آرمان هیأت - نشست هفتم شعر هیئت : زیباشناسی شعر هیئت

هفتمین نشست از سلسله نشست‌های علمی شعر هیئت با ارائه مقاله آقای سید مهدی حسینی با موضوع زیباشناسی شعر هیئت، سی‌ام آبان ماه برگزار شد.

زیبایی‌شناسی شعر هیئت
سید مهدی حسینی

اشارت یکم
ادبیات، آئینه آرزوها، حسرت ها، باورها و اندیشه آدمی است؛ و آئینه شعر در ذهن بسیاری از هنرمندان این عرصه، زلال تر از دیگر قالب هاست. همواره شعر بویژه غزل، عرصه ای وسیع برای طرح مهم ترین، ژرف ترین و وسیع ترین دغدغه ها و اندیشه های انسانی بوده است. شعر، آئینه روشن و شفاف احساس و جلوه گاه الهامات شاعرانه و معنوی شاعران باورمند شیعی بوده که هنر خود را در خدمت تبیین مکتب خویش نهاده اند.
حال پرسش مهم این است که چه عناصر و عواملی باعث زلالی این آئینه می شود؟ به عبارت دیگر چگونه می توان میان اشعار آئینی – که همه از سر اخلاص و تعهد سروده شده- تمایز هنری ایجاد نمود؟ مسلماً پاسخ مشترک به این سوالات، توجه به عناصر زیبایی آفرین در شعر است.
مرسوم است در زیباشناسی سخن پارسی، دو حوزه بیان و بدیع در شعر واکاوی شده، انواع آرایه های ادبی معرفی و تجزیه و تحلیل می شود. این روش گرچه مبنای علمی دارد اما گاه خشک و بی روح است و عناصر و نشانه های زیبایی را بدرستی برای مخاطب مشتاق روشن نمی سازد ؛ بخشی از پاسخ به این چرایی زیبایی به ذوق سلیم شاعر باز می گردد و از همه مهم تر، وابسته است به جسارتهای زبانی، کشفهای هنری و نوآوری هایی که والایی هنر شعر را رقم می زند. اما بدیع و بیان سنتی، این عطش را فرو نمی نشاند زیرا بحث خلاقیت در آن تقریباً مغفول مانده است. پرواضح است که هریک از آرایه ها -اگر به اقتضای حال، هدفمند و خلاقانه به کار آیند- در حکم شگردی برای زیباسازی کلامند وگرنه نفس کاربرد آنها چندان ارزشمند نیست؛ از این رو، رویکرد کتب بلاغی در مبحث زیباشناسی را نمی توان کامل دانست.
به همین جهت رویکرد این نوشته، واکاوی «شگردهای بیانی» با هدف زیباشناسی شعر هیئت است.

اشارت دوم
موضوع این مقاله زیباشناسی شعر هیئت است امادر طرح این بحث، چند ابهام ساده وجود دارد! ساده است؛ از این جهت که در نگاه اول، شاید برخی مخاطبان به جهت معروفیت بحث و آشنایی عموم با آن، موضوع را ساده انگارند و بر سادگی نگاه نویسنده لبخندی بزنند یعنی: «این که مهم نیست!» و ابهام دیگر، از آن جهت که در تبیین بحث دو مسیر متفاوت وجود دارد یکی در تعریف شعر هیئت و دو دیگر مصادیق آن.
در تعریف شعر هیئت و معرفی ابعاد علمی و زیبایی آن، تعریف متفاوت و گاه متناقضی وجود دارد. ظاهراً شعر هیئت، شعری است که در هیئت خوانده می شود و شاعر برای اجرای مداح یا دکلمه خوانی خود در هیئت می سراید؛ اما با همین تعریف ساده هم نمی توان کنار آمد چون جامع و مانع نیست و ابهاماتی در آن مطرح است؛ از جمله:
- فرق آن با شعری که در هیئت نمی توان خواند در چیست؟ (جامع و مانع نیست)
- هر شعری در هر سطحی ممکن است بسته به توان مداح یا بلوغ فکری مخاطب، در هیئت خوانده شود ( مانع نیست)
- در کدام یک از حوزه های شعری می گنجد؟ مذهبی؟آیینی؟ ولایی؟ حماسی؟ تعلیمی؟ عاشقانه؟ و شاید همه آن؟ هرچند به نظر می رسد به جای بحث در این باره، بیش تر باید به اتفاقاتی که در اشعار امروز می افتد، اندیشید...
- در این تعریف، برخی اعمال سلیقه ها راه می یابد؛ عده ای شعر خود و اشعار هم سطح خود را مناسب هیئت می شمارند و شعر عده ای دیگر را نه! و به همین ترتیب، آن عده دیگر شعر گروه قبل را مناسب هیئت نمی دانند! و الی آخر ...

اشارت سوم
برای تهیه و ارائه این نوشته، نوع انتخاب منابع نیز محل تأمل بود. برای رعایت شمول و گستردگی تحقیق، لازم بود آثار بسیاری بررسی گردد بنابراین به جای مجموعه اشعار شاعران، جنگ ها و منتخبات شعر آئینی به شکل خاص – که در به صورت گاه نامه تهیه و به مداحان عرضه می شود- هم چنین مجموعه اشعار شاعری خاص -که شعرش زبانزد است- به عنوان منابع اصلی انتخاب گردید. بنابراین منابع مورد استناد در این مقاله به قرار زیر است:

الف) جنگ ها و منتخب اشعار
- غزل مرثیه که در آستانه محرم و فاطمیه هر سال ارائه شده است؛ از سال ۸۲ الی ۹۰
- جرس فریاد می دارد ( منتخب ۷۲۰ غزل عاشورائی)

ب) مجلدات نخل میثم( اثر غلام رضا سازگار)
از میان حدود ۸۰۰ غزل بررسی شده، در کنار مباحث زیباشناسی، نباید از این نکات مهم که در ذیل می آید، غفلت ورزید. مسلماً توجه به این مسائل ما را در شناخت دقیق تر و وسیع تر ابعاد شعر هیئت یاری خواهد کرد.
۱. وجه غالب آثار مورد بحث، مضمون گرائی ست تا شاعرانگی کلام. بنابراین انگیزه های زیبائی آفرینی در بسیاری از آن ها وجود ندارد یا این که هدف اصلی شاعر به شمار نمی¬رود. زبان شعر در نمونه های بسیاری، هویتی معمولی دارد و بیشتر ابزار گزارش دهی و خبررسانی ست تا آفرینش.
۲. محور احساس در شعر، در مواردی خود شاعر است نه عواطف عموم مخاطبان؛ به عبارت دیگر برخی استنباطات و تحلیلهای قابل تأمل در قالب احساسات مشترک میان شاعر و مداح، بر عموم مردم تحمیل می شود.
۳. دیده شدن و خوانده شدن شعر توسط مداح، نوعی هدف و غایت شعری ترسیم شده است!
۴. نوگرایی و هنجارشکنی منطقی متناسب با تعریف شعر، در شعر هیئت چندان نمود ندارد و معمولاً این نوع رفتار خلاقانه مربوط به شاعرانی است که از سوی برخی مداحان، به عنوان شاعر هیئت به شمار نمی روند! و این نوع اشعار حداکثر در قالب دکلمه خوانی شاعر، فرصت ظهور و بروز می یابند.
با توجه به نکته بالا می توان حدس زد که پدیده دو زبانگی – اگر تعبیر کامل و درستی باشد- در شعر ولایی در حال ظهور است و شاعر دو نوع شعر با دو زبان متفاوت می سراید: یکی زبان خلاقانه ویژه همایش ها و محافل خاص شعر ولائی، و دیگری شعری با زبان ساده و معمولی ویژه مراسم هیئت؛ شعری که آن را در برخی مواقع حتی جدی و ماندگار نمی انگارد!
۵. برخی مسائل شعر هیئت که باید بر آن تأمل جدی داشت، عبارت است از:
- گرایش به منطق گفتار
- سهل گیری در زبان شعر که البته هیچ سنخیتی با زبان «سهل ممتنع» ندارد
- ناهنجاری و زیر پا گذاشتن قواعد ادبی در برخی نمونه ها به جای هنجارآفرینی
- ضعف تألیف به معنی وسیع آن با بسامد فراوان در برخی آثار
- عدم انسجام هنری و تناسب میان اجزای شعر در بسیاری از آثار، به گونه ای که بسختی می توان شعری منسجم و نظام مند در میان آثار یافت!
۶. با توجه به گرایش شاعران هیئت به زبان ساده و روان، به نظر می رسد باید زبانی پایه و شاخص برای شعر هیئت معرفی کرد تا شاعران بتوانند شعر خود را با آن عیار بسنجند. بی¬تردید این زبان معیار همان «سهل ممتنع» است که زمینه طرح آن را باید در عرصه شعر هیئت فراهم ساخت و نباید آن را بعیدالعهد و صرفاً در دسترس سعدی و ایرج میرزا دانست!

