آرمان هیأت - درباره سامرا

سامرا یکی از شهر‌های مذهبی عراق است که مدفن دو تن از امامان شیعه، امام حسن عسکری(ع) و امام علی نقی(ع) در آنجا قرار دارد.

جهان-دشتگلی: سامرا شهری است بین بغداد و تکریت که در جانب شرقی رود دجله قرار دارد.
به نوشته لغت‌نامه دهخدا، نام این شهر در اصل «سر من رای» بوده است یعنی «هر که آن را ببیند شاد می شود.» معتصم، خلیفه عباسی، که در سال ۲۲۱ هجری به آبادانی این شهر پرداخت، این نام را برای آن برگزید.
بعدها این شهر رو به ویرانی نهاد و به « ساء من رای» (هر که آن را ببیند ناراحت می‌شود) مشهور شد و پس از مدتی به اختصار، «سامرا» نام گرفت. حرم مطهر عسگریین ( یعنی امام هادی و امام حسن عسگری ) و قبر نرجس خاتون، مادر امام زمان، در سامرا قرار دارد.

گفته می‌شود، غیبت صغرای امام زمان از سردابی در همین شهر شروع شد. چند تن از خلفای عباسی نیز در این شهر دفن شده‌اند.

در طول دوران، بناهای تاریخی بسیاری در سامرا ساخته شده که بقایای برخی از آنها تاکنون باقی مانده است.

این شهر در منطقه‏‌اى سنى‌نشین واقع شده و حتى تولیت حرم مطهر حضرت امام‌ها‌دى(ع) و حضرت امام حسن عسگرى(ع) در سال‌های گذشته فردى از اهل سنت بوده است. اما بدلیل وجود این حرم مطهر، شیعیان نیز در این شهر چه به عنوان زایر و چه به عنوان مجاور، حضور پررنگی دارند. همچنین شهر سامرا در مناسبت‏‌هاى مختلف این شهر پذیراى دسته‏هاى مختلف عزادار از مناطق مختلف عراق است.

موقعیت شهر سامرا
شهر سامرا چهارمين شهر مقدس عراق است. ساختمان اين شهر كه در ۱۲۴ كيلو مترى شمال بغداد و در سمت ‏شرق رودخانه دجله قرار گرفته، به سال ۲۲۱ ه. باز می‌‏گردد. در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت ‏خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال ۲۵۶ ه. هشت ‏خليفه از اين شهر حكمرانى و خلافت نمودند. در اين سال المعتمد على الله عباسى بار ديگر به بغداد باز گشت و آنجا را پايتخت ‏خلافت قرار داد.

سامرا طى مدت سه دهه پايتختى، توسعه فراوانى يافت و تعداد زيادى از كاخ‌ها و تفريح‏گاهها و مساجد در اين شهر ساخته شد. آنچه امروزه بر اهميت اين شهر مى‏افزايد، قرار داشتن بقعه پاك دو امام معصوم و برخى از افراد خانواده ايشان است.

حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادى عليهما السلام (تاريخ شهادت:سال ۲۵۴ ه.) و امام يازدهم امام حسن بن على عسكرى عليهما السلام (تاريخ شهادت:۲۶۰ ه.) قلب شهر امروزى را تشكيل مى‏دهد، اين بقعه در دوران زندگانى دو امام عليهما السلام خانه مسكونى آنان بود و پس از شهادت در آنجا دفن شده‏اند.

نخستين ساختمان بر آرامگاه آنان، از قرن چهارم هجرى است كه تا كنون همواره تجديد و ترميم شده و توسعه يافته است. اين حرم مطهر داراى گنبدى است كه يكى از بزرگترين گنبدها در جهان اسلام است، محيط اين گنبد طلايى عظيم، ۶۸ متر است و در آن ۷۲ هزار كاشى طلا به كار رفته است. در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايى قرار دارد كه هر يك داراى ۳۶ متر طول است.

گنبد كنونى در سال ۱۲۰۰ ه. بر جاى گنبد كهنى كه ناصر الدوله حمدانى در سال ۳۳۳ ه. آن را ساخته بود بنا گرديد. در زير گنبد حرم مطهر، ضريحی نقره‏اى قرار دارد كه ساخته هنرمندان اصفهانى در سا‌ل‌هاى دهه ۶۰ ميلادى است.

درون ضريح آرامگاه، مقبره«حكيمه خاتون‏» دختر حضرت جواد و عمه امام عسكرى قرار دارد که بنا به روایت شاهد ولادت امام زمان‏«عج‏» بوده است. مقبره ‏«نرگس خاتون‏» همسر امام حسن عسكرى عليه السلام و مادر امام زمان نیز درون همین ضریح قرار دارد.

درون حرم و قسمت‌هايى از رواق‌ها به طرز زيبايى آينه‌كارى شده و از يادگارهاى ملك فيصل اول پادشاه هاشمى عراق است و به وسيله ايوانى فراخ و سقف‌دار به صحنى كه گردا‌گرد حرم را فرا گرفته راه مى‏يابد.

از ويژگی‌هاى اين صحن آن است كه فاقد حجره است. در زاويه شمال غربى صحن مطهر، مجموعه‏‌اى متشكل از صحن و ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى كاشى‌كارى شده قرار دارد كه به ‏«مجموعه غيبت‏» مشهور است.

