صادق آیینه‌وند، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بهشتی در نشست «نقد دانشنامه فاطمی» که عصر روز گذشته ۱۶ اسفندماه در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، گفت: در این مجموعه محورهایی از زندگی، منزلت، شخصیت و سیره آن حضرت نقل شده است که بسیار مباحث خوبی است. اما بخشی از این اثر که مربوط به زن و خانواده است، به نظر می‌رسد ارتباطی با این دانشنامه نداشته و معتقدم سه مجلد نخست کافی بوده و می‌توان مصحف حضرت، ادعیه و آثار ایشان را به آن ضمیمه کرد. چون ممکن است این شائبه پیش بیاید که به خاطر تدوین سه جلد دوم، سه جلد اول تدوین شده است.

وی با اشاره به نقش حضرت فاطمه (س) در هدایت سیاسی و تمدن سازی گفت: اگر زندگی ایشان ۶ تا یک سال بیشتر ادامه داشت آن‌گاه نقش ایشان در حکومت اسلامی بیشتر مشخص می‌شد. متاسفانه به نقش حضرت فاطمه (س) در ساختن تمدن شیعی اشاره نشده است چراکه از برکت ایشان این تمدن ساخته شد بنابراین جا دارد تا در یک جلد مجزا به این موضوع پرداخته شود.

وی ادامه داد: شما در این دانشنامه فاطمیه دوم را اصل گرفته‌اید اما به فاطمیه اول هم پرداخته‌اید در حالی که اگر معتقد هستید فاطمیه دوم برای ما معتبر است باید این موضوع را اصلاح کنیم متاسفانه صدا و سیما هم در این باره عملکرد مشخصی ندارد.

به گفته آیینه‌وند در این دانشنامه از کلمه حضرت‌القدس استفاده شده که بهتر است به کار نرود. همچنین برخی غلط های ویرایشی در اثر وجود دارد که باید اصلاح شود.

وی با اشاره به این‌که در این دانشنامه به کتاب سلیم بن قیس الکوفی اشاره شده گفت: این کتاب قابل اعتماد و استناد نیست. همچنین کتاب دیگری مانند مؤتمر علما بغداد نیز نباید در این دانشنامه مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر در این دانشنامه دیده می‌شود که هر جا منبعی برای استناد از اهل سنت نداشتید به تشیع استناد کردید که باید در این باره با تامل بیشتری برخورد کرد.

آیینه‌وند در بخش پایانی سخنانش تفکیک سه جلد اول از سه جلد دوم را پیشنهاد کرد و گفت: همان‌طور که گفتم بهتر است یک مجلد درباره نقش سیاسی و تمدن ساز حضرت فاطمه (س) تهیه شود. کتاب «فاطمه‌الزهرا و الفاطمیون» و «ابو‌الشهدا الحسین بن علی» می‌تواند الگویی برای تدوین این مجلد باشد.

نویسندگان این اثر از دانشنامه‌نگاری فاصله گرفتند
حجت‌الاسلام حسن طارمی نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به این‌که کار من دانشنامه نگاری است و می‌دانم مشکلات این کار چیست گفت: نفس استحصال یک مقاله، خود یک هنر است اما نویسندگان این اثر از معنای مصطلح دائرة المعارف نویسی که به ذهن انتزاع می‌شود، فاصله گرفته‌اند و این امری واقعی است و به گونه‌ای دیگر و خارج از سبک دانشنامه نویسی، مقالات سامان داده شده است.

وی ادامه داد: اما سه جلد اول دانشنامه با سه جلد دوم آن به ظاهر دو مخاطب را در نظر گرفته و گویی برای دو خواننده جدا از هم تالیف شده است و حالت عموم و خصوص من وجه دارد. البته میان این موارد مشترکاتی نیز هست اما خالی از اشتباه نیست و باید تجدید نظر در آن شود.

وی وحدت موضوعی را یکی از ارکان دانشنامه نویسی دانست و افزود: در سه جلد نخست این اثر که من ۲۳ مقاله آن را مطالعه کردم و بقیه را با نگاهی سطحی خواندم، شبکه ارتباطی مناسبی ایجاد شده است اما ذکر برخی مدخل ها و عناوین در آن غیر ضرروی به نظر می‌رسد و اتفاقا محتوای آن نیز این امر را نشان می‌دهد. به طور مثال ما مقاله‌ای با عنوان حضرت محمد (ص) را داریم که نیازی به طرح این عنوان نیست.