اشارت چهارم
علمای بلاغت در عصر کنونی، عناصر زیبائی آفرین شعری را به چند دسته تقسیم کرده اند می توان در مجموع این عناصر را برشمرد:
۱. تناسب و توازن میان اجزای شعر
۲. بزرگ نمائی
۳. تداعی معانی
۴. استدلالات شاعرانه
۵. کشف های هنری
۶. هنجارگریزی و غافل گیری
۷. تکرار هدفمند( بیان موسیقایی)

از آنجا که زبان شعر هیئت ویژگی های خاص خود را دارد از جمله این که بشدت به زبان ساده مردم وابسته است و از سوی دیگر شعر باید در هیئت، به شکل خطابی اجرا شود، دو عنصر زبان و موسیقی در کنار دیگر عناصر برجستگی خاص دارد و نباید مغفول بماند؛ بنابراین با اتکا به تقسیم بندی ۷گانه بالا می توان ۵ نوع « شاخص بیانی» را در زیبا شناسی شعر هیئت در نظر گرفت و آن را تحلیل نمود:
۱. بیان موسیقایی
۲. بیان هنری و نظام مند(تداعی گر، کنایی، تجسمی، و...)
۳. بیان استدلال گرا و تحلیلی ( مضمون محور)
۴. بیان نوگرا و خلاق
۵. بیان ساده و مردمی( سهل ممتنع)
این نوشته با تکیه بر همین مبانی و با ذکر شاهد مثال هایی، برخی عناصر زیبائی آفرین در شعر هیئت را بر می شمارد؛ امید است که مقبول طبع و نظر صاحب نظران افتد.

۱. بیان موسیقایی
شامل دو وجه است:
- توجه به ظرایف خاص زبانی و موسیقایی به گونه ای که رعایت تناسب میان آن، قابلیت شعر را برای اجرا دوچندان کند. نکته¬ای که به « خوش¬خوانی و خوش¬لهجگی» تعبیر شده و از ویژگی های خاص شعر حافظ است . بسیاری از اشعار ولایی با همین قید خوش¬آوائی و خوش¬خوانی از یکدیگر متمایز می شوند.
- استفاده از عناصر موسیقی آفرین که بر مبنای اصل «تکرار» شکل¬ها و فرم¬های متفاوتی به اثر می بخشد؛ از جمله:
- واج¬آرائی( تکرار واج)
- رعایت اشتراک حروف (جناس، تضمین مزدوج، و...)
- تناظر موسیقائی( موازنه، ترصیع)
هم آه تو گشته بود بی پاسخ
هم درد تو گشته بود بی درمان ( غلام¬رضا سازگار/ نخل میثم۲/ ص ۳۳۰ )
و:
یا خیز و پیش من به نماز دگر بایست
یا لب گشای بهر اذان در مقابلم (علی انسانی / جرس فریاد می دارد ص؟/ دل سنگ آب شد ص ۲۶۱)

- تکرار واژه
دستت شکسته باد که دندان او شکست
ای سنگ¬دل تو سنگ به درج گهر مزن
من دست بر سر و تو به سر چوب می¬زنی
بر نخل آرزوی جهانی تبر مزن (علی انسانی /جرس فریاد می دارد ص۸۹۱/ دل سنگ آب شد ص ۳۷۵)

آن مشک تیر خورده به دندان چنان گرفت
انگار نیست زخمی و انگار هست دست
از رود و چشمه ناله روان شد که آب آب!
از سنگ و صخره ناله برآمد که دست، دست! (محمدسعید میرزائی/جرس فریاد می دارد، ص۴۳۳ )

- تکرار مصراع
- تکرار بیت
باران بی شکیب غم از دیده تَرَش
تصویر مرده ای است جهان در برابرش
گاهی دلش مدینه و گاهی ست کربلا
یک چشم اشک و کاسه خون چشم دیگرش
وقت غروب جمعه رسیده ست و داغ دار
فانوس اشکِ روشنش و یاد مادرش
با خود مرور می کند از کوفه تا فدک
از خانه ای که شعله گرفتند بر درش
پشتِ درِ شکسته و میخ و... تنی کبود
داغی فراهم از گل زیبای پرپرش
با خود مرور می کند و بغض پشت بغض
وا می شود به شِکوه لبان معطرش
خورشید بی غروب جهان را که دیده ست
خاشاک و سنگ و چوب بریزند بر سرش
خورشید بی غروب جهان را که دیده ست
با تازیانه سرخ شود روی دخترش
خورشید بی غروب جهان را که دیده ست
غارت برند خیمه و انگشت و خنجرش
پامال اسب ها بشود تشنه و غریب
یا قطعه قطعه پرچم نی ها شود سرش
... خورشید در غروب فرو رفت و خیمه ای
می سوخت همچنان که «نی» و سوزِ دلبرش (مریم سقلاطونی / غزل مرثیه/۱۳۸۵/ ص۷۳ )
در این شعر تکرار یک عبارت (با خود مرور می کند و...) و نیز یک مصراع( خورشید بی غروب جهان را که دیده ست ) کاملاً هدف¬مند و همراه با دلالت هنری است.
با دریغ باید گفت، در شعر شاعران جوان و هیئتی¬سرا به این عنصر مهم و تأثیرگذار چندان توجه نمی¬شود و نمونه های درخشان و قابل توجه از این شگرد بیانی وجود ندارد.

۲. بیان هنری و نظام مند ( تداعی گر، کنایی، تجسمی، و...)
در این نوع بیان، چند هدف دنبال می¬شود:
- بیان غیر مستقیم و فاصله گرفتن از منطق نظم و نثر
- بازسازی هنری وقایع با چاشنی احساس شعری
- لایه دار کردن شعر به گونه ای که طبایع و سلایق گوناگون شعری را اقناع کند.
- ماندگار کردن مضمون و موضوع
- رعایت تناسب میان اجزای شعر ( نوع زبان، نوع موسیقی عروضی و تناسب میان شگردهای بیانی که با منطق دلالت هنری به کار رفته-اند.)
- ایجاد التذاذ هنری با رعایت انسجام میان اجزای شعر
در این بخش به نمونه هایی از شگردهای بیانی -که به بیان هنری منجر شده - اشاره می¬شود:

الف) پیوند عینیت و ذهنیت
در این نوع شیوه بیان، شاعر با هنرمندی تمام دو حقیقت را در برابر چشم مخاطب ترسیم می کند یکی عینیت و واقعیت که همه آن را می بینند و دیگری تصویری ذهنی که کشف شاعرانه اوست پیوند میان این دو (عینیت و ذهنیت) با بهره گیری از اصل تداعی( مشابهت و مجاورت) باعث زیبائی شعر می شود:
تو ماه علقمه نزدیک آبها که شدی
تمام علقمه پا شد به احترام شما ( لطیفیان / جرس فریاد می دارد / ص ۴۲۱ )
در این بیت دو اشاره وجود دارد: یکی اشاره به تأثیر ماه بر دریا و مد آب (عینیت) و دیگری اشاره به حضور حضرت ابوالفضل العباس(ع) کنار علقمه( بازسازی تاریخی با تکیه بر تلمیح و حسن تعلیل)

ب) بیان تجسمی( بازسازی هنری وقایع)
در این نوع هنری، با عناصر وصف و تصویر( تشبیه و استعاره های محسوس، قیدها، حواس پنج¬گانه، افعال حرکتی، و...) شعر پردازشی هنری می یابد به گونه ای که اجزای شعر در ذهن مخاطب برجسته می شوند، جان می گیرند و حرکت دارند.
در شعر زیر، شاعر برای فرات، صورتی درهم کشیده تصور می کند و تجسم می کند که سنگی صورت آئینه را می شکند:
روی فرات ، صورت در هم کشیده شد
تا موج های اشک به چشم تو حلقه بست
آیینه ای برای تماشا گذاشتم
سنگی رسید و صورت آیینه را شکست
دستی نمانده بود که مشکی زنم به آب
حالا به جای مشک بنوش از لب دو دست (جعفری / غزل مرثیه ۸۶ / ص ۶۴)
یا:
این لاله ای که بر سر مویش گره زدند
سوغات کوفه است به جای گل سر است ( لطیفیان / جرس فریاد می دارد / ص ۹۰۶ )
و:
در دست چارچوب خرابه اسیر بود
با بوسه پرید و به هم ریخت قاب را

ج) بیان وصفی (گزارشی با درون مایه شاعرانه)
در این نوع بیان، عناصر وصف (قیدها، حواس پنج¬گانه، افعال حرکتی) پشتوانه روایت در شعرند. در این شعر، فضای کربلا و حالات امام حسین(ع) هنگام ورود به کربلا وصف می شود: دست بر سر و بر یال ذوالجناح می کشد، آهسته زیر لب باخودش سخن می گوید، باران تیر می آید، بر دوش باد پیراهنی رهاست، و...

