این کتاب محصول خرد جمعی است، پیش از این ذاکران اهل بیت (ع) بر اساس ذوق و سلیقه خود دست به گزینش اشعار می‌زدند، ولی اربعین مرثیه حاصل یک کار گروهی است
مراسم رونمایی از کتاب «اربعین مرثیه»، روز شنبه بیست و یکم مهرماه سال 97 با حضور جمعی از ادیبان، شعرا، ذاکران اهل بیت، پژوهشگران و کارشناسان و در بنیاد دعبل خزاعی برگزار شد.
در ابتدای این مراسم، دکتر محمدرضا سنگری دبیر علمی کتاب اربعین مرثیه گفت: «اگر قرار باشد سازه هویت‌بخش شیعه را روشن و مشخص کنیم هیچ‌چیز روشن‌تر، ترازمندتر و فرازمندتر از عاشورا نیست. عاشورا همه هستی ماست و این را در تجربه روشن تاریخی امروز خودمان بهتر و بیشتر ادراک و احساس می‌کنیم. عاشورایی که برای ما رواترین حادثه است، بهتر است بگوییم رواترین یوم است، شاید این تعبیر یومی که امام مجتبی (ع) در آخرین لحظه‌ها به آن اشاره داشتند، در مفهوم یک رویداد، فرهنگ و یک جریان زنده در طول تاریخ است، واقعا رواست، به این معنی که همه حق در آن تجلی پیدا کرده است، ما هیچ رخدادی را در مجموعه تاریخ اسلام نمی‌شناسیم که به زلالی، صفا و روشنی کربلا باشد، زیباست آنگونه که نگاه زیبابین حضرت زینب کبری (س) مطرح کرد».
وی افزود: «من 24 زببایی را از مجموعه کربلا استخراج و استنباط کردم، زیبایی در آغاز، پایان، برنامه، مونولوگ و دیالوگ، زیباست، کربلا زیباست، زایاست، هیچ رویدادی را به زیبایی کربلا نمی‌شناسیم، همچنان می‌آفریند و می‌سازد، معمولا دیگر جریانات تاریخ زود تمام می‌شود و پژوهشگرانی که سطح شناخت مباحث تاریخی دارند از دل تاریخ غبار می‌تکانند و احیانا دیگر بار بررسی می‌کنند اما یک رویداد که همچنان زایاست، پوینده است و پایاست، عاشورای حضرت امام حسین (ع) است، و به سبب اینکه کربلا اسوه ماست، همواره باید به بازشناسی، واکاوی و بازیابی این رخداد بزرگ و عظیم بپردازیم که به تعبیر زیارت‌نامه‌ها، رضیه‌ای عظیم است نه روضه».
سنگری در ادامه سخنان خود گفت: «هزار سال پیشینیه شعر فارسی ما، در قلمرو شناخت شخصیت‌های بزرگ، آثار سترگ داشته است، اما همه ما می‌دانیم که شاعران ما به هیچ رویدادی به اندازه عاشورا نپرداخته‌اند. در این میان لازم بود ببینیم هزاره گذشته شعر فارسی ما چه سرمایه‌ای دارد و چه کسانی در آن به سرودن شعر پرداخته‌اند، و بعد نوعی ارزیابی و ارزش‌یابی شود، آن هم از نگاه شاعران، شاعرانی که در حوزه شعر، کارهای مطالعاتی و پژوهشی هم کرده باشند. ما خواستیم معلوم کنیم که شاعران پژوهشگر و شعر آشنای ما اگر قرار باشد داوری کنند کدام سروده‌ها را بر می‌گزینند، و آنها را شاخص و ممتاز می‌دانند. طبیعتا اول لازم بود فهرستی از شاعران گذشته تنظیم می‌کردیم».
