دعبل: جلسه نقد و بررسی کتاب «تراژدی جهان اسلام» نوشته محسن حسام مظاهری صبح روز سه‌شنبه ۲۹ آبان‌ماه سال ۹۷ در محل بنیاد دعبل خزاعی برگزار شد. در این نشست که با حضور دکتر محمدرضا سنگری و دکتر سعید طاووسی مسرور از اعضای هیات علمی بنیاد دعبل خزاعی، محسن حسام مظاهری مولف کتاب و عده‌ای از علاقمندان و پژوهشگران برگزار شد، کتاب مذکور معرفی و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
در ابتدای این نشست، دکتر سنگری ضمن استقبال از برگزاری دوباره نشست‌های معرفی کتاب‌های مطرح در حوزه عاشورا و آیین‌های دینی و مذهبی پس از وقفه‌ای طولانی مدت، طی سخنانی به معرفی کتاب «تراژدی جهان اسلام» پرداخت و گفت: در کتاب تراژدی جهان اسلام، عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی از ۴۵۵ منبع اعم از کتاب و مقاله محصول قلم ۳۴۰ نفر سفرنامه‌نویس غیر ایرانی و غیر مسلمان استفاده شده است و مولف تحلیل‌هایی از حدود ۱۵۲ نفر را در ۲۱۲ منبع سامان داده که از مجموع همه آنها، ۲۴۳ مطلب غیر قابل اعتنا بوده که از آنها گذشته است. مولف نسخه‌های دیجیتال زبان اصلی را دیده و از بیش از ۱۰۰ عنوان مکمل بهره‌گیری کرده است. مظاهری هدف از انتشار این اثر را بعد از چندین سال تلاش، شناخت و فهم جامع و دقیق از روند پیدایش و تحلیل آیین مذکور بیان نموده است و عنوان کرده که این سیاحان از سه حجاب عادت، تکرار و تعلق عاری بوده‌اند.
وی افزود: کتاب ارزش‌های چندگانه‌ بسیاری دارد. مولف پیشینه کار را معلوم و مشخص کرده، همچنین ترجمه‌های موجود را نقد و طرح برابرگزینی‌های غیر وفادار به طرح را به مرحله اجرا درآورده است. مظاهری همچنین برخی اطلاعات نادرست سیاحان و ایران‌شناسان را تصحیح کرده و عوامل موثر در نگاه ایران‌شناسان (مشتمل بر ۷ عنصر: میزان معلومات تاریخی و مذهبی، میزان آشنایی با زبان فارسی، میزان اقامت مستشرقان در ایران، جنسیت، تحصیلات، شغل مولفان، گسترده ایران‌گردی نویسندگان، و خلقیات و ویژگی‌های شخصی مولفان) را تبیین کرده است.
سنگری ادامه داد: جلد اول مشتمل بر ۲۹۰ گزارش و سند است که ۲۱۶ گزارش مکتوب و ۷۴ مورد گزارش و سند تصویری است. همچنین در اول هر مقطع تاریخی، آن دوره به اجمال معرفی و ویژگی‌های عزاداری هر دوره نیز مشخص شده است. همچنین جدول ۹ گانه‌ای در کتاب آمده که به شناسایی آن دوره کمک می‌کند. یکی دیگر از ارزش‌های این کتاب، نمایه‌های ۱۰ گانه آن است. مجموع مطالب کتاب در سه جلد  به طور کل در ۱۷۴۹ صفحه منتشر شده است.

تراژدی در جهان اسلام چرا و چگونه نوشته شد؟
در ادامه نشست، محسن حسام مظاهری در تبیین نظرات خود در باب کتاب گفت: این کتاب از دل این پرسش برآمده که تحولات و تغیرات مناسک عزاداری شیعیان در ایران کدام است و چگونه می‌توان منطق این تغییر و تحولات را درک کرد. روند و سرعت تغییرات را وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی جامعه پیرامونی افراد تعریف می‌کند، بنابراین دارای تحلیل است.
وی افزود: من برای این تحلیل به ماده خام نیاز داشتم که بخشی از آن در تلاش برای تالیف کتاب رسانه شیعه جمع‌آوری شد، با این وجود خلاهای تاریخی بسیاری همچنان در آن وجود داشت، چون ما تا زمان مشروطه تماما تاریخ سیاسی داشتیم و نه تاریخ اجتماعی که در غرب مرسوم است. در حقیقت از مقطع انقلاب مشروطه، توجه جدی به تاریخ اجتماعی پدید آمد، در این میان بنده نیز ناگزیر بودم که به سفرنامه‌ها به عنوان ناظر بیرونی مراجعه و از لابلای آن، داده‌های خود را تدوین کنم.
مظاهری ادامه داد: همچنین تلاش کردم تا در روند نگارش محتاطانه و نقادانه به منابع مراجعه کنم و علاوه بر استخراج به نقد گزارش‌ها هم بپردازم. من ۱۰ سال پیش این کار را شروع کردم که به صورت متمرکز ۷ سال طول کشید. در این میان صرفا به سفرنامه‌ها اکتفا نکرده و آثار تحلیلی و تحقیقی را که درباره ایران نوشته شده بود، بررسی کردم.

