مرشدان پرده‌خوان ایران -۱۹
درباره میرزاعلی شفائی (میرزا اصلان)
11 بهمن 1388 ساعت 13:38
فزهنگ: میرزاعلی در مکتب علوم دینی تحصیل کرده است و از وقایع تاریخی و دینی آگاهی کامل دارد. وی در اجرای نمایش به واسطه دانش فنی به بیان و روایت متکی است. پس بیان غنی مبتنی بر متون و درک حصولی به مثابه اصلی‌ترین رکن در اجراهایش عمل می‌کند.
میرزاعلی شفائی (میرزا اصلان)
پرده‌خوان، تعزیه‌خوان، نقال، نقاش پرده
سال تولد: ۱۳۲۷
محل تولد: روستای خشکناب – هریس
شروع پرده‌خوانی: ۱۸سالگی
استادان: پرده‌خوانان قدیم
نقاش پرده: علی شفائی
سن پرده: ۱۵سال
شیوه اجرای نمایش
میرزاعلی در مکتب علوم دینی تحصیل کرده است و از وقایع تاریخی و دینی آگاهی کامل دارد. وی در اجرای نمایش به واسطه دانش فنی به بیان و روایت متکی است. پس بیان غنی مبتنی بر متون و درک حصولی به مثابه اصلی‌ترین رکن در اجراهایش عمل می‌کند.
به طور کلی جنبه‌های حضوری اجرای وی هنگام اجرای آواز و مناجات، گریز، نوحه، پندیات و دعا به طور مشخص هویدا می‌شود. شاید جنبه‌های حصولی مرتبط با وظیفه دینی و درک حضوری وی برخاسته از نحوه کار و زندگی او باشد. بنابراین حرکات نمایشی این پرده‌خوان در دوگونه مأخوذ از دو رفتار در حوزه درک حضوری و حصولی قابل تفکیک است.
در بخش حضوری حرکات وی برآمده از ویژگی‌های آئینی و در بخش دوم صورت‌های معمول عقلانی دیده می‌شود که قبل از اعمال ویژگی‌های فردی، میان اغلب پرده‌خوانان مشترک است. شاید مرز میان اجرای شیوه آئینی پرده‌خوانی و شیوه‌های اعتباری و حصولی را بتوان در این دو موضوع یافت: پیروی از حضور جمعی و آیین پرده‌خوان و مردم در قیاس با پرده‌خوانی به عنوان یک حرفه، که دانش آن در نزد پرده‌خوان است. پرده‌خوانانی که در روستا زندگی می‌کنند و حوزه‌های دانش حصولی را طی نکرده‌اند، بیشتر در شیوه‌های آئینی و امی غوطه‌ور میشوند. میرزاعلی با تلفیقی از این دو نحوه اجرا، پرده می‌خواند.
شیوه اجرای آواز
میرزا علی شفائی در اجرای شیوه آوازی پرده‌خوانان از سنت‌های قدیم پیروی می‌کند. این شیوه پرده‌خوانی در معنی دوار و در ظاهر پر از گوناگونی و تنوع است. ذکر اسم اعظم، دعا، مناجات، پیش واقعه، واقعه و... ترتیبی است که وی با رجوع به آن، هر جزء را با صفات خود ادا می‌کند. در قدیم بسم‌الله را در آغاز با لحنی مطمئن و در عین حال توجه برانگیز می‌خواندند زیرا نقطه آغاز بودنش می‌توانست سبب انسجام آوازها و گفته‌ها تا پایان پرده‌خوانی باشد.
