آرمان هیأت - درباره میرزاعلی خندان

فرهنگ: مرشد میرزا علی خندان در جوانی علاوه بر پرده‌خوانی، متأثر از پدرش به منبرخوانی، مداحی، منقبت‌خوانی، فضائل‌خوانی و چاووشی‌خوانی می‌پرداخته است.

میرزاعلی خندان
پرده‌خوان، مداح، منبرخوان
سال تولد:۱۳۱۲
محل تولد: فدافن – کاشمر
شروع پرده‌خوانی: ۲۵سالگی
استاد: میرزامحمدعلی خندان (پدرش)
نقاش پرده: حسین همدانی
سن پرده: ۶۵سال

شیوه اجرای نمایش
مرشد میرزا علی خندان در جوانی علاوه بر پرده‌خوانی، متأثر از پدرش به منبرخوانی، مداحی، منقبت‌خوانی، فضائل‌خوانی و چاووشی‌خوا‌نی می‌پرداخته است.

بهره‌گیری از فنون دیگر انواع آیین‌های مذهبی و تسلط بر اجرای اغلب مجالس پرده از وی پرده‌خوانی منحصر به فرد ساخته است. از آنجا که مرشد میرزاعلی در فضایی روستایی تربیت یافته است در اجرا ساده، بی‌تکلف و با تکیه بر حرکات اصلی عمل می‌کند.

ویژگی مهم این شیوه اجرا، حرکات بدون اجزاء با ریزه‌کاری‌هایی است که از شگردهای پرده‌خوانان شهری به شمار می‌آید. بنابراین پرده‌خوانی مرشد خندان بر حرکات اصلی تکیه دارد که نسبت به حرکات جزیی، درشت و گاهی تکراری می‌نماید اما تکرارها به یاری پختگی حرکات صورت و فیگورهای منش‌مند در طی اجرا به شیوه‌ای نمایشی تبدیل می‌شود، همچنین به کارگیری تبرزین به جای عصا این حالت را تقویت می‌کند. پس از مدتی مخاطب غرق کلیتی از اجرا می‌شود که محتوای روایت محور و نتیجه خیراندیشانه، هدف آن است.

شیوه اجرای آواز
در هماهنگی با شیوه اجرا، وی در خواندن آواز از تکرار جملات ساده بهره می‌گیرد. آوازش با لحنی ثابت از پرده‌های دستگاه ماهور که شروع آن از درجه سوم دانگ اول و ایست روی درجه سوم پیش‌دانگ است، تداوم می‌یابد.

درباره پرده
پرده‌ای که مرشد خندان آن را می‌خواند، رسم استاد حسین همدانی است و بیش از نیم قرن عمر دارد. طول پرده در حدود چهار متر و در نوع خود یکی از بزرگ‌ترین پرده‌هاست. پرده صور بی‌شمار و مجالس فراوان دارد. پرده‌های درویشی کلیت ثابت دارند اما در اجزاء ممکن است متفاوت باشند مهم‌ترین وجوه تشابه آنها عبارتند از:

- تقسیم‌بندی فضاهای اصلی مانند بهشت در بالا، زمین در پایین، تفوق نسبی مکان صورت‌های اصلی و محوری مجالس در مناطق مشخص.

- رسم مجالس محوری و اصلی و برخی از مجالس فرعی اما لازم، مانند: کربلا، کاروان اسرا، نبرد حضرت عباس و ماردبن سدیف، عاق والدین، شب اول قبر، متوکل، طفلان مسلم، الله‌وردی کور و نظایر اینها. اگر چه ممکن است گاهی جایگاه صورت‌ها تغییر کند یا کوچک و بزرگ شود اما حضور آنها در پرده حتمی است.

- به کارگیری تزئین که در پرده‌های شهری و جدید بیشتر و در پرده‌های قدیم کمتر است.
- قاب مستطیل در اندازه بسیار کوچک یا بزرگ.

فضای رنگی با رعایت کاربرد معنوی، مانند سبز برای اولیاء و سرخ برای اشقیاء

- تأکید بر صفات رحمانی اولیاء و صفات شیطانی اشقیاء در ترسیم صورت‌ها مانند: نگاه معصوم با القای حس اطمینان و ایمان، استقرار موقر و باثبات همچنین قرار گرفتن در مجاورت صورت‌ها، اماکن و فضاهای بامعنی با القای حس تقدس برای اولیاء و نگاه غضب‌آلود با القای حس شرارت و قضاوت، استقرار متغیر و حالات گاه نازیبا و قرار گرفتن در مجاورت صورت‌های زشت، اماکن و فضاهای شرارت‌آمیز یا عذاب‌آور برای اشقیاء.

