آرمان هیأت - نشست سوم شعر هیئت : روش های انتخاب و عرضه شعر

سومین نشست از سلسله نشست های علمی شعر هیئت با ارائه مقاله آقای اسماعیل امینی با عنوان روش های انتخاب و عرضه شعر در تاریخ 23 تیر 92 در بنیاد دعبل برگزار شد.

روش‌های انتخاب و عرضۀ شعر هیئت
دکتر اسماعیل امینی

مقدمه:
شعر به عنوان هنر ملی مردم ایران ، تا پیش از ظهور و گسترش رسانه‌های جدید ، مؤثرترین رسانۀ اجتماعی و فرهنگی بوده است ، به گونه‌ای که نهادهای اجتماعی ، مراکز قدرت ، جریان های فکری و فلسفی ، برای رساندن پیام خود به مخاطبان از ظرفیت‌های شعر بهره برده‌اند.
ماندگاری و گسترش مخاطبان ،بسیاری از نام‌ها ، رخدادها و اندیشه‌ها ، بیش از آن که حاصل ویژگی‌های ذاتی آن ها باشد، مرهون عرضۀ آنها در بیان شعری است.
سخن منظوم و مخیل ، در میان مردم فراتر از سخن های معمول و متداول در گفت و گوها تلقی می‌شود و درست یا نادرست، اغلب مردم آن را برتر از نثر می‌پندارند؛ گویی کسی که می‌تواند سخن موزون و آهنگین و قافیه دار بیافریند، توانایی ماورایی دارد.
سِحرِ سخنِ شاعرانه تا آن پایه است که بسیاری از مخاطبان، بیش از آن که در محتوای سخن تأمل کنند و به درستی و نادرستی آن بیندیشند،مسحور ترنم و نظام کلمات و دل انگیزی تصویرها می‌شوند ؛ این انفعال عاطفی گاهی شرایطی را فراهم می آورد که برای مخاطب شعر ، مجالی برای استدلال و تفکر منطقی باقی نمی گذارد.
قدرت القایی و تلقینی شعر، در ملازمت با خیال انگیزی و تأثیر گذاری عاطفی ، راه را بر استدلال عقلانی می بندد؛ این ویژگی شعر اگر در بازآفرینی تجربه های عاطفی ، به یاری شاعران بیاید، برای مخاطبان نیز، لذت سهیم شدن در تجربه ها و حالات ناب روحی ایشان را به ارمغان می آورد.
اما آن گاه که در پرتو خیره کنندۀ سِحرِ سخنِ شاعرانه،مرز میان واقعیت و خیال ، رنگ می بازد، زمینه ای مناسب برای فریب و تحریف و دگرگونی واقعیت ها فراهم می آید.
نمونۀ بارز این فریبکاری و دگرنمایی واقعیت ها، انبوهی از سروده هایی است که درستایش از امیران جور و شاهان ستمگر ساخته شده ، با تمام اغراق های نامعقول و داعیه های بی اساس که در این گونه سروده ها رایج است.

استفاده از شعر در هیئت های مذهبی ، سنتی است که از لحاظ قدمت با پیشینۀ تاریخی شکل گیری هیئت ها ، برابری می کند. این رسم اگرچه در گذار زمان تغییراتی کرده اما به هر حال ملازمت شعر و هیئت های مذهبی ، هرگز دچار وقفه و گسست نشده است.
با توجه به این پیوستگی دیرپای و اهمیتی که شعر،در هیئت های مذهبی دارد، در این نوشته تأملی خواهیم داشت بر موضوع روش های انتخاب و عرضۀ شعر هیئت ، باشد که طرح این موضوع مقدمۀ شکل گیری مباحث علمی دقیق تر و گسترده تر گردد.

روش‌های انتخاب و عرضۀ شعر هیئت
بنیان مطالعات نظری و کاربردی هنر شاعری، بر مجموعه‌ای از مباحث زیبایی‌شناسی است به نام «علوم بلاغی»، مبنای بلاغت در سخنوری براساس بحث دربارۀ وجوه تحسین کلام است که در نهایت منجر می شود به تعریف بلاغت ؛ یعنی تطبیق کلام با مقتضای حال.
دربارۀ «مقتضای حال» در این تعریف چند نظر وجود دارد :

نخست اولویت مقتضای حال مخاطب ، دوم اهمیت مقتضای حال موضوع و سوم توجه به مقتضای حال خودِ کلام.
۱- مقصود از تطبیق کلام با مقضای حال مخاطب این است که ، شاعر در هنگام سرودن شعر، برای سخن خویش مخاطب مفروضی دارد که براساس ذوق و پسند و احوال او، سخن سرایی می کند؛ چنان که مثلا شعری که برای قرائت در میان اهل فضل و سخن شناسان سروده می شود با شعری که برای مخاطب عام است تفاوت دارد.

