آرمان هیأت - صدايی که دور شد

نام بردن از سيد جواد ذبيحی برای شنوندگان جديد راديو که هیچ وقت با صدای او پای سفره سحر ننشسته‌اند، بيهوده به نظر می‌رسد، اما دوستداران هنر آواز و شيفتگان مناجات‌های او در شب‌های ماه مبارک رمضان، محال است که صوت دلپذير ذبيحی و شورخوانی نيمه‌شب او را از ياد ببرند.

به گزارش خيمه، آني‌ها مرد بی‌رقيب حدود دو دهه مناجات‌خوانی راديو ايران را که با مرگش، صدايش نيز به خاموشی گراييد، فراموش نمی‌کنند و صدای نمکين او را در گنجینه ذهن خود نگهداری خواهند کرد.

شايد اگر «ربنا»ی محمدرضا شجريان از سال‌های دور تا امروز، برای نسل‌های گوناگون پخش نمی‌شد، اينک اين قطعه قرآنی حس نوستالوژيک رمضان را در تک‌تک شنوندگان صدای او برنمی‌انگيخت و اگر پخش قطعات آوازی ذبيحی هم‌چنان تا امروز از راديو يا تلويزيون تداوم داشت، صدای او بود که مهمانی خدا را در مخاطبان تداعی می‌کرد.

«ای آن که به هر خطر پناهی تو مرا
در ظلمت شب، چراغ راهی تو مرا
يا نور اميد صبح اقبال منی
يا روشنی شام سياهی تو مرا»

«با ذکر تو ای خدای عالم همه شب
در خانه خود بهشت دارم همه شب
تا بشکنم اندر ره تو پای گناه
سر بر سر سجده‌ات گذارم همه شب»

ذبيحی اين رباعيات را چنان در دستگاه شور می‌خواند که به جرأت می‌توان گفت امروز کمتر کسی می‌توان سيطره‌ موسيقايی آواز را بر اين اشعار پرمغز تحميل کند، اما تسلط کامل او بر ردیف‌های آوازی و بهره‌گيری از عناصر غيرايرانی در آواز، او را به هنرمندی بی‌رقيب در مناجات‌خوانی بدل کرده بود که راديو ايران از اواخر دهه 20 تا قبل از پيروزی انقلاب اسلامی و با مرگ ذبيحی نمی‌توانست از پخش صدای او برای مخاطبانش چشم‌پوشی کند.

اين در حالی است که در زمان او، امکانات صوتی بسیار محدودی در دسترس بود و همانند امروز که سیستم‌های پرورش صدا، برخی ضعف‌ها و معایب آواز را می‌پوشانند، خوانندگان عرصه موسيقی نمی‌توانستند عيب و نقص‌های کار خود را رفع و رجوع کنند.

به همین دليل بود که سيدجواد ذبيحی در سال‌های اول خوانندگی، بدون بهره‌گيری از دستگاه‌های رايج آن زمان، آواز می‌خواند و سپس با امکانات اوليه راديو، هنر مناجات‌خوانی خود را به رخ رقيبانش می‌کشيد.

سال‌ها بعد از او
ذبيحی، علاوه بر مناجات، به مداحی اهل بيت(ع) و گفتن اذان نیز شهره است، اما در جایی که رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی هم‌عصر و هم‌دوره اوست، ذبیحی جایگاه چشم‌گیری در میان مؤذنان معاصرش پیدا نمی‌کند، با این حال، اذان او نیز با بهره‌گیری از صدای بی‌همتای او ماندگار و شنیدنی است و مجموعه کارهای مذهبی او موجب می‌شود که هنر او هم‌چنان مورد توجه و بررسی محافل فرهنگی قرار گیرد.

شبکه خبری بی‌بی‌سی، سال‌ها پیش با تهيه يک ويژه‌برنامه، اذان و مناجات سيد جواد ذبیحی و ربنای محمدرضا شجريان را به نقد و مقایسه گذاشت و نظرات عده‌ای از انديشمندان را درباره وی جويا شد.