عضو هیئت علمی بنیاد دعبل افزود: «بنده از میان شاعران شاخص گذشته، صد و بیست و چند شاعر را مشخص کردم، بعد از مدتی این بحث مطرح شد که چرا میزان تولید شعر عصر انقلاب را بررسی نکنیم؟ چون به لحاظ کمی، در 40 سال گذشته، بیش از مجموعه هزار سال گذشته، شعر عاشورایی وجود دارد، حتی رخدادهایی داریم که اصلا در گذشته شعری ما نبوده است، از نظر کیفی هم این دوره قابل تامل است. به نظر من، اضلاع چند گانه عاشورا در هیچ دوره‌ای به اندازه دوره ما در شعر چهره نشان نداده است. لذا قرار شد فهرستی هم از شاعران دوره انقلاب انتخاب کنیم که بسیار سخت بود، و دوستان عزیز شاعر دعوت شدند، سپس چندین جلسه گفتگو کردیم، که مشخص کنیم با کدام معیارها قرار است شعر هزاره گذشته و عصر انقلاب را بررسی نماییم. فرم‌هایی آماده شد، ارزیابی‌ها شروع شد و دیدگاه دوستان شاعر هم معلوم گشت».
سنگری در پایان سخنان خود گفت: «از مخاطبان کتاب تقاضا دارم فقط اشعار انتخاب شده خوانده نشود، دیدگاه‌ها و تفاوت این دیدگاه‌ها را نیز ببینید. اگر کسی این دو مجموعه را با هم مقایسه کند خود به خود زمینه کارهای مطالعاتی و پژوهشی فراهم می‌آید و به نظر می‌رسد که همین کار را در حوزه شعر علوی، فاطمی، مهدوی و رضوی نیز می‌توان انجام داد».
در ادامه مراسم، استاد سیدعلی موسوی گرمارودی، شعر «خط خون» را برای حضار قرائت نمود.
سخنران دیگر این مراسم، رضا اسماعیلی دبیر گروه داوری کتاب اربعین مرثیه بود. وی در آغاز سخنان خود، وجه تمایز و ویژگی این اثر را گروهی‌بودن آن دانست و گفت: «این کتاب محصول خرد جمعی است، پیش از این ذاکران اهل بیت (ع) بر اساس ذوق و سلیقه خود دست به گزینش اشعار می‌زدند، ولی اربعین مرثیه حاصل یک کار گروهی است. چهل داور شاخص از طیف‌های ادبی مختلف دور هم جمع شدند و با ارادت به اهل بیت (ع) تمام اشعاری که شاعران در طول هزار سال ادبیات فارسی با موضوع عاشورا سرودند را بررسی، ارزیابی و داوری کردند».
وی خاطر نشان کرد؛ «از 40 داوری که در انتخاب اشعار، ما را یاری کردند، 22 داور در مقطع پیش از انقلاب با ما همکاری داشتند، و 18 داور هم در مقطع بعد از انقلاب به گزینش اشعار پرداختند، که از این میان 28 قطعه شعر از آثار پیش از انقلاب، و 12 قطعه از آثار شاعران انقلاب انتخاب شد که مجموعا 40 شعر با عنوان «اربعین مرثیه» نهایی و برگزیده گردید. داوران در فرآیند انتخاب اشعار دیدگاه‌های مختلفی داشتند و خوشبختانه اکثرا هم چهره‌های شاخصی بودند. از اساتید دانشگاه و حوزه تا منتقدان، پژوهشگران، شاعران معاصر، پیشکسوتان و جوانان».
وی افزود: «طی جلساتی که با داوران و مسئولان بنیاد دعبل داشتیم قرار بر این شد که یک کار متفاوت و متمایز عرضه شود و اثر، کتاب‌سازی و صرف گردآوری نباشد، بلکه یک کار پژوهشی و آماری انجام گیرد که در آینده مورد استناد قرار گیرد. بر همین اساس تاکید شد که اشعار امتیازبندی شود و داوران دلایل انتخاب‌شان را عنوان کنند. دو معیاری که دکتر سنگری به آن اشاره کردند قوت شعری و تاثیرگذاری است که برای ما بسیار مهم و قابل توجه بود».
اسماعیلی در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اشاره به برخی نواقص این اثر گفت: «انتظار داشتیم کار در حد کمال باشد و نقصانی نداشته باشد، ولی طبیعتا در گام اول به خاطر کمی تجربه، کاستی‌هایی وجود دارد که در چاپ بعدی پیراسته‌تر خواهد شد. همچنین لازم است به شاعرانی که پیش از این اصلا فکر نمی‌کردیم اثر عاشورایی داشته باشند، اما در پرونده‌شان شعر عاشورایی وجود دارد، مثل زنده‌یاد منوچهر آتشی، یدالله رویایی یا عمران صلاحی توجه ویژه‌ای صورت گیرد».
