در بین امامان امامی به اندازه امیر مومنان(ع) دارای القاب نیست. اما پس از ایشان، امام رضا(ع) از القاب متنوع و مختلفی برخوردارند و شاید دلیل این موضوع به خاطر حضور ایشان نزد ایرانیان باشد.

پیشی گرفتن امام رضا(ع) در القاب
القاب امام رضا(ع) اعم از مشهور و غیر مشهور بر یکصد و سه عدد می رسد. القاب غیر مشهور آن حضرت به دو دسته القاب مشترک با سایر معصومین(ع) و القاب خاص حضرت رضا(ع) تقسیم شده است. هر کدام از این القاب دارای تاریخچه و داستانی است. در این گزارش به نیت هشتمین امام معصوم(ع) به هشت لقب از القاب این امام همام که بیشتر بین زائران و ارادتمندان به این ساحت مقدس مشهور است، خواهیم پرداخت.

رئوف؛ شمس یک
این لقب بعد از شهادت امام رضا(ع) به ایشان داده شد و دلیلش نیز به خاطر شهرت ایشان در برآورده کردن حوائج زائران است. محسن رجبی قدسی، پژوهشگر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در این باره می گوید: «در زیارت امام رضا(ع) منسوب به امام جواد(ع) آمده است: السلام على الامام الرئوف. یعنى سلام بر امام مهربان، دلسوز، مهرورز و خیرخواه.»

عالم آل محمد(ص)؛ شمس دو
یکی از القاب امام رضا(ع) عالم آل محمد(ص) است. می دانیم که همه ائمه اطهار(ع) عالم آل محمد(ص) بوده اند، اما چه شده که این تعبیر درباره حضرت علی بن موسی الرضا(ع) به کار رفته است؟ رجبی قدسی، در این باره می گوید: «امام کاظم(ع) به فرزندانشان فرمودند: برادر شما على بن موسى(ع)، عالِم آل محمد(ص) است. مسائل دینى خود را از او بپرسید و آنچه را به شما مى گوید، حفظ کنید. زیرا، من از پدرم جعفر بن محمد(ع)، مکرر شنیدم که فرمودند: همانا عالم آل محمد(ص) در صلب توست و اى کاش او را مى‏دیدم».

غریب الغربا؛ شمس سه
غریب الغربا به معنای غریب غریبان است و کسی را گویند که از همه غریب تر است. در خصوص علت بروز این الفاظ در مورد امام رضا(ع) در لسان عامه مردم پس از شهادت ایشان، روایاتی است که در خصوص شهادت و مکان دفن ایشان وارد شده است.
کارشناس بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در این خصوص توضیح می دهد: «در روایتى از امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، امامى واجب الاطاعه، غریب و شهید توصیف شده‏اند؛ اِنَّه امامٌ مفترض الطاعةُ غریبٌ شهیدٌ. همچنین در دعای دوازده امامِ خواجه نصیرالدین طوسی، در وصف ایشان، الشهید المسموم و الغریب المغموم و القتیل المحروم آمده است.»
وی در توجیه این لقب، بیشتر دورى امام از مدینه را وجه غربت آن حضرت دانسته و می گوید: «هر چند برخى دیگر از ائمه(ع) نیز در خارج از مدینه زندگى مى ‏کرده‏اند و مقبره شان دور از مدینه بوده است؛ ولى براى ایشان لقب غریب به کار نرفته است. این لقب فقط براى امام حسین(ع) به دو صورت «غریب» و «غریب الغربا» آمده است. برخى نفى امامت امام رضا(ع) را از سوى بعضى نزدیکان و شیعیان و ناشناخته ماندن دیدگاه‏ هاى توحیدى امام را، وجه غربت آن حضرت دانسته‏ اند.»

ثامن الائمه(ع)؛ شمس چهار
از آنجا که در زمان امام موسی کاظم(ع)، انحرافی در مسیر تشیع صورت گرفت و گروهی برادر بزرگتر آن امام، یعنی اسماعیل پسر امام صادق(ع) را امام هفتم خواندند، پس از آغاز امامت امام رضا(ع) در سال ۱۸۳ ق.م، پیروان ایشان تأکید فراوانی بر لقب «ثامن» یا هشتم داشتند تا آن اشتباه دیگر تکرار نشود. از نکات جالب تاریخ اینکه امام هشتم(ع) شیعیان، معاصر مأمون عباسی بود که هشتمین خلیفه عباسی به حساب می آید. رجبی قدسی در این مورد شرح می دهد: «امام رضا(ع) هشتمین پیشوا از ائمه اهل بیت(ع) است که ولایت و امامت امت اسلامى را با هدف تبیین قرآن و پاسدارى از اصول و مبانى سیره نبوى پس از پدرشان حضرت موسى بن جعفر(ع) بر عهده دارند.»

