آرمان هیأت - درباره مرشد غلامرضا درویشی

هنر: پرده در نظر درویش غلامرضا تمثیلی زنده از دلیل تکوین عالم و آدم و واقعه روز قیامت است، این تصور یادگاری به جا مانده از ذهن پرده‌خوانان قدیم است که نحوه اجرای پرده‌خوانی را به تجریدگرایی در حرکات سوق می‌دادند.

غلامرضا درویشی (مظلوم شاه)
پرده‌خوان
سال‌تولد: ۱۲۹۶
محل تولد: نیشابور
شروع پرده‌خوانی: ۱۰سالگی
استاد: درویش قنبر (پدرش)
نقاش پرده: داود زندیان
سن پرده: ۵۰ سال

شیوه اجرای نمایش
پرده در نظر درویش غلامرضا تمثیلی زنده از دلیل تکوین عالم و آدم و واقعه روز قیامت است، این تصور یادگاری به جا مانده از ذهن پرده‌خوانان قدیم است که نحوه اجرای پرده‌خوانی را به تجریدگرایی در حرکات سوق می‌دادند.

نشانه‌های نمایشی و بیرونی اجرای درویش غلامرضا متکی به حرکات اشاره‌وار به شمایل‌ها، مخاطبان و خود پرده‌خوان است. در این شیوه اجرا ابتدا پرده‌خوان کم حرکت و ایستا به نظر می‌رسد، در حین اجرا و به مرور زمان ارتباط میان کلام و شمایل‌ها از طریق حرکات تمثیلی و اشاره‌وار که بیشتر با استفاده از سر و گردن و دستان است ایجاد می‌شود. پس از مدتی ذهن مخاطبان حرکات تجریدی پرده‌خوان را در خود وسعت می‌بخشند که در آن ابعاد گوناگونی که از حوزه تجرید به وقوع عینی کشیده می‌شود، پدیدار می‌شود.

آگاهی از سبک‌های نمایشی شرقی و ایرانی و درک چگونگی انتقال مفاهیم در تحلیل شیوه اجرای این پرده‌خوان بسیار مهم است. درویش غلامرضا بیش از ۹۰ سال سن دارد و از نسل پرده‌خوانانی به شمار می‌آید که سنت‌های اصیل را به خوبی می‌دانند و اجرا می‌کنند. در این شیوه به ندرت از حرکات واقع‌گرایانه استاده می‌شود، تکیه اصلی او بر اشاره‌گرایی تمثیلی و حرکات تجریدی است.

صلوات فرستادن، گریز زدن و آوازهای پندآمیز، ایجاد فاصله میان خود، شمایل‌ها و مردم، موضوعات و فنونی است که کراراً وقوع می‌یابد. اینها به دلیل متوجه ساختن مخاطبان رهگذر یا موقتی است که عبور از زمانی فانی به جهان باقی و وصل زمان گذشته به آینده روی پنهان آن را شکل می‌دهد.

شیوه اجرای آواز
درویش غلامرضا در فواصل صوتی آوازهای ایرانی به بیانی خاص دست یافته است، ‌در شیوة وی مرز میان شرح غیرآوازی و آواز به هم می‌آمیزد و کلامی مووزن ساخته می‌شود. استعداد توالی بخشی، تکرار و تذکر در روایت‌های درویش غلامرضا بی‌نظیر است. جملات مقطع و سکوت‌های پی‌درپی و در عین حال نظام‌مند اگرچه به علت کهولت سن بیش از حد می‌نماید اما به نوعی از شیوه‌های اجرایی پرده‌خوانان قدیم بازمی‌گردد. در شیوه وی لحن و گفتار در خدمت ایجاد تنوع، جذب مخاطب یا ارائه فنون آوازی نیست، اینها می‌بایست توسط معنی ملحوظ در متن که با بیان م ثالی و دعاگونه اجرا می‌شود، به دست آید.

غلامرضا درویشی اجرای خود را بسیار منظم، منطقی و دقیق انجام می‌دهد، قسمت‌های مختلف پرده‌خوانی یکی پس از دیگری از متن و حاشیه اجرا می‌شوند و حلقه اتصال قسمت‌های مختلف، دعوت پرده‌خوان به فرستادن سلام و درود بر پیامبر و خاندانش است.

بیان آواز وی در دستگاه چهارگاه است. آواز از درجات پیش‌دانگ آغاز می‌شود - اذان در این فواصل است و اوج این قسمت حی علی الصلوه که پرده‌خوان آن را چندین بار در فواصل دانگ اول تکرار می‌کند – به تدریج تا اکتاو شاهد پیش می‌رود و بیشتر کلمات و جملاتش را با تأکید بر درجه اول – چهارم پیش‌دانگ – و درجه دوم پیش‌دانگ بیان می‌کند.