میرزاعلی در اجرای الحان غزل‌خوانی، مثنوی‌خوانی، بحرطویل و قصیده‌خوانی هم به محتوای اشعار و هم به فرم‌های کلی آنها توجه دارد. این توجه برای نوحه‌ها، مصیبت‌خوانی‌ها و شهادت‌خوانی‌ها و ... هم اعمال می‌شود. میرزاعلی جزء معدود پرده‌خوانانی است که زمان و دلیل بخش‌های فراموش شده‌ای مانند اذان گفتن، انواع گریزها و پندیات را می‌داند. وی در بخش‌های آوازی کمتر به ویژگی‌های شخصی تکیه دارد و بیشتر راوی الحان قدیم است. به همین دلیل در آوازهایش ردپای مکاتب پرده‌خوانی ترک‌زبانان تا حدود زیادی دیده می‌شود.
در تطابق آوازهای وی با موسیقی ردیفی ایران این نکات قابل ذکر است: آغاز پرده‌خوانی در فضای آواز بیات ترک است، در ادامه به نغمات دستگاه سه‌گاه نزدیک می‌شود. پرده‌خوانی با ترکیبی از لحن گفتارگونه و نغمات دستگاه سه‌گاه ادامه می‌یابد. در این قسمت پرده‌خوان بیشترین تأکید خود را بر فاصله ساختاری سه‌گاه انجام می‌دهد. در انتها در قسمتی که پرده‌خوان با گویش آذری پرده را روایت می‌کند فضای دستگاه شور حاکم می‌شود و در قسمت‌های آهنگین و موزون پرده‌خوانی کماکان ادامه می‌یابد.
ادوار و اکوار پرده‌خوانی
مرشد میرزا علی با درک و شناخت مقامات و درجات و ترتیبات پرده‌خوانی به شیوة قدیم ادوار ظاهر و نهان پرده را می‌خواند و اجرا می‌کند. در اجرای وی اشاره به برخی از اوصاف حکمی در ادوار و اکوار پرده و پرده‌خوانی ضروری است. پرده‌خوانی فرآیندی دوار و معنی‌دار است که به شکل اسپیرال یا مارپیچ تکوین می‌یابد. دوایر اصلی و فرعی آن با ترکیب‌های خاص توسط پرده‌خوانان درهم می‌آمیزند و هر پرده‌خوانی دایره اصلی مأخوذ از نحوه تلقی مثالی و ازلی پنج مقام را در ساحت نزول اسماء و کثرت اسماء که منجر به وقوع داستان می‌شود نشان می‌دهد:
- ذکر اسم اعظم در اصلی‌ترین تجلی آن بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم است که نقطه تماس عالم فیزیک یا شهادت با حضرت وجود در آن مستتر است.
- دعای اول تمثیل و سریان اسم اعظم در نسبت با انسان به طور کلی و حاضر در جمع پرده‌خوانی به طور اخص است. در دعای اول وجود عینی مخاطبان بالقوه است.
- واقعه داستان مورد انتخاب پرده‌خوان و مخاطبات است. این انتخاب برگرفته شده از داستان‌های روزمره یا منتزعی است که به واسطه گمگشتگی انسان‌ها بر آنان روی می‌دهد. واقعه همان ساحت آرمانی است که حاضران در طریقی مثالی آرزوی حضور در آن را داشته یا دارند.
- گریز تمرین خروج از داستان اصلی و حضور در داستانی دیگر است که در نهایت صورتی دیگر از داستان اصلی است. در گریز تمرین گذار از خود و دیگران موضوع نهان است. گریز ممکن است در صور زمانی (گذشته، حال و آینده) یا در صور مکانی (اینجا، آنجا یا هیچ جا) و یا در صور موضوعی (دینی و اخلاقی، سیاسی و اجتماعی، معیشتی و ...) ایجاد شود.
- دعای دوم بازگشت به نقطه ما بعد ذکر اسم اعظم است که اکنون ماقبل آن قرار دارد. در دعای دوم وجود عینی مخاطبان بالفعل است. دایره دوم مربوط به متعلقات تذکرآمیز است.
- تذکر حی سریان اسم اعظم در حیات بالفعل کسانی است که کلام مقدس در آنان اثر کرده باشد.