۲- مقصود از تطبیق کلام با مقتضای موضوع ، این است که تمام عناصر سازندۀ شعر( وزن، قافیه، دایرۀ واژگانی،صور خیال، مضامین و...) در نهایت درخدمت موضوع اصلی شعر هستند بنابراین تناسب آن ها با موضوع شعر ، الزامی است ؛ چنان که مثلا شیوۀ سخن در حماسه با تغزل ، تمایز آشکار دارد و بر همین سیاق شعر حکمی با شعر توصیفی در عناصر شعری متمایز است.

۳- مقصود از تطبیق کلام با مقتضای کلام ، این است که اجزای سخن با یکدیگر و با نظام کلی حاکم بر متن ، سازگاری داشته باشند.
این سازگاری اعم از تناسب های معنایی، شیوایی و موزونی،همسانی لحن و سایر وجوه مرتبط با صورت و محتوای زبان و بیان شعر است.

۱- ملاحظات مربوط به روش‌های انتخاب شعر هیئت
۱ـ۱) ملاحظات محتوایی
شعر هیئت در تمام گونه‌هایش، به‌شدت وابسته به محتوا و درونمایه است؛ بنابراین، ملاحظات محتوایی در انتخاب شعر هیئت، بر سایر ویژگی‌ها، تقدم دارد.
محتوای شعر انتخاب شده ، برآمده از نگاهی است که کاربران شعر هیئت ( ذاکران و مداحان) به اهداف و کارکردهای محافل دینی دارند.
دربارۀ این اهداف ، مباحث نظری فراوانی مطرح است ، اما سه نوع نگاه در این زمینه به عنوان نگاه های رایج و کاربردی وجود دارد:

الف ) گزاره های کلی عقیدتی و عاطفی دربارۀ اهداف تشکیل هیئت ، نظیر ( ایفای وظیفۀ دینی ، نوکری اهل بیت ،ادای نذر و از این قبیل) این گونه بیان اهداف ، با تمام ارجمندی آن ،چون وابسته به نیات درونی انسان است ، قابل ارزیابی علمی و سنجش کمی و کیفی نیست.
ب) گزاره های کاربردی و غیر رسمی دربارۀ اهداف تشکیل هیئت ، نظیر ( ۱- جذب مخاطبان پرشمار۲- معرفی متولیان و برگزار کنندگان مجلس و از جمله ذاکران وخوانندگان به جامعه و رسانه ها۳- رقابت با هیئت های دیگر و پیشی گرفتن از آن ها ۴- زمینه سازی برای طرح اندیشه ها و تحلیل های مورد نظر برگزارکنندگان هیئت در موضوعات روز ۵- انگیزه های صنفی ، قومی ، منطقه ای ، اداری و جناحی)
ج) گزاره های سنتی دربارۀ اهداف تشکیل هیئت ؛ نظیر ( ۱- ادامۀ رسم موروثی در یک خانواده یا یک واحد اجتماعی بزرگتر ۲- برگزاری هیئت به عنوان یک آیین مذهبی در زمرۀ آیین های مرسوم دیگر)

با تأملی در این گزاره ها ، می توان دریافت که فرآیند سفارش شعر یا انتخاب آن ، چگونه با اهداف کاربردی تشکیل هیئت پیوستگی دارد.
چنان که مثلا در هیئت هایی با اهداف سنتی، شعرهای انتخاب شده از میان آثار مأنوس برای مخاطبان است که تداعی کنندۀ خاطرات و پیشینۀ هیئت وبانیان آن می‌تواند باشد.

و یا در هیئت هایی با اهداف جناحی ، شعرهای انتخاب شده ، از میان آثاری است که ادبیات رسانه‌ای و اصطلاحات متداول در تحلیل های سیاسی در آن ها دیده می شود.