پرسید از قبیله که این سرزمین کجاست؟
این سرزمین غم زده در چشمم آشناست
این سرزمین که بوی نی و نیزه می دهد
این سرزمین تشنه که آبستن بلاست
گفتند: عقر بابل و طف ... شاطی الفرات
گفتند: قاضریه و گفتند: نی نواست
دستی کشید بر سر و بر یال ذوالجناح
آهسته زیر لب به خودش گفت: کربلاست!
طوفان وزید از وسط دشت ناگهان
افتاد پرده، دید سرش روی نیزه هاست
زخمی تر از مسیح در آن روشنای خون
روی صلیب دید سر از پیکرش جداست
طوفان وزید ... قافله را برد با خودش
شمشیر بود و حنجره و ... دید در مناست
باران تیر بود که می آمد از کمان
بر دوش باد دید که پیراهنش رهاست
افتاد پرده ... دید به تاراج آمده ست
مردی که فکر غارت انگشتر و عباست
برگشت اسب ... از لب گودال قتلگاه
افتاد پرده ... دید که در آسمان عزاست ( سقلاطونی/ غزل مرثیه ۸۵ / ص ۳۱)

د) بیان کنایی
اصل مهم در شعر بیان غیر مستقیم است و کاربرد عناصر علم «بیان» یعنی: تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه راه های مناسب برای رسیدن به این هدف است.
پیش تر اشاره شد که از مهم ترین عناصر شعر هیئت، تأثیر فراوان زبان مردمی بر آن است؛ این نکته همچون شمشیری دو لب است که می تواند باعث حیات یا ممات این نوع ادبی گردد!
شاعرانی که تربیت یافته مکاتب و انجمن های ادبی اند در بهره گیری از عناصر زبانی عامیانه، اصول شعریت، ذوق هنری و سلامت زبان را مبنای کار خود قرار می دهند تا زبان شعرشان به ورطه سخافت و عوامانگی فرو نیفتد بی توجهی به این مبانی ، حاصلی جز سطحی نگری و لاجرم روزمرگی نخواهد داشت.
متأسفانه آنچه شعر هیئت را تهدید می کند همین نکته است؛ کم تجربگی بسیاری از شاعران، انجمن گریزی، عدم توجه به ظرایف زبانی شعر عامیانه، تشویق های یکسویه و بی هدف و عواملی از این دست، این نوع شعر مردمی را در معرض آسیب های جدی و لغزش گاه های زبانی بی شماری قرار داده است.
هرچند موضوع این نوشته، آسیب شناسی زبان شعر هیئت نیست، اما به اقتضای بحث به موارد و مصادیقی اشاره خواهد شد.

۱. کاربرد کنایات مردمی
بهره گیری از کنایاتی که در زبان مردم ساری و جاری است، در ادب پارسی پیشینه فراوانی دارد در شعر هیئت نیز به فرهنگ توده های مردم توجه می شود.
کنایاتی چون: آتش زدن، لگد زدن به بخت، پشت سر کسی حرف زدن، آب رفتن، لک زدن دل، و... از نمونه هایی است که در اشعار زیر نمود یافته است:

این اشک ها به پای شما آتشم زدند
شکرخدا برای شما آتشم زدند
من جبرییل سوخته بالم، نگاه کن!
معراج چشم های شما آتشم زدند
سر تا به پا خلیل گلستان نشین شدم
هر جا که در عزای شما آتشم زدند
از آن طرف مدینه و هیزم، ازاین طرف
با داغ کربلای شما آتشم زدند ( برقعی / غزل مرثیه ۸۶/ ص ۲۲)
و:
به بخت نازک پیغمبرش لگد میزد
کسی که پشت سرم حرفهای بد میزد
دلش نسوخت برایم کسی نکرد کمک
اگر که خسته نمی شد الی الابد میزد (جعفری / غزل مرثیه فاطمی ۸۶ / ص ۱۷)
و:
لباس های کوچکش دگر به او نمی خورد
که ثانیه به ثانیه چو شمع آب می رود ( عرب خالقی / غزل مرثیه ۸۵ / ص ۳۶)
و:
لک زد دلم برای عمو گفتنت بگو
لک زد دلم چرا چه شده بی صدا شدی (لطفی / غزل مرثیه ۸۵ /ص ۵۱ )
و:
راستی هست به یادت دم چادر گفتی
دختر من به تو چادر چقدر می آید( سهرابی / غزل مرثیه ۸۶/ ص ۳۶)

این نوع بیان آن گاه که از صافی ذوق شاعرانه عبور نکند و صرفاً برگرفته از زبان مردم باشد، به ورطه عوامانگی و سطحی فرو می افتد:

از خاک چشمانش گیاه هرز روئید
ای خاک عالم بر سرت(!) ای شهر ولگرد( عیوضی/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۳۱)

۲. مرثیه کنایی
از آنجا که بخش مهمی از برنامه هیئت به مراثی اهل بیت(ع) اختصاص می یابد، لاجرم شعر هیئت نیز وارد این حوزه می شود و در رثای ایشان شور می آفریند و شعور و اندیشه مخاطب را برمی انگیزد.
حال، نکته مهم و قابل طرح این که، حد مرثیه پردازی در شعر تا کجاست؟
واضح است که شاعر باید اصول شعر ولائی( ذوق سلیم، هدف مندی و ارائه پیام، سلامت و دلنشینی زبان و...) را هم چنان اصل بداند و هنر شعر را فدای اقتضائات هیئت یا سلیقه افراد خاص نکند و مرثیه را از صافی های یادشده عبور داده، در هیئتی از شاعرانگی و فخامت، مرثیه را ارائه کند.
با دریغ و اسف فراوان باید گفت در برخی از مراثی این اصول رعایت نمی شود و ارزش و عیار شعر برحسب میزان صراحت در وروایت و وصف مراثی و نیز جان سوز بودن آن سنجیده می شود!
با اطمینان خاطر باید گفت بهترین و والاترین مراثی، نوع کنایی آن است؛ در این حالت است که:
- اصل بیان غیر مستقیم و زیبائی بیان رعایت می شود
- تداعی مراثی نسبت به روایت صرف، اثرگذاری بیش تری دارد.
- به شعور و اندیشه مخاطب توجه شده، درک حقایق مراثی به عهده او گذاشته می شود
- پیام و روح جاری در مراثی، در لایه های درونی شعر به مخاطب انتقال می یابد.
- ماندگاری شعر و مصون سازی از عیوبی چون روزمرگی و تکرار را برای شعر تضمین می کند.
و...
در سرخی غروب نشسته سپیده ات
جان بر لبم زعمر به پایان رسیده ات
آخر دل عموی تو را پاره پاره کرد
آوای ناله های بریده بریده ات
در بین این غبار به سوی تو آمدم
از روی رد خون به صحرا چکیده ات
پا می کشی به خاک ... تنت درد می کند
آتش گرفته جان من داغدیده ات
خون گریه می کنند چرا نعل اسبها
سخت است روضه ی تن در خون تپیده ات
بر بیت بیت پیکر تو خیره مانده ام
آه ای غزل چگونه ببینم قصیده ات
باید که می شکفت گل زخم بر تنت
از بس خدا شبیه حسن آفریده ات ( شرافت / غزل مرثیه ۸۶ / ص ۴۸)
و:
تیری رسید حنجرت آتش گرفت و بعد
از آتش گلوی تو قلبم کباب شد(جوادی / غزل مرثیه ۸۹ / ص ۵۲)
و:
بیا که سر بگذارم بروی شانه تو
ببین که موی رقیه چگونه شانه شده( جوادی اگر کشتند چرا.../ ص ۱۵۸)
و:
قاری من چرا نمی خوانی
چه به روز لب تو آوردند؟ ( لطیفیان/ اگر کشتند چرا.../ ص ۱۸۷)

