صراط
یکی از مواقفی که در آخرت همه با آن سر و کار داریم بحث صراط است که سنت الهی است و لایتغیر. لازم است قبل از اینکه به آن صراط برسیم، معنای صراط را از نظر لغت صراط در دنیا و صراط در آخرت بررسی کنیم. از نظر لغت، صراط به معنای راه و طریق است و در سوره مبارکه بقره آیه ۲۱۳ واژه صراط به همین معنا آمده است. یعنی به معنای راه و طریق. «وَاللَّهُ یهْدِی مَن یشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ» مراد از صراط راه و طریق مستقیم است. این معنای لغوی صراط است.

معانی صراط
در دنیا بر اساس کاربردهای مختلفی که در قرآن از واژه صراط وجود دارد معانی شش گانه ای به دست می آید که ربطی به معنای لغوی اش ندارد. پس کاربردها و استعمالات مختلف این واژه در قرآن و در متون دینی ما مثل روایات، معنایی به دست می دهد که با معنای لغوی مناسبتی ندارد. شش معنا را بیان می کنیم. تا به صراط در آخرت برسیم.

یک معنای صراط دین خدا است. سوره مبارکه انعام آیه ۱۶۱ می فرماید: «قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» بگو: یقینا پروردگارم مرا به راه راست هدایت نموده. مراد از این صراط مستقیم چیست؟ «ديناً قِيَماً» نیاز به تفسیر دارد. گاهی مراد از صراط، دین استوار است. گاهی مراد از صراط عبودیت و بندگی است. کما اینکه در سوره مبارکه یس آیه ۶۲ می فرماید: مرا بپرستید و مرا بندگی کنید. این بندگی من صراط مستقیم است. پس گاهی صراط به معنای عبودیت و بندگی است.

سومین معنا: مراد از صراط تمسک کردن و پیوند با خدا است. در سوره مبارکه آل عمران آیه ۱۰۱ می فرماید: «وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلي‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» هر کسی که به خداوند تمسک بجوید به صراط مستقیم راه پیدا کرده است. اعتصام و پیوند با خدا را صراط مستقیم می گویند.

معنای چهارم: مراد از صراط راه و روش پیغمبر صلی الله علیه و آله است که آن را صراط مستقیم می گویند: سوره مبارکه زخرف آیه ۴۳ می فرمایند: «إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» به درستی که تو خودت صراط مستقیم هستی. لذا اگر کسی بخواهد به تو تمسک کند در صراط مستقیم است.

معنای پنجم و ششم که در قرآن نیست و در حدیث است. گاهی راه معرفت پروردگار، صراط می شود. «الصِّراطِ : هُو الطَّريقُ إلى مَعرِفَةِ اللّه»^۱ صراط راه رسیدن به شناخت خدا است. راه های رسیدن به خدا ۳ راه است. یک راه عقل است و دو راه قلب است و سه راه نقل است. یک استدلال بر خدا کنیم که راه عقل است یک شهود بر خدا داشته باشیم که کار قلب است که هر کسی نمی تواند و یکی با روایات و آیات خدا را معرفی کنیم. «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»^۲ من بخشایش گر مهربان هستم. یک طریق معرفت است. این طریق معرفت رسیدن به خدا را صراط می گویند. ضمیمه صراط عقل آیات آفاق هم هست.

معنای ششم: صراط یعنی امام معصوم علیه السلام. امام صادق علیه السلام به مفضل بن عمرو^۳ بیانشان این است: «فأمّا الصِّراطُ الذي في الدُّنيا فهُو الإمامُ المَفروضُ الطاعَةِ»^۴ و اما آن صراطی در دنیا اراده شده است مراد از آن امام واجب الاطاعه است. امام واجب الاطاعه به نص قرآن اولی الامر است که منظور معصوم علیهم السلام است. امام صادق علیه السلام می فرماید: مراد از صراط، امام است. لذا ما در یک تعبیر از خود امیرالمومنین علیه السلام روایت داریم که فرمودند: «أنا صِراطُ اللّه ِ المُستَقيمُ»^۵ خود شخص من صراط مستقیم الهی هستم و همین تعبیر را از ساحت مقدس امام صادق علیه السلام داریم که فرمودند: ما صراط مستقیم هستیم.