- غم غربت اندوه عمیق با موضوع بازگشت به روزگار وصل و جمع حقیقی انسان است.
- منش‌مندی و تفوق اولیاء نمایی شماتیک از مصادیق انسان‌هایی است که طریق وصل را پیموده‌اند.
- وصف حال اختصاص به تطابق‌های بالفعل، جزیی و روزمره مردم با حقیقت دارد.
- روزی طلبی معاش مردم به مثابه امری ناگزیر و محتوم است.
شرح هر یک از متعلقات پنج‌گانه بدین شرح است:
- اذان در پرده‌خوانی با ظهور عاشورا در ماه محرم به معنی حضور اولیاء در بطن دین و با زمان خطبه امام سجاد مطابقت دارد یعنی با زمانی که یزید برای اخلال در نفوذ گفتار ایشان به مؤذن دستور می‌دهد تا اذان گوید. این اذان تذکری حجت‌آمیز به اشقیاء در نسبت با اثبات حقیقت امامت و ولایت است.
- صلوات، اظهار ارادت و شهادت دائمی، در دم و مکرر حاضران به حقانیت آل محمد و اولیاء است.
- قرآن به صورت اشاره، شاهد سخن، تبرک‌جویی، تزکیه و ... قرائت می‌شود.
- مناجات در ابتدای مجالس جنبه‌ای معنوی دارد و در ادامه و تکمیل دعای اول است.
- مصیبت، نوحه، روضه و شهادت‌خوانی صور غم تربت، منظر کلی سرنوشت انسان و تشبث و تضرع وصف غم غربت در دم و حال حاضران است.
- خطبه‌خوانی تذکر به حضور زبان در نزد اولیاء است که گاه در پرده‌خوانی برای احیای جهت رحمانی زبان که صرفاً در نزد اولیاء و مؤمنان است خوانده می‌شود.
- فضائل‌خوانی و شجاعت‌خوانی به منظور شرح فضیلت، شجاعت و قدرت روحی و فیزیکی اولیاء دین که نماد از خودگذشتگی و دیگرخواهی است، خوانده می‌شود.
- غزل، مثنوی، بحرطویل، قصیده و ... اغلب با آواز خوانده میشوند و رجعت پرده‌خوان و مخاطبان به خود را در زمان حال سبب می‌شود. در این بخش‌ها فرصت ورود و خروج به خود، جمع حاضر و جمع غایب فراهم می‌آید. از این طریق ایجاد فاصله برای الحاق دوباره و مطمئن‌تر به ساحت معنی مستتر در پرده فراهم می‌شود.
- تقاضای انعام، شریک شدن پرده‌خوان در خوان مردم به عنوان تمرینی برای جمع حقیقی با خوان مشترک در بالقوه است.
دادن انفاق به نحله دراویش است، پرده‌خوانان دراویش معرکه گیرند که کشکول و چنته به گردن دارند و آنچه در چنته ریخته شود از آن جمع درویشان است. این یکی از رسم‌های نهاده شده دراویش به شمار می‌آید که در پرسه زنی و معرکه‌گیری به آن عمل می‌شود.
پرده‌خوانی در گذشته و حال
میرزاعلی در روستا زندگی می‌کند، امور مذهبی و حل اختلافات مردم را عهده‌دار است و پرده‌خوانی، مداحی، نقالی، اذان گفتن و تعزیه‌خوانی در متن زندگی دینی و اجتماعی وی قرار دارد. میرزاعلی پرده‌خوانی را وظیفه می‌داند و از طریق آن سعی دارد خود و مردم را هدایت نماید.