۲ـ۱) اصول کلی حاکم بر ملاحظات محتوایی انتخاب شعر
الف) صحت مطالب مطرح شده در متن شعر از لحاظ تطبیق آن ها با منابع معتبر تاریخی
ب) دقت در نوع نگاه وشیوۀ تحلیل رخدادها و داوری ها و انطباق آن ها با تعالیم دینی و اعتقادی شیعی
ج) توجه به شرایط زمان و حساسیت های موجود در زمینه های مرتبط با مسائل قومی و اختلافات میان مذاهب مختلف اسلامی
د) تبعیت از رهنمودهای مراجع دینی در زمینۀ وظایف و کارکردها و روش های مشروع و مقبول تبلیغ دینی در هیئت های مذهبی

۲- ملاحظات ادبی مربوط به روش‌های انتخاب شعر
در تداول عام ، اهمیت محتوایی شعر هیئت و تقدس موضوعات آن به گونه ای است که رعایت قواعد رایج ادبی در آن ها چندان ضروری به نظر نمی رسد، به ویژه با توجه به آن که مخاطبان این گونه اشعار از اقشار مختلف مردم هستند و ممکن است ، چندان با مسائل نظری شعر آشنا نباشند و به همین دلیل حساسیتی نسبت به ارجمندی ادبی شعر نداشته باشند.
اما ضرورت توجه به استحکام ادبی شعر هیئت ، نه به این دلیل است که هیئت های مذهبی لزوما به محافل ادبی شباهتی دارند ویا مخاطبان این گونه شعرها دارای دانش وسیع ادبی هستند؛ بلکه از آن رو که مجموعۀ علوم بلاغی و دانش های ادبی ، با هدف بررسی وجوه تحسین کلام و روش های مؤثر سخن گفتن با مخاطبان ، پدید آمده است ، آشنایی با مبانی بلاغت و توجه به آن ها در انتخاب اشعار ضروری است.

۱ـ۲) اصول کلی حاکم بر ملاحظات ادبی در انتخاب شعر هیئت
الف) سلامت زبان شعر از لحاظ رعایت قواعد دستوری
ب) انسجام زبانی و رسایی متن برای سهولت ارتباط با مخاطبان
ج) رعایت قواعد ابتدایی شعر ، از قبیل قواعد وزنی، اصول قافیۀ صحیح، ایجاز و فصاحت
د) توجه به خلاقیت و طراوت بیان شعری و پرهیز از تکرار و تقلید و استفاده از صور خیال و استعاره ها و تشبیهات دست فرسودی که قدرت خیال انگیزی و تأثیرشان را از دست داده اند.
ه) توجه به این نکته که شعر هیئت ، از انواع سخن خطابی است ، یعنی از طریق شنیداری و فی‌المجلس عرضه می شود ، بنابراین تمامی عناصر شعر از جمله زبان، بیان، نمادها ، خط روایت ، ساختار معنایی و طول متوسط عبارات باید به گونه ای باشد که مانع برقرای ارتباط با مخاطب نشود.

۳- ملاحظات کاربردی در انتخاب شعر هیئت
مقصود از ملاحظات کاربردی ، مجموعه ای است از نکاتی که مربوط به نوع استفاده و زمان و مکان ونوع مجلس و طیف مخاطبان شعر است.
چنان که مثلا وقتی در یک هیئت ،اکثریت اعضا از دانشگاهیان هستند در انتخاب شعر باید سطح دانش و پسند ایشان ، ملحوظ گردد.
ویا هنگامی که هیئت برای مخاطبان کودک و نوجوان تشکیل شده، طبعا نوع شعر انتخابی با توجه به احوال ایشان خواهد بود.

۱ـ۳) اصول کلی حاکم بر ملاحظات کاربردی در انتخاب شعر هیئت
الف) توجه به طیف مخاطبان و سطح دانش و پسند ایشان به هنگام انتخاب شعر
ب) توجه به شرایط زمانی ( از جمله مناسبت ها) و مکانی ( شهر و محله و فضای تشکیل هیئت) برای انتخاب شعر مناسب و منطبق با این شرایط
ج) توجه به موضوع محوری که در هیئت مطرح است (مثلا یادمان شهدا، بزرگداشت پیش کسوتان، سوگ ائمه، تفسیرقرآن و نظایر آن) این نکته در هیئت های مذهبی به صورت سنت پسندیده ای متداول بود که شعرارائه شده در مجلس با موضوع سخنرانی خطیب منبری هماهنگی داشت. اما چندی است که به این سنت مقبول چندان اعتنایی نمی‌شود.

