شهر دمشق، پايتخت سوريه، از قديمي‌ترين شهرهاي جهان و مراكز سكونت انسان دانسته شده است. پس از اسلام، با انتقال مركز خلافت از كوفه به دمشق در دورة اموي، اين شهر به يك مركز سياسي مهم و بعدها به يكي از مراكز فرهنگي مهم جهان اسلام تبديل شد؛ لذا در آن آثار معماري فراواني از دوره‌هاي مختلف تاريخ به چشم مي‌خورد كه عامل جذب جهانگردان است.
در پي وقوع حادثة عاشورا در سال ۶۱ هجري، به دستور يزيد بن معاويه كاروان اسراي اهل بيت را از كوفه به شام فرستادند تا در دمشق، پايتخت يزيد، حضور يابند. تعدادي از زيارتگاه‌هاي اهل بيت (ع) در دمشق و حتي در ساير نقاط سوريه، با اين حوادث و مسير عبور كاروان اهل بيت (ع) ارتباط يافته است.

مشهورترين زيارتگاه اهل بيت(ع) در منطقة دمشق و حومة آن، آستانة حضرت زينب دختر امام علي (ع) است كه در شهرك «السّيّده زينب» در حدود ۷ كيلومتري جنوب دمشق قرار دارد. اين شهرك در گذشته، روستايي كوچك به نام «راويه» بوده است [۱]، اما بعدها به روستاي «قبر السِّتّ» و در چند دهة اخير نيز به نام فعلي آن تغيير نام داده و البته نزد ايرانيان به «زينبيه» معروف شده است.

در منابع مربوط به دو قرن ششم و هفتم هجري، به اين مزار تحت عنوان قبر ام‌كلثوم اشاره شده است. [۲]در سنگ‌نوشتة بسيار قديمي موجود بر قبر ـ كه قدمت آن قرن پنجم يا ششم هجري برآورد مي‌شود ـ صاحب مزار، زينب صغري مكنّي به ام‌كلثوم، دختر امام علي (ع) و فاطمة زهرا (س) معرفي شده است[۳]، اما در وقفنامه‌اي به تاريخ ۷۶۸ هجري، از صاحب مزار با تعبير زينب كبري دختر امام علي (ع) ياد شده است. بر اساس اين وقفنامه، سيد حسين بن موسي موسوي حسيني ـ نقيب اشراف دمشق و جدّ سادات آل مرتضي در شام ـ بناي مزار را بازسازي و بسياري از باغ‌ها و املاك خود را وقف آن كرد و هفت تن از قضات شهر دمشق نيز آن را امضا كردند.[۴]

در حال حاضر نيز مشهور ميان شيعيان آن است كه آستانة زينبيه مدفن حضرت زينب كبري (س) است و بسياري از علماي شيعه در چند قرن اخير اين مسئله را پذيرفته‌اند[۵]، اما برخي علماي ديگر از جمله علامه سيد محسن امين، با استناد به اقوال مورخان و كتيبة روي قبر، انتساب اين آستانه را به به ام‌كلثوم دختر امام علي (ع) ترجيح داده‌اند.[۶]ضمن آنكه علاوه بر دمشق، دو مكان ديگر يعني قبرستان بقيع مدينه و شهر قاهره پايتخت مصر نيز به عنوان محل دفن حضرت زينب كبري (س) گفته شده است. برخي از علما يكي از اين دو قول را ترجيح داده‌اند، اما برخي ديگر با استناد به دلايل و شواهد تاريخي آن را رد كرده‌اند.[۷]
به هر روي، اين موضوع محل اختلاف ميان صاحب‌نظران است و در اين نوشتار امكان بررسي تفصيلي آن وجود ندارد.

در خصوص تاريخچة بناي آستانه، لااقل از قرن ششم هجري بنايي برروي قبر وجود داشته است.[۸]اين بنا همان‌طور كه اشاره شد، در نيمة قرن هشتم هجري به دست سيد حسين موسوي حسيني بازسازي شد. متوليان آستانة زينبيه، از آن زمان تاكنون، نسل در نسل از نوادگان نامبرده، يعني از سادات خاندان آل مرتضي هستند. ساختمان زيارتگاه در دورة عثماني به دست واليان دمشق و يا متوليان مزار، چند بار بازسازي و مرمّت شد.[۹]

در سال ۱۳۷۰ ق، به همّت علامه سيد محسن امين كميته‌اي از اعيان و تاجران شيعه با هدف بازسازي و توسعة مزار تشكيل شد و بر اساس طرح توسعة جديد، بناي قديمي تخريب و ساخت بناي جديد آغاز شد و اجراي طرح در مراحل زماني مختلفي صورت گرفت.

در حال حاضر بناي آستانه شامل صحن وسيعي با پلان مربع است كه حرم در ميان آن قرار گرفته است و داراي گنبد و دو گلدستة مرتفع مي‌باشد. گلدسته‌ها و ديوارهاي صحن و رواق‌هاي آن به دست هنرمندان ايراني كاشي‌كاري شده و سقف و ديوارهاي حرم نيز از داخل آينه‌كاري و گنبد نيز از بيرون طلاكاري شده است.