این خصائل در نزد پرده‌خوانان ساکن شهرهای بزرگ دیگر به پررنگی پرده‌خوانان ساکن روستاها به واسطه ظهور شیوه‌های معیشتی جدید و گسترش فضاهای انتزاعی در زندگی اجتماعی مردم در نظام‌های با اختلافات طبقاتی شدید، دیده نمی‌شود و به پرده‌خوانی به مفهوم یک شغل و در نتیجه موضوعی در نسبت با معیشت نگریسته می‌شود. در عالی‌ترین صورت این شیوه پرده‌خوانی نمادی از سنت‌های نمایش گذشته است که مشروطبه حمایت ارگان‌های فرهنگی در حد محدود قادر خواهد بود به حیات مجازی‌اش ادامه دهد.
از طریق قیاس کار و زندگی پرده‌خوانان ساکن در روستاها و پرده‌خوانان ساکن شهرها تا حدودی آداب و سنن پرده‌خوانی در زمان قدیم و جدید ممکن می‌نماید. بررسی شیوه پرده‌خوانی میرزاعلی از این جهت حائز اهمیت است، که شغل اصلی وی کشاورزی و دامداری است و به لحاظ اقتصادی وابسته به پرده‌خوانی نیست و اساساً مردم در روستاها آیین‌های نمایشی را شغل تلقی نمی‌کنند. ما از طریق موضوع مورد بررسی، می‌توانیم به ریشه تکوین معرکه‌گیری با این پرسش توجه کنیم؛ که آیا معرکه‌گیری محصول ظهور تکوین شهرها و زندگی شهری است؟ یا ریشه در آیین‌های کهن و زندگی غیرشهری دارد؟
پرده
پرده‌های میرزاعلی شفائی توسط خود وی نقاشی میشوند. پرده‌ای که وی در حال حاضر با آن پرده‌خوانی می‌کند، ۱۳متر طول و ۲ متر ارتفاع دارد. در آن ۳۳مجلس و صدها صورت نقاشی شده است. مجالس با موقعیت‌های گوناگونی ترسیم شده‌اند که نکات مهم را نشان می‌دهند. سبک و نوع نقاشی او به ادوار قبل از پیدایش شیوه‌های معاصر بازمی‌گردد، که با محمد مدبر و قوللر آقاسی شناخته می‌شود. صورت‌ها همچون نقاشی‌های پرده بیانگر ویژگی‌های کلی‌اند که صف اولیاء و اشقیاء را مشخص می‌کنند. اولیاء از چهره‌های زیبا و موقر، متین و مؤمنانه برخوردارند و اشقیاء ددمنش، برافروخته و نازیبا هستند.
برخی از شمایل‌ها مانند ماردبن سدیف که از وسط دو شقه شده است برای نشان دادن دیگر کفار که با یک ضربت اولیاء از پای درآمده‌اند تکثیر شده است. تغییر مکان مجالس در قیاس با پرده‌های معمول به علت بزرگی پرده کم نیست. کاربرد رنگ با تضاد زیادع استفاده بیش از حد از خط‌های محیطی، توجه اغراق‌آمیز به اکسپرسیون شمایل‌ها به جای شیوه طراحی پرده، گسترده رنگی متنوع و ابداع برخی از فنون که در پرده‌های درویشی معمول نیست سبب شده است تا نتوانیم پرده میرزاعلی را با دیگر پرده‌ها که تاکنون دیده‌ایم مقایسه کنیم. پرده در عین حال با نقاشی مدرن پیوندی اعجاب‌آور دارد، شاید همان پیوندی که مدرنیست‌های اروپا آن را دیرزمانی است دریافته‌اند و عناصری از آن را در آثار خود به کار گرفته‌اند.
روایت
مجلس شهادت علی‌اکبر فرزند امام حسین است. علی‌اکبر جوان که نخستین شهید از خانواده ائمه در کربلا نیز هست به جنگ پهلوانان دشمن می‌رود و یکی را پس از دیگری از پای درمی‌آورد.
* مرشدان پرده‌خوان ایران(۳۰دفتر)/ حمیدرضا اردلان/ فرهنگستان هنر
کد مطلب: 11655
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/article/11655/درباره-میرزاعلی-شفائی-میرزا-اصلان