ضامن آهو؛ شمس پنج
پژوهشگر بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی درباره اینکه این لقب در هیچ یک از منابع حدیثى و تاریخى براى امام رضا(ع) ذکر نشده است، شرح می دهد: «تنها در برخى منابع به عناوین «ضمین»، «ضامن» و «ضامن الائمه» اشاره شده است. با این حال، بسیارى از ایرانیان، امام رضا(ع) را با لقب «ضامن آهو» یاد مى‏کنند. در شبه قاره هند و پاکستان، امام رضا(ع) به «امامِ ضامن» معروف است. در شهر شوشتر استان خوزستان نیز دو بقعه به نام «امام ضامن» وجود دارد.»
برای لقب «ضامن آهو» داستان‏هاى مختلفى ذکر شده که مهم‏ ترین و قدیمی ترین آن را شیخ صدوق بیان می کند. داستان از این قرار است؛
شیخ صدوق با دو واسطه به نقل از ابومنصور محمد بن عبدالرزاق طوسى آورده است «در ایام جوانى بر اهل مشهد سخت مى‏گرفتم و در راه متعرض زائران شده، اموال آنان را مى ‏ربودم. روزى به قصد شکار خارج شدم و سگ خود را در پى آهویى فرستادم؛ آهو، پس از فرار به دیوار مرقد حضرت رضا(ع) پناه برد و همان‏ جا ایستاد؛ سگ نیز مقابل او ایستاد و نزدیک نشد. هر چه کوشش کردیم تازی به او نزدیک شود، نمى ‏شد؛ ولى تا آهو از آن دیوار دور مى ‏شد، سگ او را دنبال مى ‏کرد. تا اینکه آهو از راهرویى تنگ به آن سوى دیوار مزار رفت. وارد رباط شدم و از ابونصر مقرى پرسیدم: آهویى که اکنون وارد این مکان شد، کجاست؟ گفت: آن را ندیدم. وارد راهرو شدم ولى جز فضولات آهو، چیزى آن جا نبود. با خداوند عهد و نذر کردم که از آن پس، نه تنها به زوار آزار نرسانم بلکه نیازهاى آنان را برآوره سازم. از آن زمان، هرگاه امر مشکل و دشوارى به من روى مى ‏آورد به این مشهد پناه مى ‏برم، آن را زیارت مى‏کنم و از خداوند متعال برآورده شدن حاجتم را مى ‏خواهم. خدا نیز حاجتم را بر‏آورده می سازد و این از برکت مشهد است.»

انیس النفوس؛ شمس شش
امام، انسان کامل و مظهر اسمای خدا است. با خواندن زیارت نامه، آشنایی با معنویت و جایگاه حضرت، آرامش ایجاد می کند و انسان احساس می کند امام انیس انسان است. بنابراین گاهی از امام رضا(ع) به عنوان انیس النفوس یاد می شود. توسل به امامان سبب برقراری ارتباط با خدا می گردد که نتیجه آن ایجاد آرامش است: «ألا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ» در روایات نیز به این امر اشاره شده که زیارت حضرت موجب غفران و آرامش می شود.
امام باقر(ع) از جدش امیرالمومنین(ع) نقل کرده است که پیامبر(ص) فرمود: «پاره ای از پیکر من در خراسان دفن خواهد شد. هر گرفتاری که او را زیارت کند. خدا ناراحتی او را برطرف سازد. هر گناهکاری که به زیارت او رود، خدا گناه او را ببخشد».

شمس الشموس؛ شمس هفت
همان طور که خورشید تابان، از آیات عظیمه الهی و تربیت کننده اشیا روی زمین است، وجود مقدس پیامبر(ص) و هر یک از آل طاهرینش(ع) تربیت کننده نفوس بشریت و هدایت کننده مردم هستند و همانند چراغ تابان انسان را از ظلمت کفر و جهل می رهانند. از آنجا که حضرت رضا(ع) در خراسان دفن شده و این استان در مشرق قرار دارد یعنی آفتاب از این جانب طلوع می کند، این شمس ظاهری طلوعش از جانب آن شمس حقیقی است و از این جهت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) را شمس الشموس گفته اند.

قبله هفتم؛ شمس هشت
محسن رجبی قدسی در شرح این لقب توضیح می دهد: «از منظر فقه اسلامی واجب است مسلمانان نمازهای واجب و در شرایط عادی، نمازهای مستحبی را به سمت قبله یعنی کعبه در مسجدالحرام اقامه کنند؛ از این رو، مسلمانان بیش از یک قبله که همان کعبه است، ندارند. ولی با توجه به معنای لغوی قبله، یعنی آنچه به سبب شرافت و بزرگی مورد توجه و علاقه مردم است و پیوند و اجتماع آنان را به همراه دارد، این کلمه، معانی و کاربردهای گوناگونی پیدا کرده است. از جمله لقب قبله هفتم برای امام رضا(ع) که به نظر می ‏رسد از سنت زیارت زائران ایرانی نشأت می ‏گیرد.
چرا که زائران ایرانی پس از زیارت بیت الله الحرام، قبله مسلمانان در مکه معظّمه، و زیارت مرقد مطهر پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س)، امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مدینه منوره، به عراق می ‏رفتند و مضجع شریف حضرت علی(ع) را در نجف اشرف، و امام حسین(ع) را در کربلای معلی، و امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع) را در کاظمین، و امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و سرداب مقدس امام عصر(عج‏ا...) را در سامرا، زیارت می‏کردند؛ سپس برای اینکه زیارت چهارده معصوم را کامل به جا آورده باشند به مشهد مقدس سفر کرده و به زیارت امام رضا(ع) نیز مشرف می ‏شدند.
بنابراین، از آنجا که بارگاه منور امام رضا(ع) هفتمین مکانی بود که پس از کعبه زیارت می‏ شد و کانون توجه و توسل مسلمانان بود، به آن قبله هفتم می‏ گویند.»

آرمان هیأت