صراط در آخرت
سومین بخش از معنای صراط، صراط در آخرت است. صراط در آخرت به معنای پل است. لذا دیگر پل صراط معنا ندارد. از وجود نازنین حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که می فرمایند: «اذا کان یوم القیامه و نصب الصراط علی جهنم»^۶ زمانی که روز قیامت برسد پلی را روی جهنم نصب می کنند. این صراط روی جهنم نصب می شود. دو نکته دارد. امام صادق علیه السلام فرمودند: «إِنَّ عَلَیٰ جَهَنَّمَ جِسْراً أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ، أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ»^۷ روی جهنم، پلی است. از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است.

سوره مبارکه مریم آیات ۷۱ و ۷۲ می فرماید: «وَإِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَّقْضِيًّا» هیچ یک از شما نیست که وارد آن نشود. چه پیغمبر و چه غیر پیغمبر باید از روی آن صراط بگذرد. این ورود شما به جهنم لایتغیر و محال است که تغییر پیدا کند. یک قضای حتمی است. سومین خصوصیت آن پل این است که بسیار داغ و باریک و تیز است. «ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا» کسانی که تقوا پیشه باشند عبور می کنند ولی اهل ظلم، زمین گیر می شوند.

اینکه چگونه وارد می شوند ۱۰ فرقه است. «منهم من یمر مثل البرق و منهم من یمر مثل عدو الفرس و منهم من یمر حبوا و منهم من یمر مشیا و منهم من یمر متعلقا قد تاخذ النار منه شیئا و تترک شیئا»^۸

آسمان رعد و برق که می شود خیلی سریع است. می فرماید: گذر عده ای از جهنم مثل برق آسمان می ماند. یک عده ای از آن حقیقت که از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر و چون وارد جهنم می شوند بسیار سوزان است مثل سرعت اسب های دونده هستند. یک عده ای روی آن حقیقت، چهار دست و پا و سینه خیز می روند. یک عده ای با سرعت آدم های پیاده و کند می روند. هر چقدر سرعتشان طول بکشد سوختنش هم هست. یک عده ای هستند آویزان می شوند و نمی توانند تعادلشان را حفظ کنند و می افتند و دست و پا می زنند و آتش به بعضی از جاهای بدنشان می خورد و می سوزاند و جاهای دیگر را نمی سوزاند. یک عده ای هم اسیر می شوند.

در یک روایت دیگر دو تعبیر دیگری هم هست. «یمضی قوم مثل الریح و یمضی قوم مثل الزحف»^۹. عده ای مثل باد می روند و عده ای هم که تمام توانشان از بدنشان خارج شده است روی زانو راه می روند. افراد مختلفی هستند که باید از این صراط بگذرند. آنچه در حقیقت صراط است روی جهنم نصب شده است. پس باید از روی آتش گذر کنیم.

راه گذر از از صراط جهنم
اگر کسی بخواهد از این صراط رد شود دو راه دارد که با هم و مکمل یکدیگر هستند:

راه اول: محبت

رسول الله صلی الله علیه و آله می فرماید: «اثبتکم قدما علی الصراط اشدکم حبا لاهل بیتی»^۱۰ از شما کسی که محبتش به اهل بیت علیهم السلام من بیشتر باشد قدمش بر روی پل صراط از لغزش مصون تر است. «یَا عَلِیُّ إِذَا كَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ أَقْعُدُ أَنَا وَ أَنْتَ وَ جَبْرَئِیلُ عَلَى الصِّرَاطِ فَلَمْ یَجُزْ أَحَدٌ إِلَّا مَنْ كَانَ مَعَهُ كِتَابٌ فِیهِ بَرَاءَةٌ بِوَلَایَتِك‏»^۱۱ اى على! چون روز قیامت شود، من و تو و جبرئیل بر صراط مى‏ نشینیم و هیچ كس از صراط نخواهد گذشت، مگر این كه جواز ولایت تو را با خود داشته باشد. هر کسی که ولایت علی علیه السلام را دارد از صراط رد می شود.

راه دوم: معرفت

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هُما صِراطانِ : صِراطٌ في الدُّنيا و صِراطٌ في الآخِرَةِ، فأمّا الصِّراطُ الذي في الدُّنيا فهُو الإمامُ المَفروضُ الطاعَةِ، مَن عَرَفَهُ في الدُّنيا و اقتَدى بِهُداهُ مَرَّ على الصِّراطِ الذي هو جِسرُ جَهَنَّمَ في الآخرةِ»^۱۲ دو صراط وجود دارد: صراطى در دنياست و صراطى در آخرت. صراط دنيا همان امامى است كه اطاعتش واجب است. هر كه در دنيا او را بشناسد و از راهنمايي هايش پيروى كند از صراط آخرت كه پلى است بر روى دوزخ، بگذرد.

