اگر عنوان کنیم که «زیارت» بخش جدایی ناپذیر مسافرت‌های مردم ایران است سخن به گزاف نگفته‌ایم. سالیانه حدود یک و نیم میلیون نفر به عتبات عالیات مشرف می‌شوند، حدود ۷۵۰ تا ۸۰۰ هزار نفر (در صورت نبود مشکلاتی مانند سال جاری که منجر به تعلیق عمره شد) به عمره مفرده و حدود ۶۴ هزار نفر نیز (در سال های قبل این رقم حدود ۱۰۰ هزار نفر بود) به حج تمتع اعزام می‌شوند.

این رقم را در کنار تعداد زائران امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س)، حضرت شاه چراغ(ع) و بیش از ۱۳ هزار امامزاده و بقعه متبرک کشور قراردهید.

در میان سفرهای ذکر شده، سفر به عتبات عالیات ویژگی منحصر به فردی دارد. طی این سفر مردم می‌توانند به زیارت قبور مطهر شش امام معصوم و همراهانشان یعنی امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امامین جوادین و عسکرین(ع)، قبر مطهر حضرت عباس(ع)، قبر مطهر مادر و عمه امام زمان(ع) و قبور بسیاری از یاران ائمه اطهار(ع) مشرف شوند.

علاوه بر این طی سفر به عتبات عالیات زیارت مسجد کوفه و مسجد سهله که برای آنها اعمال ویژه‌ای نیز ذکر شده و نیز حضور در سرداب غیبت امام زمان(عج) نیز حائر اهمیت است.

البته در حال حاضر به دلیل ناامنی‌های ایجاد شده سفر به کاظمین و زیارت دو امام معصوم(ع) که در جوار قبر مطهر آنها قبور مادر و عمه امام زمان(عج) و سرداب غیبت امام زمان(عج) نیز وجود دارد، فعلاً ممکن نیست اما تعداد اماکن زیارتی در سفر به عتبات عالیات به حدی قابل توجه است که در سایر سفرها چنین امکانی وجود ندارد.

در عمره مفرده زیارت خانه خدا، قبر مطهر پیامبر(ص) و قبور چهار امام مدفون در بقیع صورت می‌گیرد اما، محدودیت‌های زیادی در این سفر وجود دارد از جمله اینکه دولت عربستان اجازه بردن کتاب‌های دعا را به زائران شیعه نمی‌دهد و هر لحظه امکان برخوردهای بد و ایجاد مشکل برای زائران ایرانی به خصوص در قبرستان بقیع وجود دارد و بانوان نیز فقط از پشت میله‌های این قبرستان می‌توانند دعا کنند از سوی دیگر افراد آموزش دیده هر لحظه مترصد فرصت هستند تا به شبهه افکنی در خصوص عقاید شیعه بپردازند اما زیارت عتبات عالیات هیچ یک از این مشکلات را ندارد.

کاروان‌های بدون روحانی/ شاید به یک مداح اکتفا شود

هر ساله هزاران نفر به عتبات عالیات مشرف می‌شوند و باز می‌گردند، اما هنوز برنامه فرهنگی مدون و مشخصی برای این زائران تهیه نشده است و در حالی که زائران عمره و حج تمتع با روحانیان آموزش دیده عازم سرزمین وحی می‌شوند، بسیاری از کاروان‌های عتبات عالیات از حضور روحانی محروم هستند و گاهی صرفاً به حضور یک مداح اکتفا می‌شود.

در این میان کاروان‌های آزاد (کاروان‌هایی که زیر نظر سازمان حج و زیارت نبوده و مجوز فعالیت خود را از سازمان میراث فرهنگی دریافت کرده‌اند) شرایط فرهنگی بدتری دارند. این کاروان‌ها خود را موظف به همراه داشتن روحانی و یا مداح نمی‌دانند و این مسئول کاروان است که همه کارها از جمله مداحی در برخی از اماکن را بر عهده دارد و صرفاً بر اساس تجربیات خود به بیان برخی مطالب اقدام می‌کند. چه کسی مسئول فرهنگی کاروان‌های آزاد عتبات عالیات است؟

جایگاه بسته‌های فرهنگی در سفر به عتبات عالیات کجاست؟

و در حالی که کاروان‌های عمره مفرده و حج تمتع قبل از آغاز سفر بسته‌های ارزشمند فرهنگی دریافت می‌کنند و مدام نیز این بسته‌ها غنی‌تر و به روز‌تر شده با تکنولوژی روز سازگارتر می‌شود و بر اساس نیازهای هر ساله بروشور و مجلات ماهانه در خصوص حج و عمره منتشر و در اختیار زائران قرار می‌گیرد، دریغ از یک فصل نامه یا هدیه فرهنگی برای زائران عتبات عالیات!