هرچند در ميان اين افراد شاگردان و دوستان نزدیک ذبيحی جايی نداشتند و تنها ترانه‌سرايان و پژوهشگران عرصه موسيقی به اظهار نظر درباره وی پرداختند، اما برنامه‌سازی در مورد اين نابغه آواز ايران، نشان داد که ذبيحی چه جايگاه منحصر به فردی در ميان اهالی موسيقی و عرصه هنر آواز دارد.

يکی از پژوهشگران حاضر در اين برنامه، ذبیحی را آشتی دهنده مردم با موسيقی می‌داند و می‌گويد: «آداب و مراسم مذهبی از جمله اذان، وقتی با موسقی خوب پیوند خورد، جذابیت بیشتری پیدا کرد و از طرف دیگر موسیقی ایرانی که از سوی مذهبی‌ها طرد می‌شد، با توسل به اذان یا مراسم دیگر مذهبی مثل تعزیه، مناجات و روضه‌خوانی توانست خودش را از محدوده تحریم خارج کند و استواری و استقامتی بیابد که ذبیحی یکی از عوامل استقرار و استواری موسیقی ایرانی است.»

این برنامه آن‌گاه به از بین رفتن آرشیو صوتی صدا و سیما در سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی اشاره می‌کند که مناجات ذبیحی نیز در شماره آثار موسیقایی این آرشیو است.

در این برنامه گفته می‌شود که که به دلیل سالم‌سازی فضای موسیقی رادیو و تلویزیون ایران، بسیاری از کارهای متعلق به عرصه موسیقی قبل از انقلاب پاک شده است.

میراثی که باقی نماند
شاید به همین دلیل است که امروز جز آثار بی‌کیفیت ضبط شده از روی رادیو و چند کاست موجود نزد شاگردان و دوستداران ذبیحی، اثری از او در میان نیست و گاهی رادیو در شب‌های ماه مبارک رمضان بخشی از معدود مناجات‌خوانی‌های او را پخش می‌کند.

حسین باقری، مداح اهل‌بیت(ع) و یکی از شاگردان سیدجواد ذبیحی در این باره می‌گوید: «عرصه تولیدات موسیقایی در آن زمان بسیار محدود بود و اگر کسی صدایی از ذبیحی دارد، همان ضبط صوت‌های قدیمی است که تا امروز مانده است که من تنها دو کاست از آثار او را در خانه دارم.»

هوشنگ سامانی روزنامه‌نگار و پژوهشگر موسیقی که اخیراً تعدادی از آثار ذبیحی را در وبلاگ شخصی خودش گذاشته از انتشار یک لوح فشرده از آواز این هنرمند نامبردار خبر می‌دهد که یکی از مؤسسات نشر موسیقی این کار را انجام می‌دهد.

البته سامانی این امکان را برای مخاطبان وبلاگ خود فراهم کرده که بتوانند با گرفتن فایل‌های صوتی موجود، بخشی از مناجات عارفانه سیدجواد ذبیحی را به آرشیو خود اضافه کنند.

این پژوهشگر حوزه موسیقی می‌گوید: «خواندن مناجات با زبان فارسی و لحن موسیقی ایرانی، هنری بود تا حدود سه دهه پیش، جریان مسلط موسیقی مذهبی ما بود.

پیشینه‌ی آن به درستی بر ما روشن نیست، ولی دست‌کم می‌توان خوش‌بین بود که حدود هزار سال پیش هم‌زمان با جریان ملی‌گرایی ایرانیان، این هنر ایرانی ـ اسلامی کم‌کم شکل گرفته باشد.

خلق آثاری چون شاهنامه فردوسی و مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری، حکایت از رویکرد هویتی ایرانیان دارد که در کنار دیانت اسلام، خواهان حفظ علاقه‌های فرهنگ ملی هم بودند.»

سامانی ادامه می‌دهد: «چهره نام‌آشنای مناجات‌خوانی فارسی در دوره معاصر کسی نیست جز زنده‌یاد سیدجواد ذبیحی که مجموعه آثارش می‌تواند به منزله‌ی یک دوره آموزشی برای خوانندگان جوان آواز ایرانی باشد؛ صدا و لحن ذبیحی با نمونه‌های مشابه دیگر خوانندگان آواز اصیل ایرانی تفاوت چشم‌گیری دارد.