باید امام را شناخت. ضرورت شناخت امام معصوم علیه السلام را می رساند. اگر معرفت به امام پیدا نکنیم از صراط رد نمی شویم.

برای گذر از صراط آن معرفت لازم است. ابونصر بزنطی می گوید: یک نوشته ای از علی بن موسی الرضا علیه السلام به دستم رسید. ایشان فرموده بودند: به شیعیان من برسانید هر کسی به زیارت من نائل شود ثواب زیارت من هزار حج و هزار عمره قبول شده است. ما باید به امام معصوم عرفان پیدا کنیم و به او اقتدا کنیم.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لیس منا من تشبه بغیرنا»^۱۳ کسی که شبیه ما نیست از ما نیست. ما باید در ظاهر و باطن شبیه اهل بیت علیهم السلام باشیم. وقتی جناب سلمان پشت سر علی علیه السلام در کوفه راه می رفتند می گفتند دو نفر بودند ولی یک جای پا بیشتر نیست. از سلمان پرسیدند و او گفت: من ایستادم علی علیه السلام پایش را بردارد و بعد من بگذارم. برای این که از آن جای پا مستحکم تر چیزی وجود ندارد. سلمان که این رویه زندگی اش می شود «منا اهل البیت» می شود. در راه رفتن صبر می کند ببیند آقایش از کجا راه می رود. حال اگر ما بخواهیم معرفت پیدا کنیم از کلاس اول امام شناسی باید شروع کنیم. او برابر با پیغمبر است مگر اینکه امام صاحب منصب نبوت نیست و وارث تمام انبیاء علیهم السلام است. بداند که اطاعت امام اطاعت خدا و رسول او است و باید در همه امور به امام معصوم تسلیم باشد. کسی که تسلیم است چون و چرا ندارد و همه امورش را به او واگذار می کند. هر کاری که در زندگی اش می خواهد بکند می بیند امامش چگونه رفتار کرده است. شئون زندگیمان را باید به امام تسلیم کنیم. تمام طریق زندگی مان را باید از امام بگیریم.

تسلیم له

شخصی به نام داود نزد امام صادق علیه السلام آمد. امام به او فرمودند: تا کجا با ما هستی؟ گفت: یا بن رسول الله اناری که جلوی شما است اگر بگویید نصفش حرام و نصفش حلال است چون و چرایی ندارم. من باید بفهمم فقط او است که می تواند زندگی مرا تقسیم کند. عرفان به امام، راه نجات از صراط جهنم است.


پی نوشت:

۱. بحار الأنوار : ۲۴/ ۱۱/۳ .
۲. آیه ۴۹ سوره حجر
۳. ابو محمد، مفضل بن عمر جعفی كوفی، در اواخر قرن اول هجری در شهر کوفه به دنیا آمد.
۴. بحار الأنوار : ٢٤/ ١١/٣
۵. بحار الأنوار : ۸/۷۰/۱۹
۶. نور الثقلين ۴/ ۱۰۴
۷. میزان الحکمه جلد ۵ صفحه ۳۴۸ ـ در حدیث امام صادق(علیه السلام) به جاى جمله: انّ على جهنّم جسْراً کلمه الصراط آمده است (بحار جلد ۸ صفحه ۶۴ حدیث ۱).
۸. این حدیث با مختصر تفاوتی در منابع معروف شیعه و اهل سنت، مانند کنز العمال حدیث ۳۹۰۳۶ و قرطبی، جلد ۶، صفحه ۴۱۷۵ ذیل آیه ۷۱ سوره مریم و صدوق در امالی خود آن را از امام صادق (ع) نقل کرده است.در صحیح بخاری نیز بابی دیده می شود تحت عنوان «الصراط جسر جهنم » (صحیح بخاری، جلد ۸، صفحه ۱۴۶) .
۹. نهج الفصاحه
۱۰. فضائل الشیعه، ترجمه، انتشارات اعلمی، ص۶.
۱۱. معانی الاخبار، ۳۶
۱۲. بحار الأنوار : ۲۴/ ۱۱/۳ .
۱۳. نهج الفصاحه ۵۰۹ / ح ۲۴۱۳.

آرمان هیأت