ذ) بیان طنز و تعریض
شاید طرح بحث « طنز» در حوزه شعر هیئت را برخی برنتابند؛ شاید حق هم با ایشان باشد چراکه در نگاه اول آنچه در باره طنزدر اذهان عموم مردم بروز می نماید، «خنده » است که با شعر هیئت تناسبی ندارد. اما طنز در حقیقت، بیانی تعریضی است که با هدف اصلاح و رفع لغزش ها ارائه می شود و قرار نیست همواره خنده و حتی لبخند به همراه داشته باشد!
با مرور اشعار شاعران ولائی سرا براحتی درمی یابیم که گرایش به بیان تعریضی -که منجر به نوعی طنز سیاه می شود- در اشعار بویژه در مراثی چندان بروز یافته که غیر قابل انکار است.
در هریک از نمونه های زیر حداقل یک نمونه خروج از هنجار شعر هیئت و ارائه بیان غیرمعمول وجود دارد و مرکزثقل این نوع بیان گرایش به تعریض است که طنز را رقم زده است:
دیرِ ترسا و سَرِ سبط رسول مدنی
آه اگر طعنه به قرآن زند انجیل و زبور ( نیر تبریزی/ جرس فریاد می دارد/ ص۸۶۸)
و:
چه میزبان رئوفی که سیلی آورده ست!
مرا هراس ز سوغات این سفر کافی ست (اکبرزاده/ غزل مرثیه۸۷/ ص۳۵)
و:
خوابید اگر امشب گرسنه دخترت غم نیست
فردا به طعم تازیانه، سیر خواهد شد (عرب خالقی/ غزل مرثیه۸۷/ ص۶۳)
و:
گرفتم در میان کوچه پاداش رسالت را
چه پاداش گرانقدری چه بازو بند نیکوئی ( سازگار/ نخل میثم ۲/ ص ۲۰۵)
و:
کرم حاکم کوفه است که فرزند علی
‏تیر باید ببرد سهم، ز بیت المالش! (زمانی/ / غزل مرثیه۸۵/ ص۶۷)

ر) بیان استعاری
در این نوع بیان، دو نکته قابل توجه است:
- کاربرد استعاره های تازه و پرفروغ
- تناسب میان استعاره و مضمون
- پرهیز از تکلف شعری و رعایت زلالی زبان
در شعر زیر می توان تمام عناصر یادشده را به وضوح مشاهده کرد. شعر با فضائی استعاری سروده شده است. مرکز ثقل این نوع بیان، ردیف شعر است. استعاره های دیگری چون: دشت، آسمان، گلوی زخمی زنگوله ها، کهکشان دیگر استعاره های این شعرند که فضای استعاری آمیخته به تلمیح را ترسیم کرده اند.
دشت می بلعید کم کم پیکر خورشید را
برفراز نیزه می دیدم سر خورشید را
آسمان گو تا بشوید با گلاب اشکها
گیسوان خفته در خاکستر خورشید را
چشمهای خفته در خون شفق را واکنید
تا ببیند کهکشان پرپر خورشید را
بوریایی نیست در این دشت تا پنهان کند
پیکر از بوریا عریان تر خورشید را
نیمی از خورشید در سیلاب خون افتاده بود
کاروان می برد نیم دیگر خورشید را
کاروان بود وگلوی زخمی زنگوله ها
ساربان دزدیده بود انگشتر خورشید را
آه اشتر ها چه غمگین وپریشان می روند
بر فراز نیزه می بینم سر خورشید را ( بیابانکی/ جرس فریاد می دارد/ص ۷۸۳)
دیگر نمونه ها:
کودک میان خیمه دلش بیقرار آب
امّا به دست دشمن سرکش مهار آب
چندین بنفشه بین حرم رو به قبله، حیف
بی سر میان معرکه خفته سوار آب
چشمان دخترک به سوی نهر علقمه است
یعنی که می کشد به خدا انتظار آب (جوادی / غزل مرثیه ۸۴/ ص ۸۵)
و:
وقتش رسیده است که پر در بیاوری
از راز خنده ی همه سر در بیاوری
وقتش رسیده است که با روضه های آب
اشکی ز چشم جند نفر در بیاوری
وقتش رسیده است که موسی شوی و باز
از نیل تا فرات، جگر در بیاوری
خود را به روی تیغ کشاندی که جنگلی
از زیر دستهای تبر در بیاوری( جعفری / غزل مرثیه ۷۶/ ص ۸۷)
و:
روی فرات ، صورت در هم کشیده شد
تا موج های اشک به چشم تو حلقه بست
آیینه ای برای تماشا گذاشتم
سنگی رسید و صورت آیینه را شکست
دستی نمانده بود که مشکی زنم به آب
حالا به جای مشک بنوش از لب دو دست (جعفری / غزل مرثیه ۸۶ / ص ۶۴)

و این نمونه که بیت اول آن در فضای شعر ولائی¬ست و چندان متناسب با فضای شعر هیئت نیست:
ابیات مجروح غزل هایش زیادند
اما سه بیتش داغدار استعاره
خواب سر خورشید را می دید دیشب
تعبیر شد امروز تشتی پر ستاره (عیوضی / غزل مرثیه ۸۵ / ص ۴۰)

ز) بیان مشابهت (تشبیه)
در تشبیه نیز انتظار می رود شاعر هیئت، به نوگرائی توجه کرده برای رسیدن به بیان هنری به کشف فضاهای نو در قالب تشبیه روی آورد. در بیت زیر تلاش شاعر برای رسیدن به زوایای تازه و طرح آن در قالب تشبیه مشهود است:
حله ام احرام خون تلبیه ام زمزمه
زمزم من تشنگی کعبه من علقمه
و در بیت دوم این شعر – خلاف بیت اول که تشبیه و استعاره ای بی فروغ به کار رفته است- تشبیهی نو آفریده شده است.
آن شب سپهر ديده او پر پر ستاره بود
داغ نهفته در جگرش بي شماره بود
در قاب خون گرفته چشمان خسته اش
عكس سر بريده و يك حلق پاره بود (متولی/ غزل مرثیه ۸۴ / ص ۶۸)
و:
من را ببخش نام تو را داد می زنم
‏قصدم نبود بشکند این جا حریم ها
اما تنم به زیر سم اسب نخ نماست
‏مانند فرش های قدیمی، گلیم ها (زمانی / غزل مرثیه ۸۷ / ص ۴۵)
و:
بس که زخم از چار سو بنشسته بر زخم تنم
پیرهن مانند تن، تن گشته چون پیراهنم
ای عمو باز آو، بر من یک مبارک باد گو
کز حنای سرخ خون گردیده گلگون دامنم ( سازگار/ نخل ۲/ ص ۳۲۰)

ژ) بیان حماسی
این نوع بیان دارای ویژگی های زیر است:
-در کنار بیان عاطفی، شاعر غیر مستقیم به مدح و معرفی ممدوح می پردازد.
-خیزش موسیقایی از راههای حماسی کردن کلام است
بهره گیری از آرکائیسم در محور های جانشینی و هم نشینی زبان.
جواب رد دادی خاندان مادری ات را
که آشکار کنی غیرت برادری ات را
عمو تو باشی و اهل حرم جواب نگیرند
فرات منتظر است اقتدار حیدری ات را ( فرجی/ جرس فریاد می دارد / ص ۴۲۰ )

۳. بیان استدلال گرا و تحلیلی (مضمون محور)
از محورهای مهم در شعر آئینی، ولائی و هیئت آگاهی بخشی و تحلیل تاریخ است. شاعر هیئت نمی تواند در برابر اتفاقات سکوت اختیار کرده، یا صرفاً روایت¬گر باشد؛ بنابراین به تناسب موضوع و اقتضای حال با تکیه بر ذوق و اندیشه به تحلیل و تبیین موضوع می پردازد. از منظر زیباشناسی می توان نوع نگاه شاعر و شیوه پردازش او در موضوع را سنجید و ارزیابی کرد.
آرایه هایی چون: حسن تعلیل، اسلوب معادله، بزرگ نمائی و شگردهای بیانی مثل: مقایسه، زبان حال سازی، استحسان و تحلیل ذوقی، مضمون پردازی، بیان تحلیلی محتوایی و حکمی از جمله مصادیق بیان استدلال گراست که در این بخش به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