شناسایی سیر تحولی آیین‌های عزاداری در ایران
یکی دیگر از سخنرانان این نشست دکتر سعید طاووسی مسرور بود. وی در بخشی از سخنان خود گفت: در دوره نبودن منابع مستقل و کافی اهمیت کتاب‌هایی مانند «تراژدی جهان اسلام» بیش از پیش مشخص می‌شود. مبحث ترتیب در بحث سفرنامه‌نویسان و مستشرقان خدمتی است که به شناسایی سیر تحولات آیینی کمک شایان توجهی می‌کند. کتاب‌نامه و کتاب‌شناسی مطالعات غربی در حوزه مولفان غربی و کتاب‌شناسی شیعه‌پژوهی غربی نیز بسیار با ارزش است و به مدد آن به سادگی می‌توان سیر تحول آداب و رسوم هر شهر را در کتاب یافت.

پیشنهادهای منتقدان به نویسنده کتاب  «تراژدی جهان اسلام»
در بخش دیگری از این نشست، سنگری پیشنهادات خود به نویسنده کتاب «تراژدی جهان اسلام» به این شرح ارائه کرد: انتظار این بود که پس از معرفی مقاطع تاریخی و سفرنامه‌نویسان آن، وجوه مشترک و افتراق میان سفرنامه‌ها تعیین و مشخص شود که چه عناصر تازه‌ای از سوگ و تعزیه وارد صحنه آیینی ایران شده است تا سیر تحول را به روشنی پیگیری کنیم، اما در این کتاب سیر و فرآیند تحول را نمی‌بینیم. دسته‌بندی مستشرقان از منظر اعتقادی نیز از آن جهت که بر تحلیل‌شان تاثیرگذار است، یا تفاوت دیدگاه‌های مستشرقان و ایران‌شناسان از دیگر نکات مغفول در این کتاب به شمار می‌رود.
وی افزود: مقایسه مقاطع تاریخی از منظر آیین‌ها، شکل مراسم و شرکت‌کنندگان در مراسم، قیاس نگاه غربیان و شرقیان به آیین‌های عزاداری در ایران، اشاره به تفاوت میان گزارش شهرها و روستاها یا شیعیان و سنی‌ها، یا حتی مراکز و پایتخت با دیگر شهرها، عنوان تفاوت نگاه زنانه و مردانه، تفاوت میان نگاه سیاحانه با نگاه پژوهشگرانه، مشخص‌کردن آیین‌های منسوخ، تبیین چرایی ظهورها و افول‌ها، تعیین مناطق و دوره‌های خاموش و فعال، نیاز به تعریف برخی کلیدواژه‌ها، و همچنین لزوم ارائه پیشینه گزارش‌های سوگواری‌ها در ایران از دیگر مواردی بود که در صورت اعمال آنها در اثر، کتاب حاضر از کیفیت دو چندانی برخوردار می‌گشت.
طاووسی نیز پیشنهادات خود به نویسنده برای چاپ بعدی این کتاب را به این شرح بیان کرد: تاریخ‌های استفاده شده در کتاب که به میلادی است برای مخاطب ایرانی آزاردهنده. استفاده چندگانه از تواریخ میلادی، شمسی و قمری یک‌دستی متن را از بین برده است. به نظر من لازم بود یک جدول مشتمل بر وقایع مهم در انتهای فصل سوم درج می‌شد تا خواننده اطلاع بیشتری از دوره مورد بحث داشته باشد.
این منتقد ادامه داد: همچنین بهتر بود اصطلاحات مندرج در متن توضیح داده شود تا امکان بهره‌مندی از محتویات کتاب بیش از پیش فراهم آید. با این وجود، مقدمه و درآمد فصل‌ها بسیار خوب است و سفرنامه‌ها خوب معرفی شده‌اند و کتاب از حیث استنادی متقن است اما خوب بود منبع تصاویر افراد نیز در متن آورده می‌شد. ارجاع به برخی کتب غیر مستند و غیر علمی از ضعف‎های کار است. همچنین در برخی موارد به نظر می‌رسد نویسنده سخنان مستشرقان را نقد نکرده یا نتوانسته‌ نقد کند. همچنین به نظرم در مقدمه کتاب نیز مفهوم ایران روشن نشده است.
 

آرمان هیأت