۴- روش‌های انتخاب شعر هیئت
در دورانی نه چندان دور ، انتقال تجربه ها از طریق روش استاد و شاگردی صورت می گرفت و براین اساس، تجربه های مفید و کارآمد در تمامی زمینه ها و از جمله در موضوع انتخاب شعر برای هیئت ، از نسلی به نسل دیگر می رسید.
به این ترتیب میزان تکرار خطاهای رایج و آسیب های حاصل از آن به حداقل می رسید.
اگرچه این روش کاستی هایی هم داشت که مهم ترین آن ها، ایجاد مانع در خلاقیت و ابتکار عمل بود.
به هر حال در این روزگار که آن شیوۀ انتقال مستقیم دانش و تجربه میان استاد وشاگرد، چندان متداول نیست ، برای این امر خطیر تدوین روش های جدید ضروری به نظر می رسد.
مقصود از روش های انتخاب شعر برای هیئت، مجموعه ای از مهارت ها و شناخت هاست که موجب می شود کاربران اشعار هیئت ، برای دستیابی به شعر مطلوب و مناسب با سهولت و سرعت و دقت عمل کنند و از روش های تصادفی و بدون برنامه بپرهیزند.

۱ـ۴) اصول کلی حاکم بر روش‌های انتخاب شعر هیئت
الف) شناخت منابع و کتاب های ارزشمند و ناشران معتبر
ب) مراجعه به مراکز مورد وثوق ، مانند برخی مجامع معتبر شاعران و ذاکران اهل بیت، سایت‌های مرتبط با نهادهای شناخته شده نظیر سازمان تبلیغات اسلامی
ج) مشورت با استادان و کارشناسان برجسته ، به ویژه شاعران و ذاکران پیش کسوت و صاحب تجربه
د) آشنایی با پیشینۀ تاریخی و سیر تحول اشعار هیئت از گذشته تا امروز برای استفاده از روش ها و آثار موفقی که در گذار زمان ممکن است از خاطرها محو شده باشند.
ه) حضور در محافل شعری و برقراری ارتباط مؤثر با شاعران برجسته برای استفاده از آثار و تجربه های ایشان

۵- ملاحظات مربوط به روش‌های عرضۀ شعر هیئت
مقصود از روش‌های عرضۀ شعر هیئت ، گونه های مختلف استفاده از شعر در هیئت های مذهبی است مانند:
۱- کتیبه نویسی ، که دراغلب این کتیبه ها ، از ابیات ترکیب بند مشهور محتشم کاشانی استفاده می‌شود اگر چه در چند سال اخیر کتیبه هایی با اشعار شاعران معاصر نیز عرضه شده است.
۲- قرائت شعر به صورت خطابی و بدون استفاده از ادوات آوازی و تحریری
۳- استفاده از شعر به عنوان نوحۀ سینه زنی یا زنجیر زنی
۴- استفاده از شعر در بخش دعای پایانی مراسم هیئت
۵- شعرخوانی به شیوه های متنوع سنتی با استفاده از ادوات آوازی در جشن ها و سوگواری ها
۶- عرضۀ شعر در مکالمات شخصیت های شبیه خوانی و تعزیه

۱ـ۵) کاستی‌های رایج در شیوه‌های عرضۀ شعر هیئت
الف) استفاده از کتیبه های مرسوم در هیئت های مذهبی در مکان های اداری و تجاری و حتی روی نرده های پارک ها و دیوار بیرونی ادارات و بدنۀ قطارهای مترو و اتوبوس های سرویس ادارات که مغایر شأن شعر مذهبی است.
ب) عرضۀ شعر هیئت با موسیقی های نامناسب، مبتذل و تقلیدی که دربارۀ این کاستی بحث های مفصلی مطرح است.
ج) عرضۀ شعر هیئت با لحن های نامناسب و گاه جاهلانه که سالیانی است متداول شده است، به گونه ای که گویی خوانندۀ شعر نه در حال سوگواری مذهبی که در حال عربده کشی برای عرض اندام در برابر حریفان است.
د) پخش شعر مذهبی و نوحه ها و مرثیه ها از بلندگوی ادارات ، ترمینال های مسافری ، داخل هواپیما ها، بلندگوی دانشگاه ها ، مدرسه ها و حتی بیمارستان ها ، که مصداق بارز ضد تبلیغ است.
ه) استفاده از شعر مذهبی برای زنگ پیشوازدر شبکه های تلفن همراه که شیوه ای بسیار نامناسب و موهن است.
و) استفاده از اشعار و مدایح برای آهنگ انتظار تلفن های مراکز اداری
ز) عرضۀ شعر مذهبی به شیوۀ خوانندگان کنسرت های موسیقی مبتذل ، همراه با حرکات و پای کوبی های موهنی که در این گونه کنسرت ها متداول است.
ح) عرضۀ شعر مذهبی در شرایط نامناسب ، مثلا جلسۀ تودیع و معارفۀ اداری،میان برنامۀ یک جُنگ تفریحی ، پیش از آغاز مسابقات ورزشی و یا در زمان نیمۀ بازی در استادیوم ها
و) استفاده از شعر و نغمات مذهبی برای آگهی های تجاری
ز) استفاده از شعر مذهبی برای تبلیغ انتخاباتی و سیاسی و پخش آثار مذهبی به عنوان هدیۀ ستادهای انتخاباتی