الف) مقایسه
در این شیوه بیان، شباهت ها و تفاوت های دو موضوع بیان و ارزیابی می شود. ایجاد کلنجار ذهنی، تداعی معانی و نهایتاً تحلیل ذهنی، حاصل و نتیجه این نوع بیان است. از آنجا که این شیوه در مرثیه خوانی جایگاه ویژه ای دارد می تواند ملاک مناسبی برای انتخاب شعر هیئت به شمار رود.
بر داغدیده شاخه گل هدیه می برند
من جای گل سر تو به دامان گرفته ام

ب) استحسان و بیان تحلیلی ذوقی
شاعر با اتکا به عناصر زیر سعی دارد تحلیلی تازه ارائه کند:
۱. ذوق شعری
۲. بیان حسی
۳. توجه به عناصر زبان عامیانه ومردمی
۴. مضمون سازی و دلیل تراشی های تازه
۵. زبان حال سازی
۶. بزرگ نمائی
پدرش چیز زیادی که نمی خواست، فرات
یک دو قطره ضرری داشت به اصغر برسد؟
خوب شد عرش همه نور گلو را برداشت
حیف خون نیست بر این خاک ستمگر برسد؟ (لک / غزل مرثیه ۸۶ / ص ۵۴)
و:
اگر که نامه نوشتم بیا پشیمانم
میا که کوفه گرفته بهانه ی سر تو
میا که نقشه کشیدند مردمان یهود
برای بردن خلخال پای دختر تو
میا که نیزه فروشان شهر میخوانند
دعایرزق به پای گلو و حنجر تو
میا که نعره کشان سوی تو روانه شدند
برای هلهله پیش علی اکبر تو
میا که حرمله دارد سه شعبه میسازد
برای بوسه گرفتن زحلق اصغر تو
عمود آهن و نیزه فراهم آوردند
برای فرق علمدار و چشم حیدر تو (اشتری/ غزل مرثیه ۸۶ / ص ۳۲)

از برجسته ترین نمونه های تحلیل ذوقی دلیل تراشی های شاعرانه است که در آرایه حسن تعلیل نمود می یابد:
فدک دادم که نامحرم بیند
گل رخسار در چادر نهانم (سازگار/ نخل ۲/ ص ۱۹۱)
و:
مشک هم اشک به بی دستی من می ریزد
بی سبب نیست اگر مشک من از آب تهی ست ( شهاب موسوی / جرس فریاد می دارد / ص ۴۳۲ )
و:
کعبه در سوگ تو می پوشد سیاه
تا نشیند در عزای دست تو ( مجاهدی / جرس فریاد می دارد / ص ۴۸۳)
و:
در لحظه وداع تو ای جاری فرات
دارد فرات بر لب حسرت کف اینچنین ( مجاهدی / جرس فریاد می دارد / ص ۶۴۹ )
و:
می رفت تا كه فاش پدر خوانمت عمو
سُمّ فرس رسید و دهان مرا گرفت (سهرابی/ غزل مرثیه ۸۷ / ص ۴۶)
نکته مهم :
یکی از لغزشگاه های غیر قابل اغماض در شعر هیئت، بی گمان همین نوع بیان است زیرا بسیاری از عناصر ۶گانه یاد شده، تعریف مشخصی در ذهن شاعران هیئت ندارد و هرکسی بر حسب تجربه و احساس خود می تواند در شعر خود تعریفی از آن ها ارائه کند این اتفاق متأسفانه اینک در شعر هیئت افتاده است و به جهت وسیع شدن دایره تعریف و جامع و مانع نبودن آن ها بسیاری از مضامین غیرقابل دفاع با توجیه استحسان، زبان حال، و... در شعر برخی شاعران هیئتی سرا بروز یافته است.

ج) بیان تحلیلی محتوایی و حکمی
در این نوع بیان، ضمن بهره گیری از عناصر ۶گانه، شاعر در صدد است با تکیه بر معرف دینی و ولائی، نگاهی از سر شعور و معرفت به موضوع داشته باشد و هدف او تعالی اندیشه مخاطب و ارتقای سطح شعر هیئت است.
آرایه هایی چون تلمیح و اسلوب معادله زمینه ساز رسیدن به این نوع بیان فاخرند:
پشت دروازه مرا فاتحه ای مهمان کن
تا بدانند که این کشته خدایی دارد
هم سرم بی بدن و هم بدنم بی کفن است
حالم از قسمت آینده نمایی دارد
پشت دروازه مرا فاتحه ای مهمان کن
تا بدانند که این کشته خدایی دارد
خانه ی پیرزنی خلوت زاویه من
هر که شد وحی به او، غار حرایی دارد
شب که شد داد زدم کوفه میا کوفه میا
مرغ حق در دل شب صوت رسایی دارد
پیکرم تا به زمین خورد صدا کرد حسین
شیشه از بام که افتاد صدایی دارد ( جعفری/ جرس فریاد می دارد/ ص۱۹۶)
و:
چشم گریان به عزای تو به هرکس ندهند
اهرمن را شرف داشتن خاتم نیست ( سازگار/ نخل ۲/)

۴. بیان نوگرا و خلاق
در این نوع بیان، شاعر و مخاطب به دنبال زاویه دیدهای تازه و کشف های هنری است. تمامی نمونه های زیر از منظر کشف هنری با هم اشتراک دارند.
لكنت نداشت من كه زبانم ز كودكی
موم عسل چگونه زبان مرا گرفت؟
چون كندوی عسل بدنم رخنه رخنه است
این نیش های نیزه توان مرا گرفت
گِل شد ز خاكِ سُمِّ فرس، خونِ پیكرم
ریگ روان همه جریان مرا گرفت (سهرابی/ غزل مرثیه ۸۷ / ص ۴۶)
و:
نام تو بردم چون طوفان بود
آب آرام شود با نامت
زره و پیکرت اربا ارباست
چه می آید به تو این احرامت(جعفری/ غزل مرثیه ۸۷ / ص ۵۲-۳)
و:
عطش و آتش از این لب به هم آمیخته است؟
‏یا که خورشید دویده است روی تبخالش؟
قمر هاشمیان بود که تیراندازان
‏چشم خود باز نمودند به استهلالش
آه! بی دست چون قرآن به زمین می افتد
کم از این سوره دو آیه شده در انزالش (زمانی/ غزل مرثیه ۸۵ / ص ۶۷)
پیش تر با اشاره به نمونه هایی از استعاره ها و تشبیهات تازه، این نوع بیان و ضرورت نوگرائی در آن ها بررسی شد؛ اما آنچه باید بدان اشاره شود مبحث هنجارگریزی و رسیدن به فراهنجار است که به آن در شعر هیئت چندان توجه نمی شود البته با توجه به کم تجربگی نسبی بسیاری از شاعران هیئت، درخشش در عرصه هنجارشکنی، توقع و انتظار بجائی نیست.
شعر هیئت از آنجا که بشدت به ذهن و زبان مردم وابسته است، نمی تواند عرصه هنجارشکنی های شاعرانه و نوآوری های راهگشا برای آینده شعر باشد.از این جهت، نوگرایی و هنجارستیزی در این نوع شعر ولائی، جریانی آرام دارد و حرکت آن چندان محسوس نیست. برجسته ترین نواوری ها مربوط به حوزه شعر آئینی و ولائی ست یعنی اشعاری که حوزه زبانی و هنری وسیع تری نسبت به شعر هیئت دارد.

