آرمان هیأت - درباره «علی‌نامه»

فرهنگ-دشتگلی: علی‌‌نامه، منظومه‌ای شیعی كه سروده شاعری گمنام و هم عصر فردوسی است.

علی‌نامه (منظومه‌ای کهن) سروده سال ۴۸۲ ﻫ. از سراینده‌ای متخلّص به ربیع (۴۲۰ ﻫ) است که نسخه برگردان(فاکسیمیله) به قطع اصل نسخه خطی شمارۀ ۲۵۶۲ کتابخانه موزه قونیه (ترکیه) کتابت حدود سده هفتم هجری است که با مقدمه استاد محمدرضا شفیعی کدکنی و دکتر محمود امیدسالار توسط میراث مکتوب با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران و مؤسسه مطالعات اسماعیلیه منتشر شده است.

«علی‌نامه» نخستین تجربه شعر حماسی شیعه اثنی عشری است، هم از نظر قدمت تاریخ حماسه‌های شیعی و هم از نظر دربرداشتن نوادر لغات و تركیبات فارسی كهن در كمال اهمیت است كه تاكنون گمنام مانده و در كتب تاریخ ادبیات فارسی به آن اشاره‌ای نشده است.

این كتاب اثری است به سبک شاهنامه فردوسی مربوط به اواخر قرن پنجم هجری و درباره دلاوری‌های حضرت علی‌(ع) در جنگ‌های صدر اسلام که به نظم در آمده است.

نسخه اصلی این اثر که حدود صد سال بعد از سرایش شاهنامه فردوسی سروده شده است، در موزه قونیه نگهداری می‌شود.
دكتر مجتبی مینوی فاكسیمیله آن را به ایران آورد و در اختیار محققان قرار داد. ایشان نسخه اصلی این منظومه را به صورت میکروفیلم از قونیه به ایران آورد.

«ربیع» در ابتدای منظومه علی‌نامه با اشاره به انگیزه‌اش از سرودن آن آورده است:
«وقتی که پیامبر اکرم ‌(ص) و امام علی‌(ع) با دلاوری در جنگ‌های صدر اسلام حماسه آفریدند بهتر بود فردوسی شاهنامه را درباره جنگ‌های این دو شخصیت بزرگ اسلام می‌سرود نه درباره رستم و سهراب که افسانه هستند.»

شاعر این منظومه را در بحر متقارب یعنی همان وزن حماسی و به زبان فارسی سروده است.
«علی‌نامه» از جهت سبك و بیان حماسی به خصوص در حوزه توصیف و تصویرگری و ابزارهای آن ارزش فراوان دارد.

زیرا این عناصر، وسیله‌ای است برای ملموس و محسوس‌تر كردن صحنه‌های متنوع و مختلفی كه در بستر شعر حماسی روی می‌دهد و به عنوان یكی از معیارهای سنجش كیفی اثر حماسی به شمار می‌آید.

دکتر کدکنی معتقد است که یک سوم این منظومه اشعاری قوی دارد که در خور توجه است. اما در واقع این اثر دغدغه‌های شیعیان را نشان می‌دهد که می‌خواستند در زمان خلافت عباسیان حضور معنوی خود را اعلام کنند.

آیت‌الله االعظمی سیستانی از مراجع تقلید شیعیان، ضمن اظهار شگفتی از نوشته شدن كتاب «علی‌نامه» پنجاه سال پس از سرایش شاهنامه، گفت: كتاب علی‌نامه مرا زنده كرد.

موسوی گرمارودی دراین باره می‌گوید: «علی‌نامه» ۷۰ سال پس از شاهنامه و تحت تأثیر آن سروده شده است و سراینده «‌علی‌نامه»، از میان ۱۱ تا ۱۲ هزار بیتی كه سروده است، ۲ تا ۳ هزار بیت ستایش‌انگیز دارد.

گرمارودی معتقد است: هر چه به پایان «علی‌نامه» نزدیك می‌شویم، به ابیات بهتری برمی‌خوریم. از ورق ۱۹۰، كه بخشی از جنگ «صفین» است، ابیات زیبا چشمگیرتر است. این منظومه در مقایسه با ۱۰ منظومه دینی دیگری كه من بررسی كرده‌ام، علاوه بر فضل تقدم، از دو نظر بر همه آنها برتری دارد.

وی به نخستین برتری این نسخه خطی اشاره می‌کند و می‌گوید: چهره تاریخی این منظومه برجسته است. با این كه استاد كدكنی گفته‌اند كه در «علی نامه» تاریخ با افسانه آمیخته شده است، اما به نظر من آنچه شاعر گفته است در چارچوب احادیث است. در منظومه‌های دینی دیگر زبان فارسی هر چه به زمان كنونی نزدیك‌تر می‌شویم، وجه تاریخی آنها كم می‌شود و جنبه افسانه‌ای می‌گیرند؛ اما در «علی نامه» تكیه سراینده بر وجه تاریخی اثر است.

گرمارودی درباره ویژگی دوم اثر چنین می‌گوید: دلیل دیگر این است كه چون این منظومه در ۴۸۲ هجری سروده شده است، زبان آنها به دلیل قدمت (نه در جوهر شعری) به طور طبیعی و خود به خود، بسیار شبیه شاهنامه است. به ویژه در حوزه واژگان این مطلب آشكارتر است.

وی با اشاره به تفاوت زبان «علی‌نامه» و «شاهنامه» گفته است: البته تفاوت زبان «علی‌نامه» با «شاهنامه» در شمار واژگان عربی آن است. این تفاوت هم به این دلیل است كه منظومه یاد شده، داستانی عربی دارد.

به گفته اكبر ایرانی رئیس مركز پژوهشی میراث مكتوب گویا «علی‌نامه» در اصل در ۳ جلد بوده؛ اما یك جلد آن مفقود شده است. تاریخ كتابت آن نیز چندان مشخص نیست و احتمالا در قرن ۶ یا ۷ هجری نوشته شده است.