مرشدان پرده‌خوان ایران -۱۳
درباره قاسم دانش‌پژوه
2 ارديبهشت 1389 ساعت 20:22
کربلایی قاسم به طریق غیرآوازی وقایع را شرح می‌دهد و آواز او تنها در نقاط عطف نمایش خوانده می‌شود. لحن ساده روایت‌های او، قابل پیش‌بینی و به زبان مردم کوچه و بازار است.
کربلایی قاسم دانش‌پژوه
پرده‌خوان، چاووشی‌خوان، مداح، منقبت‌خوان
سال تولد: ۱۳۲۰
محل تولد: خلیل‌آباد – کاشمر
شروع پرده‌خوانی: شش سالگی
استادان: مرشد محمدعلی (پدرش)، حبیب‌الله چاووشی، عارفی، کربلایی اکبر محمدزاده، حاجی مرشد
نقاش پرده: حسین همدانی و محمدگنجی
سن پرده: ۶۰سال و ۴۰ سال
شیوه اجرای نمایش
کربلایی قاسم به طریق غیرآوازی وقایع را شرح می‌دهد و آواز او تنها در نقاط عطف نمایش خوانده می‌شود. لحن ساده روایت‌های او، قابل پیش‌بینی و به زبان مردم کوچه و بازار است. قاب پرده‌های کوچک با فضای محدود که او به کار می‌گیرد، امکان ارائه حرکات نمایشی متداولی مانند استفاده از فیگورهای رزم، بزم و دعا و بهره‌گیری از عصا را به عنوان یک شیء نمایشی از پرده‌خوان می‌گیرد، علی‌رغم آن کربلایی قاسم با بهره‌گیری از شیوه‌ای بی‌پیرایه، ساده و روان در روایت داستان‌هایش، سبک و نوعی پرده‌خوانی متفاوت را به نمایش می‌گذارد.
شیوه اجرای آواز
اجرای آواز کربلایی قاسم براساس جملات کوتاه و مدون تشکیل شده است. وی معمولاً بخش‌های آوازی داستان‌های خود را مبتنی بر یکی از الحان شناخته شده موسیقی آوازی ایران روایت می‌کند. مرشد کربلایی قاسم، موسیقی آواز خود را در داستان پیرزن نیشابوری و متوکل عباسی با فواصل دانگ دوم ماهور – درجه دوم دانگ دوم – آغاز می‌کند و پس از اجرای هر که دارد هوس کرب‌وبلا...، به دانگ اول می‌رسد و با نیم‌بیت هر که دارد هوس نقل و حنا بسم‌الله... روی پرده شاهد فرود می‌آید.
انقطاع مکرر در آواز و پس از آن به کارگیری جملات محدود و آمیختگی روایت غیرآوازی سبب می‌شود رجوع به گوشه‌های مختلف به طور آنی و ناگهانی صورت پذیرد، به همین دلیل در برخی از ترکیبات فواصل نغمه‌های آواز یا پرده گوشه‌ها را نمی‌توان بر فواصل شناخته شده دستگاه یا گوشه‌های ماهور منطبق ساخت.
به طور مثال در چاووش من از واعظ شنیدم نمی‌توان با قاطعیت اعلام کرد که این فواصل متعلق به دستگاه ماهور است به ویژه آنکه در ادامه، نقش گفتار آهنگین بر الحان موسیقی برتری می‌یابد.
در ابیات چرخ ریسی کرده‌ام ... نانجیب خدا لعنتت کنه ... و یا ابوالفضل خودت می‌دونی ... لحن پرده‌خوان مایه آواز ابوعطا را تداعی می‌کند.
این روند در بخش‌های بعد نیز با تکیه بر همین فضای صوتی و پرده‌های مشابه ادامه می‌یابد.
به نظر می‌آيد این شیوه به شیوه پرده‌خوانان در ادوار گذشته شباهت داشته باشد، زیرا دینامیک، سونوریته و سرعت اجرا نسبت به سبک‌های معاصر از کمترین تغییر و اجزاء برخوردار است.
پرده‌خوانی
پرده‌خوانی نوعی معرکه است. واعظ کاشفی سبزواری در فتوت‌نامه سلطانی واژه معرکه را در مفهوم قدیم حرب‌گاه گفته است: که بعدها مکان هنرنمایی سه دسته از معرکه‌گیران شده است، اول اهل سخن. دویم اهل زور و سیم اهل بازی. ایشان (اهل سخن) سه طایفه‌اند، اول مداحان و غراخوانان و سقایان، دویم خواص‌گویان و بساط‌اندازان، سیم قصه‌خوانان و افسانه‌گویان.
