه‌هایی از شاهزادگان و اشراف و سرداران و فقیهان و هنرمندان و صنعتگران و خطاطان و صوفیان و پزشکان و شاعران و موسیقیدانان ایرانی به دربارهای هند سبب گردید که زبان و شعر فارسی و نیز مذهب تشیع و نوحه‌سرایی بر شهدای کربلا در سراسر هند رواج پیدا کند و نه تنها از نظر مذهبی مورد علاقه مسلمانان قرار گیرد بلکه به عنوان هنر و موضوع تازه در شعر و ادب اردو مورد استقبال قرار گیرد.

شاعران اردو مانند «امانی» و «عاصمی» و «آل علی» و «درخشان» و «سکندر» و «صبر» و «قادر» و «گمان» و «ندیم» و «ضاحک» و دیگران، مرثیه را به قصد ثواب می‌ساختند و چندان در بند آرایش و رنگینی سخن نبودند. امّا بعد از آنکه شاعر بزرگ اردو، میر محمد رفیع سودا (متوفی ۱۱۹۵ قمری) مسدس‌های خود را در این زمینه سرود، این فن، مورد پسند سایر شاعران افتاد و این مسدس‌ها همان مقام را در هند پیدا کردند که دوازده بند مرثیه محتشم کاشانی در بین فارسی زبانان پیدا کرده بود.

در قرن سیزدهم هجری در لکهنو، شاعری مرثیه سرا پیدا شد که این فن را به بالاترین مقام ترقی داد. او «میر ببرعلی» فرزند «میر مستحسن خلیق فیض آبادی لکهنوی» بود. وی که ابتدا «حزین» و بعد «انیس» تخلص کرد، بزرگترین شاعر اردوست و در پرتو مهارت در زبان فارسی و خلق مضامین و تشبیهات دلچسب و سخن‌آفرینی و صفا و یکدستی کلام و حسن بیان، در زمینه نوحه و مرثیه و سلام (اصطلاحات شعر رثانی هندی) و در قالب مثنوی و قصیده و ترکیب بند و رباعیات و غزلیات پایه شعر اردو و فن مرثیه را چنان بالا برد که تاکنون نظیری برای او پیدا نشده است.

ولادت انیس در فیض‌آباد (نزدیک لکهنو) به سال ۱۲۱۶ یا ۱۲۱۷ قمری اتفاق افتاده بعد از تحصیلات مقدمات به لکهنو منتقل شد و تحصیلات فارسی و عربی و علوم دینی را در آنجا ادامه داد. آن وقت شهر لکهنو مرکز تشیع و پایتخت سلاطین شیعی «اود» بود؛ در «امام باره»‌ها و مجالس تعزیه، ذاکران و شاعران نامی به اضافه مشغول بودند.

پدر انیس، «میر خلیق» و جد او هم مرثیه‌سرا و مرثیه‌خوان بوده‌اند. از این رو انیس از آغاز نوجوانی که به نظم اشعار پرداخت در زمینه نوحه و مرثیه‌سرایی طبع آزمایی کرد و دیری نگذشت که خود شاعری مشهور گردید و در مجالس مشاعره و محافل تعزیه‌داری و منابر ذکر مصیبت، استادی خویش را به ثبوت رسانید و مورد توجه امرا و اعیان و عامه شیعیان قرار گرفت.

این موقعیت سبب شد که او هم شغل پدر خویش را ادامه دهد و هر چه می‌گذشت بر شهرت و اعتبار او افزوده می‌شد. امّا وی طبعی بلند داشت و هرگز از کسی مال طلب نمی‌کرد و در زندگی مردی بلند همّت و وقت‌شناس و خوش‌لباس و اعیان منش بود. هدایایی که به او می‌دادند همراه با احترام بود و گاهی امرا کفش او را جفت می‌کردند و زیر پالکی او می‌رفتند.

بعد از تباهی لکهنو و انقراض سلاطین «اود» (۱۸۵۸ میلادی) انیس گاهی به تقاضای نواب‌ها و امرا به حیدرآباد و اکبرآباد و بنارس و الله آباد و عظیم آباد پتنه می‌رفت، امّا زود به لکهنو برمی ‌گشت. در سایر بلاد هم مثل لکهنو آنقدر به جمعیت برای شنیدن شعر و استفاده از کلمات او جمع می‌شد که در مجالس مذهبی هند سابقه نداشت.

رفته رفته همانطور که خواندن کتاب «روضه الشهداء» مولی حسین واعظ کاشی در ایران به مجالس ذکر مصیبت، نام و عنوان داد، «انیس‌خوانی» هم در سراسر هند همان معنی و عنوان «روضه‌خوانی» را پیدا کرد و اکنون در دهه اول محرم، هیچ رادیو و تلویزیونی در هند و پاکستان و بنگلادش و کشمیر نیست که برنامه‌های «انیس‌خوانی» را با صدا و موسیقی مخصوص اجرا نکند.

اشعار انیس بی‌شمار است: دو هزار مرثیه و دویست بند نوحه و تعدادی رباعی و غزل از او باقیست و هیچ شاعر اردو و فارسی در این زمینه به مرتبه او نمی‌رسد.

مراثی انیس حماسه‌هایی عالی و جامع محاسن زبان فارسی و عربی و اردو است. آنقدر در وصف میدان‌های جنگ در شب و روز و قیافه جنگاوران و شرح لباس و حرکات و مکالمات و شیوه‌های جنگ و حالت کشتگان هنرنمایی کرده که شنونده را مسحور می‌کند و بی‌جهت نیست که مقام او را در زبان اردو همپایه «هومر» در زبان یونانی و فردوسی در زبان فارسی، شکسپیر در انگلیسی و بیدل و اقبال دانسته‌اند.

اشعار میرانیس با دقت و  ظرافت، حالات روحی افراد دو جبهه را بازگو می‌کند، که نشان از عمق اطلاعات تاریخی او دارد.

گفته می‌شود مير انيس در طول حیاتش به جز امام حسین(ع) برای کسی شعر نگفته است و  برخی منابع تایید نشده، تعداد ابیاتش را به بیش از ۵۰۰ هزار بیت به زبان اردو تخمین می‌زنند که تماما درباره واقعه کربلاست.

وی که به تاریخ میلادی متولد سال ۱۸۰۳ بود در سال ۱۸۷۴ و در ۷۱ سالگی دارفارنی را وداع گفت.

آرمان هیأت