هنر نمایش منبعث از مجموعه‌ای از آئین‌ها و مناسک‌ دینی و اعتقادی هر قومی است که براساس شواهد تاریخی همگی آنها در رثا و بزرگداشت مقام و شخصیتی مقدس به انجام می‌رسیدند، از آئین تقدیس دیونیزوس در یونان باستان چندخدایی گرفته تا اینک که مجموعه‌ای از آئین‌ها و سنت‌های نمایشی به زمان، مکان و شخصیتی خاص در هر کیش و قوم و دین و مذهبی اختصاص پیدا کرده است.

آئین‌ها و مراسم‌های ایمانی دین اسلام صرفنظر از جنبه عبادی و تضرع به درگاه باری تعالی و یا توسل به پیامبر(ص)، امامان و اولیا، دارای وجوه نمایشی فراوانی هستند؛ از آئین حج گرفته که انجام اعمال آن وجهه‌ای نمایشی به خود گرفته تا آنچه که به واسطه وقوع واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع) و یاران وفادارش قرونی است که موجب ابراز شیفتگی شیعیان به واسطه انجام مجموعه اقدامات آئینی و مناسبتی شده است، همگی دارای جنبه‌های نمایشی هستند.

از میان آئین‌های نمایشی برگزار شده همزمان با فرا رسیدن ایام سوگواری محرم و صفر، برگزاری مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی نمونه‌ای بارز از کاربرد هنر در برگزاری این آئین سوگوارانه است؛ گونه‌ای هنری که با استفاده از ابزار هنر نمایش و هنر موسیقی سعی در تداعی واقعه تلخ و غمبار کربلا دارد.

این آئین نمایشی اما اقتباسی از گونه‌ای نمایشی است که پیش از ظهور اسلام در ایران و در روزگار باستان، تمدن غنی اقوام آریایی آن را در مرثیه مرگ سیاوش(سوگ سیاوش و یا سووشون) به کار می‌بردند اما با رخداد عاشورا عملاً این هنر آئینی به خدمت ترویج فرهنگ حسینی و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) درآمد.

اما در میان آئین‌های نمایشی ایرانی با پیشینه دینی و ایمانی که ایرانیان از دیرباز بدان اقدام می‌کردند بسیاری از گونه‌ها وجود دارد که شکل مفهومی(concept) به خود می‌گیرند؛ نمونه بارز آن هر ساله در نخستین جمعه از مهرماه در مشهد اردهال کاشان با نام قالی‌شویان است که در مرثیه شهادت امامزاده علی بن محمدباقر(ع) برگزار می‌شود؛ رویدادی که تداعی‌گر مظلومیت و شهادت یکی از سلالگان پاک رسول‌الله(ع) پس از واقعه عاشوراست که این آئین نمایشی نیز پیشینه‌ای باستانی متأثر از جشن مهرگان ایرانیان دارد اما با تغییر ماهیت به شکلی در خدمت ترویج فرهنگ علوی درآمده است.

از جمله هنرهای مفهومی دیگری که اتفاقاً منظور اصلی از این یادداشت است و بیش از هر چیز دیگری جنبه نمایشی و آئینی در آن آشکار و هویداست می‌توان به آئین تشت‌گذاری اشاره کرد که هر سال در ۲۷ ذی‌الحجه و در آستانه حلول ماه محرم‌الحرام برگزار می‌شود.

نقل است سال ۶۰ هجری و در چنین روزی سپاهی از جانب کوفه به فرماندهی حربن یزید ریاحی از سوی عبیدالله بن زیاد مأمور به مواجهه با کاروان عاشورا می‌شود تا راه را بر امام‌حسین(ع) و خاندان و اهل بیت ایشان سد کند و مانع از پیشروی آنها شود؛ سپاه حر تشنه به موضع کاروان امام‌حسین(ع) می‌رسد و ایشان دستور می‌دهند با ذخیره آب موجود در کاروان و جهاز شتران و ستوران، سپاه حر را سیراب کنند.

آئین نمایشی تشت‌گذاری هر سال مقارن با چنین روزی البته بیشتر در محافل عزاداری ترک‌زبانان ایران در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا برگزار می‌شود و آن را سرآغاز رسمی مویه و عزای حسینی می‌دانند به این شکل که عزاداران با گذاشتن تشت آب که رمزی از فرات است و آوردن آب و ریختن آن به درون تشت که همراه با نوا و مداحی و ذکر صلوات است، حریت امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر که چند روز بعد از آن اتفاق،خود و سپاهش را حائل میان کاروان امام و شریعه فرات کرد را به نمایش می‌گذارند.

نکته جالب اینکه ریشه این آئین را دوران صفویه یعنی پس از به رسمیت شناخته شدن مذهب تشیع در ایران می‌دانند اما باید گفت که این مراسم آئینی و نمایشی نیز ریشه در باور و عقاید ایران باستان دارد و در جشنی موسوم به جشن آبریزان، ایرانیان مشابه این رویداد را با استفاده از عنصر آب به عنوان مظهر پاکی در آئین میترائیسم به انجام می‌رساندند.

به هر ترتیب امروز چهارشنبه ۳۰ مهرماه مصادف با ۲۷ ذی‌الحجه، یادآور واقعه رویارویی سپاه حر با کاروان امام حسین(ع) است، حریتی که موجب شد حر بن یزید ریاحی روز عاشورا متأثر از آن، پشیمان به محضر سیدالشهداء(ع) حاضر شده و برای اثبات ندامت از ناجوانمردی که در حق ایشان و خاندانش کرده اذن میدان گرفته و نخستین فردی باشد که افتخار شهادت در راه جاوید و سرخ حسینی را پیدا می‌کند.

آرمان هیأت