زائران عتبات عالیات برخلاف عمره و حج از گروه‌ها و اقشار متوسط و حتی فقیر جامعه هستند و اولویت برای آنها استفاده از کاروان‌های ارزان قیمت است اما آیا این دلیل خوبی برای عدم ارائه بسته‌های فرهنگی به آنهاست؟ قرار بود طرحی با عنوان کتابخانه عتبات عالیات در اتوبوس‌های اعزامی به عتبات اجرایی شود که در اجرای اولیه با موفقیت همراه نبود، اما آیا استفاده از لوح‌های فشرده و فیلم‌های آموزشی در اتوبوس‌ها کارآمدتر از استفاده از کتاب نیست؟

به راستی بروشورها، مجلات و .... عتبات کجاست؟ و نکته تأمل برانگیزتر اینکه از مجموع هزار کتاب بعثه فقط ۵۰ عنوان درباره عتبات است و بقیه درباره حج است و نکته جالب اینکه کتاب «راهنمای مصور سفر زیارتی عراق» که به اذعان بسیاری بهترین کتاب در خصوص عتبات عالیات است، توسط انتشارات بعثه به چاپ نرسیده است!

آیا فکر و به تبع آن برنامه‌ای برای ارتقای فرهنگ زیارت وجود دارد؟

هنوز چند ماه به آغاز اعزام به حج تمتع باقی مانده اما از هم اکنون کلاس‌های آنلاین حج آغاز شده است اما آیا فکری هم برای فیلم یا کلاس آموزشی عتبات عالیات صورت گرفته است؟ زائران ما چه قدر در خصوص زیارت و اسرار آن اطلاع دارند؟ آیا آموخته‌های بیشتر آنها بومی و بر اساس شنیده‌های سطحی نیست؟ آیا فکر و به تبع آن برنامه‌ای برای ارتقای فرهنگ زیارت وجود دارد؟

شاید دلیل عمده توجه به حج و عمره اعمال واجبی است که در این دو زیارت صورت می‌گیرد (البته عمره به خودی خود عملی مستحب است اما اعمال واجبی برای آن ذکر شده که باید انجام شود) اما ادب زیارت، زیارت صحیح، درک مقام امام معصومی که به زیارتش می‌رویم، درک اسرار زیارت، شناخت امام معصوم و سیره رفتاری و زندگی آن حضرت، تلاش برای الگوبرداری از زندگی ائمه(ع)، آشنایی با احادیث و دستورات عملی امامان معصوم(ع) و ... همه مطالبی است که مسئولان فرهنگی بعثه باید به آن توجه کنند.

زائران ایرانی عازم عتبات عالیات شده و با شور بی‌نهایت قبور ائمه و بزرگان دین خود را آنچنان که بلد هستند زیارت می کنند، اما پس از زیارت شش امام معصوم آیا شش حدیث از هر یک از این ائمه آموخته‌اند؟

برنامه‌های فرهنگی بعثه در عراق به صورت سخنرانی در مرقد مطهر امامان معصوم به زبان فارسی صورت می‌گیرد که در جای خود ارزشمند است اما چند روز زمانی که زائران طی سفر زمینی در اتوبوس می‌گذرانند آیا فرصت مناسبی برای امام شناسی نیست؟ فرصت‌هایی که در داخل کشور عراق برای تردد بین شهرهای مقدس صورت می‌گیرد آیا بهترین زمان برای آشنایی با سیره ائمه(ع) نیست؟

چرا بیشتر توجه مسئولان فرهنگی و غیر فرهنگی به سفر حج و عمره معطوف است؟ آیا اینکه که سفر عمره تعطیل شده زمان خوبی برای توجه بیشتر به سفر عتبات عالیات نیست؟

آرمان هیأت