آرمان هیأت - نزار القطری و پیوندهای روحی ملت‌های خاورمیانه

نزار القطری و پیوندهای روحی ملت‌های خاورمیانه

کشور قطر را در سال‌های اخیر با معرفی گویندگان بخش‌های مختلف خبری شبکه ماهواره‌ای «الجزیره» که در ابتدای اجرا، خود را حاضر در قطر معرفی می‌کنند، می‌شناسند. این امر از این پس در کشور ما نسبت به قطر، در ارتباط با نام «نزار القطری» روی خواهد داد.

عموماً گفته می‌شود که مردمان اقصی نقاط عالم، کشور قطر را در سال‌های اخیر با معرفی گویندگان بخش‌های مختلف خبری شبکه ماهواره‌ای "الجزیره" که در ابتدای اجرا، خود را حاضر در قطر معرفی می‌کنند، می‌شناسند. این امر از این پس در کشور ما نسبت به قطر، در ارتباط با نام "نزار القطری" روی خواهد داد.

"قطری" در تاریخ 22 دی ماه 1386 در شهر کربلای عراق نوحه پرشوری را به زبان عربی و فارسی اجرا کرد. این نوحه برای اولین بار از شبکه سوم سیمای جمهوری اسلامی ایران بعد از اخبار شبانگاهی 24 دی ماه پخش شد و به سرعت مورد توجه اقشار مختلف مردم ایران قرار گرفت و بعد از آن بارها از سیما و نیز صدای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.

استقبال از این نوحه به اندازه‌ای بود که صدای جمهوری اسلامی آن را در تارنمای اینترنتی خود قرار داد و بسیاری از تارنماهای فارسی آن را برای بازدید بینندگان بر صفحه اصلی خود قرار دادند. در بسیاری از شهرهای ایران نیز برای تهیه این نوحه، بازار سیاه لوح فشرده به وجود آمد.

نزار فضل الله روانی، مشهور به نزار القطری، در 5 ژوئن 1971 در قطر به دنیا آمد. او در هفت سالگی به مدرسه رفت و در هشت سالگی حفظ قرآن را آغاز کرد و موفق به حفظ نیمی از قرآن شد. او تحصیلات خود را در قطر به پایان رسانید.

او در هشت سالگی برای اولین بار با تنها دو بیتی‌ای که در یاد داشت، قرائت نوحه را آغاز کرد و در روز بعد قصیده معروف "خیرة الله من الخلق أبی" را خواند. او به زبان‌های عربی، فارسی، انگلیسی و اردو مسلط است.

وی متاهل و دارای سه فرزند به نام‌های کوثر، حسین و علی است. نزار القطری سال‌ها در لندن زندگی کرده و هم اکنون در کویت اقامت دارد و به انجام فعالیت‌های فرهنگی مشغول است. متن فارسی و عربی نوحه‌ای که توسط نزار القطری قرائت شد، توسط یک عالم ایرانی سروده شده و پیش از این سال‌ها در ایران در مراسم گوناگون حسینی قرائت شده است.

شاعر این نوحه، مجتهد شهید شیخ محمد علی حسام الشریعه صدخروی (سبزواری) است. وی در بیست سالگی به درجه اجتهاد رسید و در بیست و هشت سالگی توسط خوانین محلی به شهادت رسید و پیکرش با نهایت شقاوت قطعه قطعه و در قناتی از قنوات روستای مزینان ریخته شد.

از او سه کتاب دیوان اشعار، میزان العقاید و مرآت التواریخ باقی مانده است. (عمادی پور، 1380) اشعار این عالم بزرگوار در حال حاضر از سوی تعزیه خوانان منطقه سبزوار مورد استفاده قرار می‌گیرد.

همچنین این نوحه در ایران سال‌ها حداقل در روستای میانخره از توابع خورموج استان بوشهر و تکیه باولگان خمینی شهر استان اصفهان خوانده ‌شده و می‌شود.