- تأکید بر نشان دادن حجاب بیرونی و درونی برای اولیاء و بی‌حجابی درونی و بیرونی برای اشقیاء.

- ایجاد فضای هماهنگ در حد امکان پیرامون اولیاء و فضای آشفته و کراهت‌بار برای اشقیاء به کمک چیدمان صورت‌ها و فضای کلی پرده.

اشیاء شناخته شده که در پیشبرد وقایع و مجالس نقش مهم ایفا می‌کنند مانند: مشک و علم حضرت عباس، کشکول درویش کابلی، علم چاووش حسین، تسبیح در مجلس الله‌وردی‌خان.

چیدمان و ترکیب مجالس
مجالس پرده‌خوانی یک نقطه مرکزی دارد که مرتبط با واقعه کربلاست، در کربلا امام حسین و یارانش شهید می‌شوند. حول نقطه مرکزی ده‌ها مجلس دیگر تکوین یافته است که در چند لایه با مضامین مختلف حکمی، تاریخی، اجتماعی، دینی و اخلاقی چیدمان و ترکیب شده‌اند. در داستان مرغ سلم با توجه به نحوه تلقی حکمی، عرصه‌ای فراتر از وقایع کربلا نقل می‌شود.

مرغ سلم بر درخت طوبی مأوا گزیده است و هرگاه مؤمنی صلوات می‌فرستد او از شوق از درخت به درون حوض کوثر که چشمه‌ای مقدس است می‌افتد، هنگام بیرون آمدن از آب هر قطره آبی که از پرهایش بچکد برای صلوات‌دهنده یک خیر به حساب خواهد آمد. این داستان تأثیر واژگان و حقیقت دریافت زبان را متذکر می‌سازد که رجوع به طرز تلقی حکمی می‌نماید. مرغ سلم نماد معرفت شنیداری و بی‌واسطه بودن صرف زبان و اصالت اسماء مقدس است. صورت وی در قسمت فوقانی پرده و حضور در مجموعه هشت غرفه بهشتی و استقرار در جوار حضرت علی و حر، نشانی عبور یافته از ادراک عامیانه نسبت به مفاهیم مستتر در پرده و پرده‌خوانی است.

اکثر مجالس ریشه‌ای تاریخی نیز دارند، مانند واقعه کربلا، دوطفلان مسلم و... . در مجلس عاق والدین علاوه بر جنبه‌های مذهبی موضوعی اخلاقی تذکر داده می‌شود که قدرشناسی فرزندان نسبت به والدین است. پرده‌خوانان همواره و در طول تاریخ با ایجاد مشابهت‌های سیاسی میان حکومت‌های وقت و وقایع صدر اسلام و پس از آن بعضی از مجالس را که به عدالت‌خواهی یا پایدار نبودن ظلم و نظایر آن ربط می‌یافت به طور علنی یا در پرده بیان می‌کردند. مجالس الله‌وردی نابینا و سلطان قیس به شکلی پنهان و مجلس متوکل عباسی روشن و عیان به انتقاد سیاسی از حکام می‌پردازد.
تأویل حال در گذشته دور و بازگرداندن معانی میتولوژیک به روزگار خود، اجرای پرده‌خوانی را از نمایشی با ماهیت صرف سرگرم‌کننده ارتقاء می‌بخشد و با حفظ جنبه‌های مذهبی به هنری پویا و اجتماعی مبدل می‌سازد.

به نظر می‌آید هنرمندان و پرده‌خوانان متأثر از ضرورت‌های اجتماعی و توقعات مردم در چیدمان و ترکیب مجالس پرده با حکمتی ژرف و مؤثر عمل کرده‌اند. همین ویژگی‌ها توانسته است نمایش پرده‌خوانی را در بستر جامعه حفظ و در طول تاریخ تکامل بخشد.

روایت
داستان مربوط به مجلس عاق والدین است. مفهوم اصلی این مجالس نفرین والدین به فرزندان ناخلف است. نفرین یا عاق والدین سبب می‌شود تا فرزند گناه‌کار در شب اول قبر دچار عذاب شود. در این داستان روزی یکی از یاران پیامبر اسلام از کنار قبرستانی در حال گذر است، می‌بیند که از درون قبری آتش زبانه می‌کشد، نزد پیامبر می‌رود و واقعه را نقل می‌کند. پیامبر، علی، زهرا، حسن و حسین به قصد شفاعت به قبرستان می‌روند، پیرزن را می‌آورند و از او می‌خواهند تا پسرش را ببخشد و عفو کند.

* مرشدان پرده‌خوان ایران(۳۰دفتر)/ حمیدرضا اردلان/ فرهنگستان هنر