محمد فرزند حسام الدين حسن، معروف به ابن حسام، شاعر، عارف، فقيه وانديشمند قرن هشتم و نهم هجرى است. تولد ابن حسام را سال‌هاى ۷۸۲ و يا ۷۸۳ هجرى (۷۶۰ شمسى) دانسته‏اند. زادگاه ابن حسام، شهرك خوسف است كه از بخش‌‏هاى فعلى بيرجند و از قديمی‏ترين آبادی‌هاى قهستان است. ابن حسام تحصيلات مقدماتى و تربيت خود را مديون پدر دانا و با فضيلتش مى‏داند.

دیوان او شامل اشعاری در قالب‌های قصیده، ترجیع‌بند، مسمط و ترکیب‌بند است. او در قصیده از انوری، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی و سلمان ساوجی تأثیر گرفته است. از مهم‌ترین آثار ابن حسام خاوران‌نامه است كه به تقليد از شاهنامه فردوسی سروده شده است.

بيشتر تذكره‌نويسان ابن حسام را شاعرى صاحب فضل و او را مردى وارسته و قانع كه روزها از صبح تا شام به كار كشاورزى اشتغال داشته و ضمناً اشعار خود را در همين مواقع يادداشت می‏كرده، دانسته‌اند. ابن حسام از علو طبع و اتكال به خداوند غافل نبوده و كمبودهاى زندگى مادى را بر سرافرازى معنوى ترجيح داده است.

ابن حسام بر اثر اعتقاد راسخى كه به ولايت اهل بيت(ع) و دوستى پيامبر اسلام(ص) داشته، پيوسته به مدح و منقبت آنان پرداخته و به راستى قدرت شاعرى خود را در اين موارد به خوبى نشان داده است.

ابن حسام در انواع شعر هنرنمائى و طبع‌آزمائى كرده است. وى با خلق مضامين و كلمات خوش‌آهنگ و نشاندن آنها در جاى مناسب به توصيف آسمان و صور كواكب و صحنه‏‌هاى طلوع و غروب آفتاب و مناظر طبيعت به وجه اعجاب‌انگيزى پرداخته است.

از ابن حسام سه اثر ارزشمند به‏نام «ديوان شعر»، «خاوران‌نامه» و «نثراللالى» باقى مانده است. ديوان شعر ابن حسام در سال ۱۳۶۶ به كوشش در خور تقدير آقايان احمد احمدى بيرجندى و محمد تقى سالك و با هزينه اداره كل حج و اوقاف وامور خيريه استان خراسان چاپ و منتشر گرديده است. اين ديوان شامل ۱۰۸۴۴ بيت شعر و در مدح خاندان حضرت محمد(ص) است.

خاوران‌نامه كه به سبك شاهنامه سروده شده شامل ۲۲۵۰۰ بيت شعر است كه در وصف دلاوری‌هاى حضرت على و ياران آن حضرت به رشته نظم درآمده است. اين منظومه متأسفانه تاكنون چاپ نشده است. چندنسخه خطى از اين كتاب در موزه‏هاى بريتانيا و كتابخانه آستان قدس رضوى يافت می‏شود. خاوران‌نامه براساس گفته شاعر در سال ۸۰۵ (۸۳۰شمسى) به زيور نظم درآمده است.

آرمان هیأت