به ندرت به درجات زیرتر اشاره دارد و خاتمه جملاتش براساس طبیعت این دستگاه روی شاهد است. وی گاه در انتهای جملات صدایش را از روی شاهد به درجه نامعلومی در پیش‌دانگ پرتاب می‌کند و با این کار گونه‌ای تأکید به وجود می‌آورد.

این شیوه تا خواندن دعا ادامه پیدا می‌کند و در زمان ذکر دعا غلامرضا درویشی تنها برای ادای نیم بیت به درجات دانگ‌های اصلی رجوع کرده با تأکید روی درجه سوم فضایی شبیه به گوشه زابل به وجود می‌آورد. این حالت زودگذر بوده و پرده‌خوان سریعاً به فضای قبل بازمی‌گردد. پس از اجرای مقدمه که با ذکر صلواتی به پایان می‌رسد اجرای پرده آغاز می‌شود اما فضای موسیقایی تغییری نمی‌کند و پرده‌خوان با تأکید بر همان درجات مذکور شرح قیامت می‌دهد و پس از آن به شرح شخصیت امام حسین و اعمال حضرت زینب می‌پردازد اما در این قسمت دستگاه چهارگاه به استحکام سابق اجرا نمی‌شود.

پرده‌خوان به درجات زیرتر رسیده است و تا دانگ دوم نیز پیش می‌رود اما فواصل به لحاظ فرکانس با فواصل چهارگاه و به طور کلی موسیقی دستگاهی انطباق کامل ندارد. گردش ملودی و ایست‌ها نیز چنین است، اما زمانی که به پرده‌های سابق بازمی‌گردد آنها را بدون هیچ تغییری اجرا می‌کند، به نظر می‌رسد پرده‌خوان فواصلی مخصوص به خود دارد که در برخی از آنها می‌توان شباهت‌هایی با موسیقی دستگاهی یافت.

پرده‌خوان برای اجرای خطبه و بخش‌‌های دیگر به فضای نخستین باز گشته و بیشتر جملات خود را با همان شیوه آغازین در پیش دانگ اجرا می‌کند و حتی در قسمت رجز هم از این روال خارج نمی‌شود.

صورت‌های غیرانسانی
در پرده علاوه بر شمایل انسانی دو دسته از موجودات غیرزمینی و زمینی دیگر نقاشی می‌شوند. موجودات غیرزمینی اغلب ملائک هستند، مانند: جبرئیل، اسرافیل، میکائیل، عزرائیل، مالکین دوزخ، نکیر و منکر، ملک عذاب، فرشتگان دیگر و در نهایت شیطان. یک درخت بهشتی نیز به موجودات آسمانی اضافه می‌شود که درخت طوبی است. موجودات زمینی حیوانات و حشرات مختلف مانند: اسب، شتر، آهو، گرگ، کبوتر و لاشخور، مار، عقرب و گیاهانی مانند درخت نخل را شامل می‌شود.
مرغ سلم و مرد لاک‌پشتی دو موجود دیگرند که سر انسانی و بدن غیرانسانی دارند. اولی ساکن بهشت است و دومی در زمین سکونت دارد.

روایت
پرده‌خوان پس از روایت مجلس روز قیامت و بیان تنهایی انسان در برابر اعمالش که تنها منشاء قضاوت است، جنگ حضرت عباس و یزیدبن ورقاء را روایت می‌کند. نبر به پیروزی عباس می‌انجامد و یزید که لبریز از غرور و انتقام است به‌رغم ضربات سنگینی که با شمشیر خود به سپر و زره حضرت عباس می‌زند با یک ضربه شمشیر از پای درمی‌آید.

داستان دارای ظرایف و مفاهیم تودرتو است، این جنگ که قبل از شهادت حضرت عباس روی می‌دهد نشانگر قدرت و صلابت وی است، در این جنگ ثابت می‌شود که کسی در میدان نبرد قادر نخواهد بود عباس را شکست دهد. همین زمینه چینی‌ها دلایل حمله‌های ناجوانمردانه را به وی میسر می‌سازد و هنگام پر کردن مشک آب از رودخانه او شهید می‌شود.

* منبع: مرشدان پرده‌خوان ایران(۳۰ دفتر)/ حمیدرضا اردلان/انتشارات فرهنگستان هنر