هنجارشکنی
تاریخ شعر ما سرشار از تلاش های خوش فرجام یا نافرجام در عرصه نوآوری و در هم شکستن « طبق معمول ها» و عادت های نخ نماشده زبانی است. طرزی افشار یزدی و نیمایوشیج دو نمونه مثال زدنی در هنجارشکنی و عبور از قواعد روزمره زبانند که یکی نافرجام بوده و دیگری بهنجار و نتیجه بخش.
نوآوری وابسته به شناخت شاعر از زبان و توانائی او در انحراف از آن است. در تعریف هنجارگریزی آمده است: « انحراف از قواعد حاکم بر زبان و عدم مطابقت با زبان متعارف » البته در این هنجارگریزی باید شاعر شرایطی را رعایت کند:
-به بالندگی زبان کمک کند و راه ها نو و فضاهای تازه در ادبیات ایجاد کند
- سودمند و هدف مند باشد
- بر اساس قواعد زبان صورت گیرد
در این عرصه شاعر می تواند یکی از راه های تجربه شده در عادت زدائی را برگزیند یا حتی راه و شیوه ای نو بیافریند:
- هنجارگریزی واژگانی
- هنجارگریزی سبکی
- هنجارگریزی در ساختار و فرم
رهاورد این تجربه های نو در قالب برخی آرایه های ادبی بررسی و معرفی می شود که در این بخش به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

بیان متناقض‌نما (پارادوکس)
شعر زیر سرشار از تجربه های تازه در حوزه زبان و بویژه در هنجارشکنی ست. تلاش شاعر برای ترکیب سازی در این امر ستودنی ست ترکیباتی چون: روح چادری، قرمز کُری، چشم آجری و کوچه وقیح و نیز پارادوکس در این بیت:
جزء مطهرات ، یکی خون زخم توست
آبی که نام داده امش قرمز کُری
که نشانه خروج از هنجار است.
اما با اتکا به آنچه گفته شد ( وابستگی شعر هیئت به زبان ساده مردمی و سادگی آن) نمی توان شعر زیر را شعر هیئت نامید:
داری چه زود می روی ای روح چادری
از دست نانجیب و ضخیم که دلخوری؟
این مخمل کبودی یکدست کار کیست؟
هرگز ندیده ایم کبودی به این پُری!
جزء مطهرات ، یکی خون زخم توست
آبی که نام داده امش قرمز کُری
با احتیاط رد شواز این کوچه ی وقیح
دارد نگاه میکندت چشم آجری
امشب مگر که شام زفاف مزارتوست؟
داری کفن برای عروسیت میبُری
قیچی نزن به پارچه اندازه ی تو نیست
باید به قد عرش بدوزند چادری (جعفری / غزل مرثیه فاطمی ۸۶ / ص ۱۸)
حذف‌های هدف‌مند و غافلگیرانه
در شعر زیر نیز نشانه های خروج از هنجار کلام شعر فاخر و رسیدن به هنجار زبان صمیمی و مردمی وجود دارد. لازم به ذکر است صمیمی سرایی نمی تواند هنجارگریزی به شمار رود اما آن گاه که شاعر با بهره گیری از قانون قاعده افزایی، نشانه های زبان مردمی را در شعر پررنگ کند می توان گفت به فراهنجار رسیده است.
-دیگر به جان عمه ام حرف سفر، نه
- خیلی شبیه مادرت هستم، مگر نه؟!
- یک چیزها یی مانده اما آنقدر نه (لطیفیان/ غزل مرثیه ۸۶ / ص ۳۴)
نکته دیگر از مصادیق هنجارگریزی ، بهره گیری از حذف های معمول در اوایل و حذف های غیر معمول در پایان شعر از نمونه های خاص هنجارگریزی شاعر در این شعر است.
میل پریدن هست اما بال و پر، نه
هر آن چه می خواهی بگو اما بپر، نه
حالا که بعد از چند روزی پپش مایی
دیگر به جان عمه ام حرف سفر، نه
یا نه اگر میل سفر داری، دوباره
باشد برو اما بدون همسفر، نه
با این کبودی های زیر چشم هایم
خیلی شبیه مادرت هستم، مگر نه؟!
از گیسوان خاکیم تا که ببافی
یک چیزها یی مانده اما آنقدر نه
‏ ‏امروز دیدم لرزه های خواهرم را
در مجلسی که داد می زد: (ای پدر نه)
تو وقت داری خیزران ها را ببوسی
اما برای این لب خونین جگر نه؟!
ای میهمان تازه برگشته چه بد شد
تو آمدی و شامیان خوابند ورنه... (لطیفیان/ غزل مرثیه ۸۶ / ص ۳۴)
نمونه دیگر از کاربرد زبان مردمی که هنجار تازه ای در شعر آفریده است:
آب در خیمه ها نه تنها نیست
بلکه حتی سراب خشکیده
زخم بر سینه مادری می گفت:
شیرخوارم بخواب! خشکیده...
و:
حلق و تیر سه شعبه یعنی چه؟!
با سؤالی، جواب خشکیده!
برود خیمه یا که برگردد؟!
بین این انتخاب خشکیده
حتم دارم که صحنه را دیده
این چنین که رباب، خشکیده... (رستمی/ غزل مرثیه ۸۷ / ص۴۹س)
و:
با آن که در ره است خطرها و بیم ها
سخت است بگذرم ز عسل ها، شمیم ها
‏اصلأ درست نیست بمانم در این قفس
‏در فصل سرخ پر زدن یا کریم ها
یا اذن رفتنم بده یا جان من بگیر
‏تلخ است حرف «نه» ز دهان کریم ها
‏از آن چه قاسم تو به بازوش بسته است
‏افتاده ای به یاد مدینه، قدیم ها... (زمانی/ غزل مرثیه ۸۷ / ص ۴۵)

نمونه دیگر حذف که با غافلگیری همراه است:
قامت کمان کند که دوتا تیر آخرش
یک دم سپر شوند برای برادرش
خون عقاب در جگر شیرشان پر است
از نسل جعفرند و علی این دو لشکرش
...
چون تکیه گاه اهل حرم بود و کوه صبر
چشمش گدازه ریخت ولی زیر معجرش
زینب به پیشواز شهیدان خود نرفت
تا که خدا نکرده مبادا برادرش... ( برقعی / غزل مرثیه ۸۶/ ص ۴۵)
و:
می گوید از شکستن سرو تناورش
این شیرزن که مثل پدر، مثل مادرش.
این زن درست مثل پدر حرف می زند
میراث مادر است دلِ داغ پرورش!
می گوید از سپید و سیاهی که دیده است
از قتل عام چلچله ها در برابرش
...
شمشیر از نیام دهان می کشد، ببین
این شیرزن که مثل پدر، مثل مادرش.... ( مستشار نظامی / غزل مرثیه ۸۶/ ص ۹۵)
و:
این که بر سینه ی خود داغ برادر دارد
نتواند که سر از سینه ی تو بردارد
می کشی پا به زمین و کمرم می شکنی
کمی آرام که در پای تو مادر دارد…
چه شده با سرت از ضربه ی سنگین عمود
بین ابروی تو سخت است ترک بردارد ( لطفی/ غزل مرثیه ۸۷/ ص ۵۷)

مدرج و پیوند دو مصراع
این نوع بیان را می توان بازی زبانی و فرم گرایی دانست که چندان شایسته شعر هیئت نیست و تناسبی نیز با زبان و موسیقی شعر هیئت ندارد؛ هرچند این نوع تجربه ها نهایتاً به نوآوری در ساختار شعر ولائی کمک کند.
هم بازیانم نیستند، امشب کنار بسترم
قاسم، عمو عبّاس، عبدالله، داداش اکبرم
یادت می آید من چقدر آسوده می خوابیدم آن-
-شبها که می خندید در گهواره ی خود اصغرم؟
امشب ولی بدخوابم و هی خواب می بینم چهل-
-اسب بزرگ سرخ مو رد می شوند از پیکرم (پانته آ صفايي/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۳۵)
و:
فهمیده اند جاذبه ی توست علّت
نشکستن غرور زمین از شهابها ( لک/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۷۲)

کاربرد ردیف قافیه غیر معمول
از دیگر شگردهای خروج از هنجار، تغییر در فرم موسیقایی بویژه در قافیه و ردیف شعر است. در شعر زیر به ضرورت شعر و با هدف فرم گرایی و هنجارگریزی، حرف الحاقی قافیه تغییر یافته است:

جهان را غرق اقیانوس خواهد کرد لبخندت
زمانی که بیاید از دیاری دور فرزندت
درختت ریشه در افلاک ،نامت سبز ،برگت سبز
خدا با شاخه های سبز طوبی دادپیوندت
به شاخ و برگتان بارنگ وبوی عشق برکت داد
بشارت داد دنیا را به فرزندان دلبندت
بشارت داد دنیا را به آن روزی که می آید
کسی که نام پاکت حک شده بر روی سر بندش
کسی که چون مزار پاک تو پیدای پنهان است
کس که محنت آسمان ومحنت دریا آرزومندش
می آید از دیاری دور مرد آب و آیینه
جهان را غرق در خورشید خواهد کرد لبخندت( مستشار نظامی / غزل مرثیه فاطمی۸۶/ ص ۳۰)