اول این که موسیقی او همانند موسیقی‌های بومی ایران کاملاً کارکردی است و به هیچ روی قابل مقایسه با انواع هنری یا تفننی و تفریحی نیست.

دوم آن که وی خلاف جریان مسلط آواز معاصر ایران، بسیار شفاف می‌خواند. چنان که اگر یک زبان‌آموز فارسی (شهروند خارجی) بخواهد از طریق آواز ایرانی زبان فارسی‌اش را تقویت کند، بهترین گزینه آوازهای سیدجواد ذبیحی است.»

او درباره تسلط ذبیحی بر ردیف‌های آوازی و منحصر به فرد بودن او در به کارگیری فنون آوازی می‌گوید: « اگر به ابتدای مناجات دقت کنید، ذبیحی عبارت بسم‌الله الرحمن الرحیم را در دستگاه سه‌گاه می‌خواند، ولی بلافاصله عبارات بعدی را در دستگاه همایون ادا می‌کند و این یک نکته فراموش شده در موسیقی آوازی معاصر است که کسی بدان توجه ندارد.

آن‌چه ذبیحی در این آواز ارائه می‌دهد، جلوه‌ای از دستگاه همایون قدیم است که به راحتی قابلیت دورگردانی به دستگاه سه‌گاه را دارد. این ویژگی در درآمد همایون جدید وجود ندارد و اگر کسی چنین تلاشی بکند، در نهایت از سه‌گاه ترکی سر در می‌آورد.»

سامانی تا آن‌جا پیش می‌رود که سبک آوازی ذبیحی را برتر از شیوه‌های هنرمندان نام‌دار عرصه موسیقی معرفی می‌کند: «مرحوم ذبیحی الگوی بسیار جالبی برای علاقمندان آواز ایرانی شده؛ به ویژه آنان که دنبال شیوه‌های متعددند و شیوه مسلط استاد شجریان برایشان کافی نیست؛ ضمن این که آواز همایون ذبیحی در 100 سال اخیر یکی از نادر آوازهای همایون قدیم به شمار می‌رود.

اگر به کارنامه آوازی بزرگانی چون شجریان، ناظری و زنده‌یاد بسطامی دقت کنید، فقط همایون جدید را خواهید شنید. بنابراین آواز ذبیحی می‌تواند دریچه‌ای به روی علاقه‌مندان بگشاید تا غیر از نمونه‌های رایج، صداها و جلوه‌های آوازی دیگری را هم بشنوند.»

خاموشی صدای ذبیحی
سیدجواد ذبیحی، همواره در میان دوستدارانش به هنرمند مشهدی شهرت داشت، در حالی که سید اسدالله ذبیحی درکه‌ای، مداح و پدر او از ساکنان روستاهای شمال تهران بوده که علاوه بر مادر سیدجواد، زنی مشهدی نیز اختیار کرده و در آن شهر سکونت داشت.

ذبیحی فرزند، مرد خوش‌لباسی بود که فینه عربی به سر می‌گذاشت و مجالس بزرگی را در تهران و شهرستان‌ها اداره می‌کرد.

سیدجواد سواد زیادی نداشت، اما تمام ردیف‌های آوازی را به خوبی می‌شناخت؛ به همین دلیل به جای آن که شاگردان بسیاری را در حوزه آواز تربیت کند مقلدان بسیاری داشت که امروزه به سیاق او مداحی می‌کنند یا مناجات می‌خوانند.

او درست در روزهای اول پیروزی انقلاب اسلامی در حالی به قتل رسید که انگیزه‌های قتل او هنوز روشن نیست؛ با این حال، گروهی موسوم به «شاهین» در تماسی با تحریریه روزنامه اطلاعات آن زمان، قتل سیدجواد ذبیحی را به دلیل مداحی و مناجات‌خوانی او در رادیوی وابسته به رژیم گذشته به گردن گرفتند؛ این در حالی است که دادگاه انقلاب از این موضوع بی‌اطلاع بود.

ذبیحی هرچند آثار بسیاری از خود به جای گذاشت ولی اينک از اجرای 60 برنامه گل‌ها و مناجات‌های او در راديو و مجالس ديگر مذهبی چيزی باقی نمانده است.