استاد گرمارودی در پایان مراسم، در تکمله‌ای بر سخنان خود گفت: «به نظر من، نوشته‌ها و نقدها بر اشعار نیز لازم است جزو معیارهای انتخاب آثار برگزیده قرار گیرد. و همچنین اشعاری که بعد از انقلاب، زمینه‌ساز رساله‌های دانشگاهی قرار گرفت نیز از مواردی است که لازم است مورد توجه و دقت نظر قرار گیرد.»
گزارش تصویری
نکاتی درباره کتاب اربعین مرثیه
طرح «انتخاب برترین اشعار عاشورایی فارسی به داوری کارشناسان» در پاییز سال ۱۳۹۴ در «هیئت علمی بنیاد دعبل خزاعی» بررسی و تصویب شد. شعر عاشورایی فارسی در این طرح چنین تعریف شده است: «هر سروده‌ای به زبان فارسی با موضوع واقعه‌ی عاشورا یا مدح و رثای یکی از نقش‌آفرینان اصلی آن واقعه (امام‌حسین(ع) و اهل‌بیت(ع) و یاران آن حضرت) در یکی از قالب‌های مرسوم شعر فارسی (به‌جز قالب‌های رباعی و دوبیتی) سروده شده باشد.» لازم به ذکر است که سروده‌های در قالب «نوحه» به‌جهت تفاوت‌ها و ویژگی‌های خاص این قالب، مشمول تعریف مذکور فرض نشده‌اند.
با عنایت به نقطه‌ی عطف انقلاب اسلامی در روند ادبیات عاشورا، دو مقطع برای بررسی از هم تفکیک شد: از نخستین اشعار عاشورایی فارسی ـ که طبق منابع موجود حدود قرن چهارم بوده است ـ تا پیروزی انقلاب اسلامی یعنی یک بازه‌ی هزارساله به‌عنوان مقطع نخست، و دوره‌ی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1394 (زمان اجرای طرح) به‌عنوان مقطع دوم.
پس از مراحل مقدماتی و تعاریف عملیاتی، فهرستی از کارشناسان و صاحبنظران ادبیات مذهبی و آیینی تهیه شده و در جلسات متعدد هیئت علمی بنیاد بررسی شد. درنهایت و براساس معیارهای مختلف، جمعاً 40 داور بسته به حوزه‌ی اصلی تخصص‌شان برای داوری در دو مقطع پیش و پس از انقلاب اسلامی انتخاب شدند: ۲۲ داور برای مقطع پیش از انقلاب و ۱۸ داور برای دوره‌ی پس از انقلاب. (از این میان سه نفر در هر دو گروه توأمان حضور دارند.) با عنایت به چندوجهی‌بودن مقوله‌ی ادبیات مذهبی و عاشورایی، در انتخاب گروه داوران تلاش شد ترکیب گروه از جهات مختلف حتی‌الامکان شمولیت و اعتبار لازم را دارا باشد. بررسی فهرست داوران ـ که در آغاز کتاب حاضر همراه معرفی کوتاه هر داور آمده است ـ نشان می‌دهد که در این فهرست، نمایندگان طیف‌های مختلف، هم صاحبنظران حوزوی و هم دانشگاهی، هم شاعران و هم ناقدان، هم پیشکسوتان و هم جوانان حضور دارند. اساتید و صاحبنظران دیگری نیز برای عضویت در این دو گروه مدنظر هیئت علمی بودند که در مورد هرکدام به دلیلی این امکان فرصت فراهم نشد.
در ادامه، طی جلسات توجیهی با حضور داوران، طرح و روند داوری و انتخاب توضیح و تشریح شد. سپس از هرکدام داوران خواسته شد:
- اولاً، ۴۰ سروده‌ی عاشورایی برتر در مقطع مورد بررسی‌شان را انتخاب کنند؛
و ثانیاً، به آن ۴۰ سروده، براساس ارزیابی و سنجش خود، از ۱ تا ۱۰۰ نمره دهند.
همچنین در آیین‌نامه‌ی داوری تصریح شد که انتخاب و ارزیابی تنها با دو معیار «قوت شعری» و «اثرگذاری» باشد؛ فارغ از ارزیابی درون‌مایه‌ی هر سروده از منظرهای دیگر (اعتقادی، کلامی و...). به‌عبارت دیگر در این طرح، هر شعر صرفاً به‌ماهو شعر ارزیابی شده است.