آشنازدایی در کاربرد واژه‌ها
شاعر در آشنازدایی سعی دارد روابط معمول میان واژه ها را کنار بگذارد و چینشی تازه در میان آن ها پدید آورد در شعر زیر « حی علی العزاء» نمونه ای از این آشنازدایی است.
از عرش، از میان حسینیه ی خدا
آمد صدای ناله ی حی علی العزاء (رحمان نوازنی / غزل مرثیه ۴۶/ ص ۳۸)

و این نمونه که قافیه های غیر معمول و غافلگیرانه ای دارد:
چقدر آرد نشسته است روی دامانت
فدای گردش دستاس آسیابانت
از آن زمان که تو را از بهشت آوردند
نشسته اند ملایک سَرِ خیابانت
همیشه فصل بهاری - همیشه سر سبزی
اگر چه پر شده از برگ زرد گلدانت (علی اکبر لطیفیان/ غزل مرثیه ۴۶/ ص ۴۶)

هنجارشکنی در دستور زبان
-جمع بستن غیر معمول
ای دست تو تلاطم امواج آبها
ای سایه ات نبود همه اضطرابها
مشک پر آب بر سر دستت گرفته ای
در انتظار آمدن تو رباب ها ( لک/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۷۲)

کاربرد صفات سنجشی غیرمعمول
ای چشمت از تمام غزلها قصیده تر
زیبایی ات به دست خدا آفریده تر
گلبرگهای هست ترا با چه دقتی
آورده اند ... تا که شدی برگزیده تر
عقل کسی به قله فهم ات نمی رسد
یعنی تویی برای همه قد کشیده تر
در آسمان ذات خدا ذوب می شوی
در اوج ، اوج بال و پر تو پریده تر
پیشانی بلند تو آیات بی نظیر
چشمانت از طلوع سحرها سپیده تر
***
در پای زخم های تو از پا شکسته ام
ای از همه بریده بریده بریده تر ( لک/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۶۰)
و:
بعد از سه روز پيكر سرخش،كفن نداشت
يوسف ترين شهيد خدا، پيراهن نداشت( یوسف رحیمی/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۸۶)
و این نمونه که در محور هم نشینی آن، هنجار جدیدی به وجود آمده است:
در خیمه آب نیست، و گهواره تشنه است
آن رود روسیاه، کجا موج می زند؟
وقتی که ساقی حرم از دست رفته است
دیگر فرات ِ آب چرا موج می زند؟
می خواهد اشک طفل تو را در بیاورد؟
این گونه با صدای رها موج می زند(سید محمد جواد شرافت/ غزل مرثیه ۸۴/ ص ۸۴۲)

با مرور نمونه های بالا می توان گفت بسیاری از نمونه های هنجارشکنانه در حوزه شعر ولائی ست و زمینه اجرا در هیئت را نمی یابد زیرا از سطح دریافت عموم مردم فراتر است و در بخش بعدی این نوشته بیان خواهد شد که زبان شعر هیئت به زلالی زبان و سادگی بیشتر گرایش دارد تا کشف های خاص زبانی، که آن را از دسترس فهم مردم دور می سازد.

۵. بیان ساده و مردمی(سهل ممتنع)
پیش تر بیان شد زبان شعر هیئت وابستگی فراوانی به زبان توده مردم دارد و بهره های فراوانی از فرهنگ عامیانه( کنایات، لحن و ...) گرفته است. بنابراین در بررسی شعر هیئت باید سهم ویژه ای برای این شیوه بیان در نظر گرفت از سوی دیگر نقش شاعر به عنوان حافظ زبان و ارتقادهنده آن ایجاب می کند که وی ضمن بهره گیری از زبان مردمی، شاعرانگی و استواری زبان را نیز مد نظر داشته باشد؛ اینجاست که توجه به زبان و شیوه بیان سهل ممتنع ضرورت می یابد و به نظر می رسد زیباشناسی شعر هیئت از این منظر بررسی شود. هرچند پایان بخش این بحث، این شیوه بیان قرار گرفت اما به نظر می رسد از این پس، باید مبنای بحث زیباشناسی شعر هیئت قرار گیرد.

بیان سهل ممتنع
در کتب بلاغي قديم، شرايط و نشانه هايي براي آن ذکر کرده اند، از جمله:
رقيق مثل آب روان: ساده و روان باشد
خُلوّ از تعقيد ( بي تکلّفي): خالی از تکلف باشد؛ یعنی پیچیدگی شعری ودر اصطلاح علمی یعنی اینکه ابهام عارضی نداشته باشد.
سهولت و آساني الفاظ در کنار متانت: وقار و متانت داشته باشد؛ یعنی در کنار سادگی، فاخر باشد. سخیف نباشد.
وقوع هر کلمه در جاي خود ( بِه گزيني): مناسب ترین کلمه در مناسب ترین جای قرار بگیرد.
خالي از صنعت و آرايه هاي ادبي، اما بغايت دلپذير و دلنشين: آرایه های ادبی به صورت تصنعی بکار نرفته باشد.
آساني ترکيب لفظ و معني براي مخاطب : لفظ و معنا واحد مثل تار وپود قالی باشند. نباید لفظ و معنا از هم تفکیک شوند. یکی از بزرگترین عیب¬های سبک هندی غلبه لفظ بر معنا است.
انسجام در کاربرد الفاظ: واژه ها بطور یکدست و منسجم در کنار یکدیگر قرار بگیرند. مثل ارتباط دانه ها با نخ تسبیح که در اصطلاح هنر "هارمونی" گفته می شود.
ممتنع و دست نايافتني ( مثل آن گفتن نتوان!): در کنار همان سادگی، بافت زبانی مخصوصی داشته باشد.
در اين شيوه بيان، اکثراً سعدي شاعر قرن هفتم را سرآمد شاعران مي دانند.
نمونه اي از بيان سهل ممتنع از سعدي:
آخر نگهي به سوي ما کن دردي به تفقّدي دوا کن
بسيار خلاف وعده کردي آخر به غلط يکي وفا کن!
به بیانی دیگر، زبان سهل ممتنع چند شاخصه اصلی دارد:
۱-توجه به زبان؛ ( زبان سالم ، پویا و صمیمی- کاربرد واژگان ساده و مأنوس با ذهن - رعایت نظم دستوری جملات (دستورمندی) -
پرهیز از ابهام و تکلف در جمله – بهره گیری از عناصر زبان مردمی)
۲-بیان هنرمندانه؛ ( توجه به زبان توصیفی و تصویرپرداز- دل نشینی و جذابیت کلام -)
۳-نگاه ریزبین و وسواس مدار ( به گزینی)
۴-بیان اندیشمندانه و غیر مستقیم با بهره گیری از تداعی معانی
۵- توجه به شگردهای بیانی (درخشش آرایه ها در لایه های درونی زبان)
...

نمونه شعر از قاسم صرافان که برخی مصداق های زبان سهل ممتنع را داراست:

تا پیشکش کنم بجز این سر نداشتم رویم سیاه! تحفه‌ی بهتر نداشتم
در بین عاشقان تو شرمنده‌ام حسین! حتی تنی سفید و معطر نداشتم

هر چند ماه می‌شود اینجا فدای تو بگذار جُون جان بدهد پیش پای تو
خونم سیاه نیست، ببین سرخ شد زمین بر روی خاک شاخه گلی شد برای تو

من بنده‌ات نه! ... عاشقِ در بند گیسویت قبلا دوبار کشته مرا چشم و ابرویت
در خواب دیده‌ جُون تو را بارها ولی درخواب هم ندیده سرش را به زانویت

تنها نه من،... به پای همه بند می‌زنی در پاسخ سلام که لبخند می‌زنی
دل را به یک نگاهِ پر از مهربانیت پیوند با نگاه خداوند میزنی

عشق من و تو زاده‌ی زهرا ! شنیدنی است با یک کلاف هم دلِ یوسف خریدنی است
پیش تو ایستادم و خواندم به زیر لب: خال سیاه بر رخ زیبا چه دیدنی است!