۲ـ۵) ملاحظات محتوایی در عرضۀ شعر هیئت
مقصود از ملاحظات محتوایی در عرضۀ شعر هیئت ، این است که انتخاب شیوۀ عرضۀ شعر، با توجه به محتوای آن صورت گیرد، چنان که مثلا میان شعر مولودی و شعر مرثیه ، در شیوۀ عرضه تفاوت بارزی هست.
با آن که این سخن بدیهی به نظر می رسد اما بسیار دیده شده که در عرضۀ شعر ، نغمه های یکسانی برای سوگ و سور متداول شده است.
بر همین سیاق می توان گفت که روش عرضۀ شعری با محتوای حکمی، با شعری که جنبۀ اندرز و تذکار دارد متفاوت است.
و یا مثلا شعری که محتوای نیایشی دارد نباید با لحن رجز خوانی و مبارزطلبی عرضه شود.
مجموعۀ این ملاحظات ممکن است به صورت تجربی و ذوقی ، مطمح نظر برخی از بزرگان این عرصه باشد اما برای تدوین و سامان دهی آن ها هنوز کار شایسته ای صورت نگرفته است.

۳ـ۵) ملاحظات عرضۀ شعر هیئت با توجه به مخاطبان
الف) توجه به طیف مخاطبان از لحاظ ترکیب سن و سطح تحصیلات و انتخاب روش متناسب با احوال ایشان در عرضۀ شعر
ب) توجه به وضعیت روحی وواکنش های مخاطبان در انتخاب و تغییر لحن و شیوۀ عرضۀ شعر
( مثلا :علایم خستگی و ملال، آمادگی برای همراهی با شعر ،شور و حال سوگواری و گریه)
ج) گاهی با توجه به واکنش مخاطبان مجلس ، ذاکر می تواند علاوه بر عرضۀ شعر ، با توضیحاتی دربارۀ محتوای آن و یا تحلیل برخی ظرائف و اشارات سخن، توجه مخاطبان را به دقائق شعر جلب کند تا از این طریق ، قدرت تأثیر شعر افزایش یابد.

۴ـ۵) ملاحظات هنری در عرضۀ شعر هیئت
مقصود از ملاحظات هنری در عرضۀ شعر هیئت ، مجموعه ای از ملاحظات زیباشناسانه است که موجب عرضۀ مؤثر و شایستۀ شعر مذهبی می شود ، مواردی از این قبیل:
۱- زیبایی و رسایی صدای خواننده
۲- انتخاب نغمۀ متناسب با شعر وبهره گیری از فراز و فرودهای تأثیرگذار آوازی
۳- در عرضۀ شعر به صورت کتیبه، استفاده از خط خوش و آراستگی های بصری متناسب با موضوع
۴- در صورت همراهی ساز با صدای خواننده ، توجه به تناسب آهنگ و حتی نوع ساز با محتوای شعر
۵- در صورت همراهی گروه همخوانان، توجه به اصول هارمونی و قواعد موسیقی مرتبط با هنر همخوانی
۶- آشنایی کامل خواننده و ذاکر با قواعد شعری ، ازجمله وزن و نکات بلاغی ، به ویژه قواعد مربوط به قرائت شعر ( لحن ، تکیه و تأکید، توجه به ابیات موقوف المعانی ، تلفظ صحیح کلمات و عبارات و نظایر آن) و به کارگیری این قواعد هنگام عرضۀ شعر ، به گونه ای که مخاطبان به سادگی با محتوای شعر ارتباط برقرار کنند.
۷- آشنایی با سنت های عرضۀ شعرهیئت در اقلیم مورد نظر و استفادۀ به موقع از این قابلیت ها ، چنان که مثلا شیوۀ نوحه خوانی در هر یک از مناطق کشور و در میان اقوام مختلف و نیز شیعیان کشورهای دیگر با هم تفاوت دارد ، بنابراین برای برقراری ارتباط مؤثر با مخاطبان ، آشنایی با شیوه های مقبول ایشان ضروری است.

این همه گفتیم لیک اندر بسیچ
بی عنایات خدا هیچیم هیچ
بی‌عنایات حق و خاصان حق
گر ملک باشد سیاهستش ورق