طارمی ادامه داد: تاریخ باید کشف و بررسی شود و بالاخره ما باید روزی بگوییم این خانه سوخته است. به هر حال برخی مقالات دانشنامه فاطمی زبان عریانی دارد و می‌تواند رمزی‌تر باشد. به هر حال برخی مقالات این دانشنامه مانند فدک، خاکسپاری و ... به خوبی نگارش شده است.

این دانشنامه‌نگار تاکید کرد: از سوی دیگر به لحاظ صفحه آرایی این دانشنامه شکل درستی ندارد. این اثر بیشتر به انشا شباهت دارد و کمتر به لحاظ شکل ظاهری به دانشنامه های مرسوم دنیا شباهت دارد و شکل علمی برخی مقالات خطابی بوده و بعضی دیگر نیز حالت فقهی و اخلاقی داشته که این امر کاملا آشکار است و شاید برای نسل امروز پسندیده نباشد.

به گفته وی، مقالات سه جلد دوم از نظر ساختار علمی و پژوهشی مشکل دارد و باید یک مقاله خوب درباره کتابشناسی حضرت فاطمه نوشته شود. همچنین می‌توانست مقاله‌ای درباره کتابشناسی خطبه‌ها اضافه شود. همچنین جا داشت که به موسوعه حضرت زهرا نیز پرداخته می‌شد.

طارمی با اشاره به ذکر برخی نظرات حضرت فاطمه در این اثرگفت: به طور مثال درباره بحث توحید و معرفت همه ائمه یک نظر دارند و در واقع پیوستار معرفتی دارند و نیازی نیست که به طور مثال نظر حضرت زهرا در این باره به تنهایی آورده شود.

وی در پایان گفت: باید برخی اصطلاحات مانند کلمه پیوند در این دانشنامه ویرایش شود. علاوه بر این نیازی نبود که نمایه تفصیلی در پایان هر سه جلد بیاید و به نوعی اسراف در مصرف کاغذ است. همچنین با وجود تاکید آیت‌الله جوادی آملی معتقدم سه جلد دوم باید از این اثر جدا شوند چون مقالات آن بی ربط با موضوع هستند.

دانشنامه جای جامعیت اقوال است
آیت‌الله محمد هادی یوسفی غروی نیز در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: در این دانشنامه سعی بر تکثیر عناوین خیلی واضح است که به جا نیست هر چند که پیوسته پاسخ داده شد که اگر هر یک از اینها حذف شود در نهایت دیگر مطالب زیادی برای دانشنامه باقی نمی‌ماند.

وی ادامه داد: مقداری از مطالبی که در دانشنامه آمده ذوق و سلیقه‌ای است و جا داشت که این‌گونه نباشد. همچنین برخی روایت‌هایی که در دانشنامه آمده به دلیل جهانی بودن آن بهتر بود آورده نمی‌شد.

وی با اشاره به استفاده از برخی مقتل‌های نامعتبر در این اثر گفت: متاسفانه مرجح ما در مجالس پیاز داغ بیشتر است! و چندان علمی برخورد نمی‌شود.

یوسفی غروی با بیان اینکه دانشنامه جای جامعیت اقوال است افزود: خوب است که از هر دو طرف مخالف و موافق در دانشنامه مطلب آورده شود. به طور مثال درباره ازدواج حضرت ام کلثوم موافقانی مانند علامه مجلسی و مخالفان دیگری هم وجود دارد.

این محقق در پایان گفت: اجماعی که سخنرانان پیشین درباره تفکیک سه جلد پایانی این اثر داشتند، کاملا به جا بود و از همان ابتدا نیز پیدا بود که به تناسب شخصیت حضرت زهرا (س) قصد بیان نظر اسلام درباره زن بوده است که این مطلب جای دیگری داشت.

حاجی مقیمی در پایان این نشست گفت: قرار است تا سه جلد دوم این دانشنامه به صورت مجزا در چاپ‌های بعدی منتشر شود.

حجت الاسلام رشاد نیز تاکید کرد: امیدوارم مجلدی درباره نقش حضرت فاطمه (ص) در هدایت سیاسی و تمدن سازی به سرپرستی صادق آیینه‌وند صورت گیرد.

آرمان هیأت