گفتی برو؛ چگونه رهایت کنم حسین؟ آورده‌ام سری که فدایت کنم حسین!
گیرم قبول کردم و رفتم، ... بدون تو می‌میرم آن زمان که هوایت کنم حسین!

قلبم تو را صدا زده از پشت جوشنم بنگر فقط به عشق تو شمشیر می‌زنم
با تو نشسته‌ام که چو کوه ایستاده‌ام تنها کنار توست که حس می‌کنم منم

حبُّ الحسینیم شده‌ام مست مست مست ای وای اگر که تیغ بیفتد به دست مست
کی دست روی دست گذارد در عاشقی تا پای مرگ پای رفاقت نشسته مست

دیگر چرا برای غلامت دعا کنی؟ وقتی که درد را به نگاهی دوا کنی
واجب نبود دست کشی روی صورتم وقتی که خاک را به نظر کیمیا کنی

هوش از سر بنی اسد امشب پریده است یک قطره عطر سیب به خونم چکیده است
جای تعجب است درخشیدنم مگر؟ دستی حسین بر سر و رویم کشیده است ( صرافان/شبیریه های هارون/ ص ۴۹)

نشانه‌های گرایش به بیان مردمی در شعر هیئت
۱ . بهره گیری از زبان صمیمی عامیانه و عبور دادن آن از صافی ذوق شعر و قواعد زبانی
با مقایسه این ابیات می توان نقش ذوق شاعرانه در مواجهه با ادبیات عامیانه را بهتر تبیین کرد:
با آب آب خویش مرا آب کرده ای
جز اشک دیده ام ز کجا آب آورم؟ (گرایش به زبان عامیانه همراه با پشتوانه ی هنری)
علاوه بر مثال بالا در این سه بیت مختلف ، همراه با میزان استفاده از اصطلاحات عامیانه و ابعاد هنری بودن آن را قابل مقایسه است:
دمِ مغرب همه رفتند مرا دور زدند
حرمت نائب بی یار تو کمرنگ شده ( سهرابی/ اگر کشتند چرا.../ ص ۱۳۵)
در ابن بیت صرفاً کنایه عامیانه استخراج شده و به کاررفته است و نگاه هنری پشت این بیت نیست،در حالی که شاعر می توانست از(دور زدن، پیچاندن) استفاده هنری کند.
سعادت دوجهان مال ماست ای مشرک
بچرخ تا که بچرخیم مثل جامِ حسین ( محسنی/ اگر کشتند چرا.../ ص ۸۱)
در این بیت شاعر، توانسته از اصطلاح (بچرخ تا که بچرخیم) با استفاده از واژه ی "جام" تا حدودی استفاده هنری کند.
تو ماه بودی و نزدیک آب ها که شدی
تمام علقمه پا شد به احترام شما ( لطیفیان / جرس فریاد می دارد / ص ۴۲۱ )
شاعر تصویری از جذر و مد را ارائه می دهد و بجز یادآوری دلیل علمی، بالا آمدن موج آب را با حسن تعلیل بازسازی هنری می کند کنایه عامیانه «پا شدن» زمینه ساز این بازسازی هنری است.
نمونه دیگر(برگرفته از کنایه ساده مردمی) :
اگرچه هستی خود را فراهم آوردم
ولی دوباره به پیش شما کم آوردم (موسی علیمرادی/ اگر کشتند چرا.../ ص ۲۱۲)
۲. گرایش به لحن و منطق گفتار با قاعده حذف اجزای شناخته شده زبان
از حر مجال شرم گرفته ست خنده ات
یعنی که از تو شکوه ندارم بیا فقط! ( مجاهدی/ غزل مرثیه۸۶/ ص۷۶)
و:
مخواه دخترکت از تو بی خبر باشد
بدون من به سفر می روی پدر، باشد!
میان راه دلت تنگ شد خبر دارم
که آمدی تو به دنبال همسفر، باشد ( رستمی / غزل مرثیه ۸۶ / ص ۳۸)
مثالِ بد به کار بردن از منطق گفتار عامیانه:
شود پرونده ی هرکس به دستِ
گل نرگس فقط امضاء حسینی است
اگر پرسی حسینی کیست گویم
خدایی(!) زینب کبری حسینی است (حیدری/ اگر کشتند چرا.../ ص ۶۱)

۳. فشرده سازی زبان با تداعی معانی و اشارات تاریخی ( تلمیح) ، و بهره گیری از امکانات زبانی
عشق من و تو زاده‌ی زهرا ! شنیدنی است
با یک کلاف هم دلِ یوسف خریدنی است ( صرافان/شبیریه های هارون/ ص ۴۹)
یا:
نخواندیم از تو ای قرآن جیبی
به جز شش سوره ای که باب باب است
خدا در بند قنداقه تو را خواست
علی همواره دستش در طناب است
مگر کمتر ز ناقه در ثمودی
دعای عبد صالح مستجاب است ( زمانی/ غزل مرثیه ۸۶/ ص ۵۳)
و:
اهریمن و شوم و خانه ویران
شیطان رجیم و روضه رضوان
ناموس خدا و دست نامحرم
سیلی جفا و صورت قرآن ( سازگار/ نخل۲/ ص ۱۶۳)

۴. رعایت نظام دستور زبان (قانون ترتیب دستوری اجزای کلام)
در این نوع بیان، شاعر سعی دارد ارکان و اجزای دستوری را در کلام مطابق الگوی معیار( نهاد+ مفعول/ متتمم/ مسند+ فعل ) بیاورد. این شیوه سادگی زبان را تضمین می کند.
ساعات عمر من همگی غرق غم گذشت
دست مرا بگیر که آب از سرم گذشت
مانند مرده ای متحرک شدم، بیا
بی تو تمام زندگی ام در عدم گذشت
می خواستم که وقف تو باشم تمام عمر
دنیا خلاف آنچه که می خواستم گذشت
دنیا که هیچ، جرعه آبی که خورده ام
از راه حلق تشنه من، مثل سم گذشت
بعد از تو هیچ رنگ تغزل ندیده ایم
از خیر شعر گفتن، حتی قلم گذشت
تا کی غروب جمعه ببینم که مادرم
یک گوشه بغض کرده که این جمعه هم گذشت
مولا شمار درد دلم بی نهایت است
تعداد درد من به خدا از رقم گذشت
حالا برای لحظه ای آرام می شوم
ساعات خوب زندگی ام در حرم گذشت ( برقعی/ غزل مرثیه۸۵/ ص ۱۳)

۵. کاربرد آرایه در لایه‌های درونی کلام
هرچند در متون گذشته قید خالي بودن از صنعت و آرايه هاي ادبي ذکر شده اما با دقت در اشعار استاد سخن سعدی بوضوح می توان دریافت این شاعر ساده گوی در سهل و ممتنع سرایی خود به آرایه پردازی توجهی ویژه داشته است. بنابراین می توان گفت بهتر است آرایه در لایه های درونی کلام بروز یابد و خواص و اهل ادب با واکاوی آن را دریابند:

تا پیشکش کنم بجز این سر نداشتم
رویم سیاه! تحفه‌ی بهتر نداشتم ( صرافان/شبیریه های هارون/ ص ۴۹)
در این بیت، شاعر با کاربرد کنایه «رویم سیاه» سعی دارد بار کنایی به شعر بخشد که در نگاه اول در شعر به چشم نمی آید.
و:
خونم سیاه نیست، ببین سرخ شد زمین
بر روی خاک شاخه گلی شد برای تو ( صرافان/شبیریه های هارون/ ص ۴۹)

یادآوری برخی نکات
بنا بر آنچه گفته شد، شعر هیئت:
- بر حسب اتفاقات زبانی و هنری که در آن مشهود است آینده ای درخشان در پیش رو دارد
- کم تجربگی و عدم وسواس هنری برخی شاعران باعث بروز خطاهای زبانی فراوانی در عرصه این نوع شعر ی شده است.
- شعر هیئت زیر شاخه شعر ولائی است و شعر ولائی شاخه ای از شعر آئینی. بنابراین آثار بسیاری که با نام شعر هیئت ارائه می شود، در حقیقت در زمره شعر ولائی است.
- سرودن شعر هیئت به مراتب از سرودن دیگر نمونه های شعر آئینی دشوار تر است. بدین جهت که ریشه در زبان مردم دارد و در عین حال از تعریف شعر واقعی دور نیست.
- بیان مردمی و سهل ممتنع، بهترین راهکار برای رسیدن به شعر واقعی هیئت است.