در زير اين مجموعه زير زمينى است كه به‏ «سرداب غيبت‏» شهرت دارد و نيز اين مجموعه بخشى از خانه مسكونى حضرت عسكرى بوده است كه در اين زير زمين به عبادت مى‏پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان عليه السلام بوده است. اين محل از دير باز مورد توجه شيعه بوده است و از آن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده، از قداست و احترام ويژه‏اى برخوردار است. گفتنى است كه به وسيله پله‏هايى مى‏توان به زير زمين رسيد. فضاى اصلى و كهن زير زمين عبارت است از تالارى به ابعاد ۳×۵ متر. در شرق اين تالار فضايى است كه پنجره‏اى از چوب دارد و محل عبادت امام عليه السلام بوده است.

پنجره اين نماز‌خانه يكى از با ارزش‌ترين قطعات باقى مانده از دوران عباسيان است و داراى كتبيه‏اى كهن است. اين پنجره به دستور الناصر‌الدين الله عباسى (كه از خلفاى علاقمند به اهل بيت عليهم السلام بود) در سال ۶۰۶ ه. ساخته شده است. در كاشى‌كارى درون اين بقعه نام ناصر الدين شاه قاجار ثبت‏شده است كه در سفر عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است. كاشيكاری‌هاى صحن و سر‌درهاى ورودى نیز از دوره قاجاريه است.

آثار تاريخى سامرا
مسجد جامع سامرا، به ‏«جامع المتوكل‏»مشهور شده و مالکیت آن را به متوكل عباسى (۲۳۲-۲۴۷ ‌ه.) نسبت می‌دهند.

اين مسجد يكى از عظيم‏ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مى‏رفته است، اما امروزه فقط ماذنه و ديوارهاى آن باقى است.

ابعاد ديوارهاى مسجد ۱۶۰×۲۴۰ متر است آنچه بر اهميت معمارى اين مسجد مى‏افزايد گلدسته آن است كه به ‏«ملويه‏» شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله ۲۵ مترى آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطى شكل است كه بر قاعده‏اى مربع به طول ۳۲ متر قرار دارد.

در این مسجد، بر خلاف سنت تمام گلدسته‌‏ها كه راه رسيدن به بام از پله‏هايى است كه درون ماذنه تعبيه شده، راه رسیدن به بام، از بيرون آن است، از اين رو پله‌‏ها گردا‌گرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع ۵۲ مترى از زمين است می‌‏رسد.

بنا به روايت مورخان، متوكل مبلغ ۵ ميليون درهم‏ براى ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.

*متوكليه: شهر كهن سامرا است كه از سوى متوكل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه‏هاى اين شهر در فاصله كوتاهى از شمال سامرا نمايان است. از ويژگى‏هاى اين شهر، خيابان كشی‌هاى منظم و مستقيمى است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مى‏شود. در بخشى از اين شهر مسجدى به نام ‏«جامع ابى دلف‏» وجود دارد.

*جامع ابى دلف: نمونه كوچكتر مسجد جامع متوكل است ‏به ابعاد ۱۳۸×۲۱۵ متر با بارويى به ضخامت ۶۰/۱ متر. اين مسجد داراى ۱۸ دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، با اين تفاوت كه ارتفاع آن ۱۹ متر است. اين مسجد به نام قاسم بن عيساى عجلى مشهور به ابو‌دلف (متوفاى ۲۲۶ ه.) نامگذارى شده كه از فرماندهان عباسى و از شيعيان معتقد بشمار مى‏رفته است.

*قصرهاى سامرا، خلفاى عباسى كه به سامرا نقل مكان كردند اقدام به ساختمان كاخهاى سر سبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى اين شهر و در كناره‏هاى رودخانه دجله نمودند. امروزه تنها از آن كاخ‌ها ديوارهاى فرو ريخته و ستون‌هاى ويرانه باقى مانده است.
نام برخى از كاخ‌ها در سمت‏شمال غربى مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكليه عبارتند از: قصر الجعفرى، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفرى المحدث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التل،قصر الجوسق، قصر بركوارا، قصر القلائد، قصر الغرد، قصر المتوكليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و...
بنا به روايت مورخان حد‌اقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.

حوزه علميه سامرا
دوره اول
دوره اول حوزه علميه سامرا با ورود امام هادی و امام حسن عسکری(ع) به اين شهر آغاز می‏شود که امام به صورت حضوری و مکاتبه‌‏ای به نشر معارف الهی می‌‏پرداخت و تعيين وکلا و نمايندگان از طرف ايشان در شهرهای مختلف ايران و عراق و حجاز در حکم گسيل دانشمندان به حوزه‌‏های جديد شيعی بود. اما پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، و آغاز عصر غيبت صغری و کبری حوزه سامرا از رونق می‌افتد.
دوره دوم
پس از سال‌ها و در سال ۱۲۹۰ هجری و با هجرت آيت الله العظمي ميرزا سيد محمد حسن شيرازی رونق این حوزه از سر گرفته شد و تا این زمان نیز ادامه دارد؛ هرچند که در این فاصله نیز فراز و نشیب‌های بسیاری را از سرگذرانده است.

تاریخ معاصر سامرا
در سوم اسفند ماه سال ۸۴ و نیز ۲۳ خرداد ماه سال ۸۶ در اقداماتی تروریستی دو گلدسته حرمین امامین عسکریین(علیهما السلام) در این شهر بر اثر انفجار فرو ریخت و عده‌ زیادی کشته و زخمی شدند. این اقدامات تروریستی به خشم گسترده مسلمانان به ویژه در عراق، ایران، لبنان و افغانستان و بحرین منجر شد. اندکی پس از این انفجارها عمليات رسمی بازسازی مرقدهای مطهر امامين عسكريين(ع) به همت کشورهای مسلمان همسایه آغاز شد.