در ضلع شرقي صحن، ساختمان مصلاي زينبيه با صحن كوچكي، به همّت آيت‌الله فهري زنجاني ـ نمايندة امام خميني (ره) در سوريه ـ ساخته شده است و در آن نمازهاي جماعت يوميه و نماز جمعه و مراسم ويژة مناسبت‌هاي مذهبي برگزار مي‌شود. صحن جديدي نيز اخيراً در ضلع شمالي آستانة مقدسه ساخته شده است.

در محدودة حرم حضرت زينب (س) و قبرستان‌هاي اطراف آن، چند تن از علما و مشاهير شيعه مدفونند. از جمله در راهروي ورودي غربي صحن آستانه، قبر مرحوم سيد محسن امين عاملي، از علماي بزرگ شام و صاحب كتاب گرانقدر اعيان الشيعه، و نيز قبر سيد حسين مكي عاملي، از ديگر علماي شيعه در شام قرار دارد. در قبرستان واقع در شمال آستانه نيز قبر دكتر علي شريعتي، و در قبرستان ديگري در جنوب آستانه، مقبرة سيد مصطفي جمال‌الدين، شاعر معاصر عراقي قرار دارد.

شهرك «السّيّده زينب» تا پيش از چند دهة اخير همچنان روستايي كوچك بود كه بيشتر زمين‌هاي آن را مزارع و باغ‌هاي فراواني پوشانده بود، اما در چند دهة اخير، به علت تبديل شدن آن به يكي از قطب‌هاي زيارتي شيعيان و سكونت مهاجران بسياري از اتباع كشورهاي ديگر (از جمله فلسطين، عراق، افغانستان، پاكستان، هند، ايران، لبنان و ...)، توسعه‌اي چشمگير يافته است.

در ايام مناسبت‌هاي مهم مذهبي، به ويژه شب‌هاي جمعه، ايام دهة اول محرم و اربعين حسيني، آستانة حضرت زينب (س) شاهد حضور زائران بيشتري (از جمله زائران لبناني) است. در فصل تابستان نيز كه زائران بسياري از ايران و عراق و شيعيان ساكن كشورهاي خليج فارس به سوريه سرازير مي‌شوند، و نيز در ايام تعطيلات نوروز (با توجه به حضور چشمگير ايرانيان)، آستانة زينبيه به ويژه در اوقات نمازهاي يوميه شاهد جمعيت فراوان زائران است.


_{[۱]الحموي، ياقوت، معجم البلدان، ۳/۲۰.
[۲]ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق، ۲/۳۰۹؛ الهروي، علي بن ابي‌بكر، الاشارات الي معرفة الزيارات، ص ۱۲؛ الحموي، ياقوت، همان، ۳/۲۰؛ ابن جبير، رحلة ابن جبير، ص ۲۱۸.
[۳]متن كامل كتيبه، بر اساس تصوير منتشر شده از آن، عيناً بدين شرح است: «هذا قبر زينب الصغري المكناة بأم كلثوم ابنت علي بن أبي طالب أمها فاطمة البتول سيدة نساء العالمين ابنت سيد المرسلين محمد خاتم النبيين صلي الله عليه وسلم». ميرزا علي‌خان امين‌الدوله، تصوير سنگ قبر را در سفرنامة خود منتشر كرده است. بنگريد: سفرنامة امين‌الدوله، ص ۳۴۱.
[۴]براي آگاهي از متن كامل وقفنامه، بنگريد: السابقي، محمد حسنين، مرقد العقيلة زينب، صص ۱۴۵-۱۵۰.
[۵]فهرستي از علماي شيعه كه آستانة زينبية دمشق را به عنوان مدفن حضرت زينب كبري (س) پذيرفته‌اند، در منبع ذيل گردآوري شده است: مرقد العقيلة زينب، صص ۱۸۳-۲۱۵.
[۶]الأمين العاملي، السيد محسن، اعيان الشيعة، ۷/۱۳۶-۱۳۷.
[۷]محمد حسنين سابقي، در كتاب خود مرقد العقيلة زينب (س) ـ كه گسترده‌ترين تحقيق دربارة مدفن حضرت زينب (س) است ـ دلايل و شواهد متعددي در ردّ انتساب زيارتگاه قاهره به حضرت زينب (س) ارائه كرده است. اين اثر توسط عيسي سليم‌پور اهري با عنوان «پژوهشي پيرامون بارگاه حضرت زينب» به فارسي ترجمه و توسط دفتر نشر نويد اسلام چاپ شده است. همچنين در اين رابطه بنگريد: فاطمي، سيد حسن، «مرقد حضرت زينب (س) كنكاشي دوباره»، صص ۶۴-۷۳.
[۸]ر.ك: ابن عساكر، تاريخ مدينة دمشق، ۲/۳۰۹.
[۹]براي آگاهي از تاريخچة بنا و روند بازسازي و توسعة آن بنگريد: مرتضي، محمد رضا، «تاريخ البناء في مقام السيدة زينب (عليها السلام)»، صص ۱۳۷-۱۴۸.}

آرمان هیأت