با توجه به فراوانی و گستردگی اشعار عاشورا و شاعران، نیاز به احصای اولیه‌ای بود که امکان انتخاب، مقایسه، ارزیابی و نیز رسیدن به نتیجه‌ی مشترک را برای داوران فراهم سازد. به‌همین‌منظور، از جناب آقای دکتر محمدرضا سنگری به‌عنوان کارشناس برجسته و متخصص ادبیات مذهبی و عاشورایی درخواست شد که فهرستی از مهم‌ترین اشعار عاشورا در دو مقطع مذکور را تدوین سازد. ایشان پس از بررسی‌ای فشرده و نیز با بهره‌گیری از تحقیقات گسترده‌ی پیشین خود در این موضوع، دو فهرست از مشهورترین اشعار و شاعران عاشورا در دو مقطع را تهیه و تدوین کردند. این فهرست‌ها با هدف بالابردن دقت و شمولیت انتخاب، در اختیار داوران دو گروه قرار گرفت و البته تأکید شد که تدوین این فهرست‌ها صرفاً جهت کمک در انتخاب داوران بوده و جنبه‌ی الزام‌آور ندارد. بررسی نتایج نهایی طرح نیز نشان می‌دهد داوران به این فهرست‌ها بسنده نکرده و براساس شناخت و اشراف شخصی خود دست به گزینش زده‌اند. (البته طبیعتاً اثرگذاری این فهرست‌ها در ضریب‌بخشی به اشعار منتخب را نمی‌توان کتمان کرد.)
پس از جمع‌آوری آرای داوران دو گروه، در جداول مجزا، آرای هر شعر به تفکیک امتیازی که هر داور به آن داده بود، ثبت شده و مجموع امتیازات هر شعر محاسبه گردید. در مرحله‌ی بعد، اشعاری که جزو 40 انتخابِ حداقل نیمی از داوران بودند به‌عنوان برگزیدگان مشخص شد. به‌عبارت دیگر در گروه پیش از انقلاب (که تعداد داوران ۲۲ نفر بودند) همه‌ی اشعاری که ۱۱ رأی یا بیشتر کسب کرده بودند، و در گروه پس از انقلاب (که تعداد داوران ۱۸ نفر بودند)، اشعاری که ۹ رأی یا بیشتر کسب کرده بودند، برگزیده شدند. با این معیار، و از حسن تصادف جمعاً ۴۰ شعر (28 شعر در گروه نخست و 12 شعر در گروه دوم) به مرحله‌ی نهایی راه یافتند.
در آخرین مرحله، رتبه‌بندی بین منتخبین براساس معدل امتیاز هر شعر در کل (جمع امتیازات کسب‌شده تقسیم بر تعداد کل داوران و نه فقط رأی‌دهندگان به آن شعر) صورت گرفت که درنتیجه‌ی آن منتخبین در دو گروه رتبه‌بندی شدند. نتایج نهایی این انتخاب و رتبه‌بندی، در دو فصل اول و دوم کتاب حاضر آمده است. در هر فصل، ابتدا جدول کلی برگزیدگان و سپس به‌ترتیبِ رتبه، متن کامل اشعار برگزیده همراه با معرفی کوتاهی از شاعر، مشخصات فنی (قالب، وزن و تعداد ابیات) و مشخصات منبع همراه با جدول امتیازات داوران به آن شعر آمده است. همچنین در انتهای کتاب در پیوست‌های 3 و 4، جدول کامل همه‌ی اشعاری که در دو گروه حداقل رأی داوران را کسب کرده‌اند، به تفکیک هر داور آمده است. با مراجعه به این دو پیوست، می‌توان وضعیت کلی همه‌ی اشعار منتخب (نه فقط منتخبین نهایی) را مشاهده و نیز فهرست اشعار منتخب هر داور را بررسی کرد.
تعداد کل اشعار منتخب داوران در دوره‌ی قدیم: 160 قطعه
تعداد برگزیدگان نهایی: 28 قطعه
تعداد کل اشعار منتخب داوران در دوره‌ی معاصر: 107 قطعه
تعداد برگزیدگان نهایی: 12 قطعه