بنابه قول واعظ کاشفی پرده‌خوانی که نوعی قصه‌گویی با ویژگی‌های مداحی است در صنف اهل سخن قرار می‌گیرد. اکنون پرده خوانی نوعی نمایش موسیقایی ایرانی است با موضوع حماسی یا مذهبی. الگوی اجرایی در این نوع ثابت، اما در اجزاء متنوع است. پرده‌خوانی مبتنی بر روایت یک قصه براساس یک صورت منقوش در مجموعه صور پرده است که به زندگی و شهادت امام حسین (ع) در کربلا اختصاص دارد.
قاب پرده
یکی از پرده‌های کربلایی قاسم که در سفرهای دور از آن استفاده می‌کند یک قاب پرده با ابعاد 40 سانتی‌متر در ۷۰ سانتی‌متر است. پرده‌های اصلی غالباً در حدود ابعاد 4 متر در 2 متر یا 3 متر در 5/1 متر نقاشی می‌شوند. در سفرها به دلیل وزن سنگین پرده‌های بزرگ گاهی پرده‌خوانان از قاب پرده استفاده می‌کنند. تعداد صورت‌ها در قابل پرده‌ها در قیاس با پرده‌های اصلی بسیار محدودتر است که به صور اصلی مانند حضرت عباس (ع) و مجلسی که باید روایت شود اختصاص می‌یابد.
کاربرد ابزار جدید
برخی از پرده‌خوانان معاصر برای تقویت صدای خود از بلندگوهای ارزان‌قیمت استفاده می‌کنند. این ابزار به آنان امکان می‌دهد تا عرصه بیشتری از فضا را در اختیار گیرند. بلندگوهای مورد استفاده به دلیل استفاده فراوان صدا را خش‌دار، زمخت و گاه نامفهوم می‌کند. اما اینها باعث صرف‌نظر کردن پرده‌خوانان از این وسایل نمی‌شود زیرا مردم داستان‌ها را می‌دانند و ناواضحی صدا سبب عدم فهم داستان‌ها نمی‌شود و حتی ممکن است صدای بلندگو در ذهن آنان با مجموعه‌ای از مفاهیم دیگر غیر از آنچه گفته شد، تفسیر شود.
بلندگوهای شیپوری در دست قرار می‌گیرد و بلندگوهای غیرشیپوری یا به دوش آویزان می‌شود یا اینکه روی زمین قرار می‌گیرد و پرده‌خوان تنها میکروفن را در دست می‌گیرد.
بلندگو تنها وسیله جدیدی است که پرده‌خوانان به طور مستقیم در پرده‌خوانی از آن استفاده می‌کنند.
وسیله دوم موتورسیکلت در وجه غالب و گاه اتومبیل است که با پرده‌خوانی رابطه غیرمستقیم دارد. پرده‌خوان نمایشگری در رفت و آمد و گاه خانه به دوش است که از جایی به جایی دیگر رفتن جزء الزامات کار اوست.
پرده‌خوان با استفاده از موتور وسایل مختصر و قابل حملش را جابه‌جا می‌کند و به مقصد می‌رساند.
روایت
به روایتی در پرده‌خوانی هفتاد و دو داستان گفته می‌شود، احتمالاً عدد هفتاد و دو از تعداد یاران امام حسین (ع) در کربلا گرفته شده است. موضوع داستان یا مجلس روایت شده در اینجا مربوط به پیرزن نخ‌ریس نیشابوری و متوکل عباسی خلیفه حاکم است. پیرزن نخ‌ریس از شهر نیشابور واقع در شرق ایران به قصد زیارت حرم امام حسین (ع) در کربلا واقع در عراق حرکت می‌کند. متوکل که یکی از خلفای عباسی و مخالف امام حسین بوده است به مأموران خود دستور می‌دهد که پیرزن نیشابوری را در رودخانه فرات بیندازند ... با دعا و ناله پیرزن حضرت عباس، از یاران امام حسین به یاری او می‌شتابد. پیرزن نجات می‌یابد و به زیارت حرم امام حسین و حضرت عباس نائل می‌شود.
* برگرفته از مجموعه سی دفتر: مرشدان پرده‌خوان ایران/ حمیدرضا اردلان/ نشر فرهنگستان هنر
کد مطلب: 11638
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/article/11638/درباره-قاسم-دانش-پژوه