ویژگی خاص این نوحه، علاوه بر طرز اجرای کم سابقه آن، ابیات آن بود که از عباراتی گاه به زبان فارسی1، گاه به زبان عربی2و گاه مخلوطی از واژگان این دو زبان3 تشکیل شده است.

استقبال فراوان مخاطبان ایرانی و نظرات آنها درباره این نوحه نیز کاملا قابل توجه است. این نظرات که حاوی ابراز احساسات و امتنان نسبت به این نوحه و خواننده آن است، کمتر نسبت به خوانندگان و متولیان مراسم عزاداری ابراز شده است.4

گرچه در مدتی که از پخش این نوحه در ایران گذشته، نوعی ادبیات در بررسی این پدیده شکل یافته است5، اما کمتر شاهد بررسی این امر با نگاه فرهنگی- جغرافیایی شیعه و از نقطه نظری هستیم که به نحوی پیوستگی فرهنگی را در میان اقلیت‌های دینی خاورمیانه می‌جوید.

گرچه بیگانه‌گرایی (Exotism) اجراهای مذهبی غیرایرانی، که به عنوان نمونه نسبت به قوّالی‌های شبه قاره هند تجربه شده بود، رواج مداحی‌های پاپ6 و نقد فراگیر آن در جامعه ایران، مضامین و اجرای حماسی، استفاده از قالب بحر طویل، درد دوری (Nostalgia) از اشکال سنتی سوگواری حسینی را می‌توان از مهم ترین دلایل اجتماعی استقبال از این اثر دانست7.

اما از نقطه نظر اجتماعی این استقبال حداقل دارای دو دلیل مهم است. اول دگرگونی صورت و محتوای مراسم حسینی به نحوی که مورد اعتراض طیف وسیعی از مخاطبان و نیز دانشمندان دینی قرار گرفته است.

و در عین حال نوعی حس حسرت (Nostalgic) نسبت مراسم دهه‌های پیش را باعث شده است (امری که ویژگی‌های شعر و اجرای نزار قطری کاملاً آن را به یاد می‌آورد) و دوم عناصر مستعد در پیوستگی ملت‌های خاورمیانه خصوصاً ملت‌های ایران و عراق که از محور اصلی اشاره این نوشتار است.

برخی بر این عقیده‌اند که "اقبال و محبوبیتی که نزار قطری....پیدا کرده است سرشت مشترک روحی ملت‌های ایران و عراق را نشان می‌دهد که پیش از طراحی خاورمیانه توسط استعمار و پس از آن، سلطه عرب گرایان افراطی بر عراق یک روح در دو بدن بودند و هنوز اگر افراط گرایان سیاسی بگذارند، همدلی از همزبانی بهتر است" (حجت 1386: 14)

اهمیت باورها و مناسک شیعی حتی در روابط سیاسی روابط ایران و عراق تا به آن اندازه است که بازدید،زیارت عتبات مقدسه آنها همواره جزء برنامه‌های مسئولان ارشد دو کشور بوده است8.

قاطبه ملت عراق، از ادیان و مذاهب گوناگون، دوستدار و محب یکی از دو ثقل باقی مانده از رسول خدا (ص) برای مسلمانان یعنی اهل بیت عصمت و طهارت (ع) هستند؛ و این تنها تلاش برخی نخبگان با انگیزه‌های گوناگون است که سعی در القای نوعی شیعه ستیزی و ذاتی جلوه دادن آن در مناسبات فرهنگی خاورمیانه دارد.

در خاورمیانه شواهد محکمی از ارتباط و پیوستگی شیعیان و اهل سنت در غیاب بازیگران و نخبگان بین المللی وجود دارد9.

این پیوستگی بیش از همه خود را در مشارکت طیف وسیعی از اهل سنت در مراسم سوگواری حسینی نشان می‌دهد. به عنوان نمونه، برخی محققان این امر را به وضوح در پاکستان (عارفی 1385: 497، 103-104) تشخیص داده اند.

توجه به این مهم توسط دولت‌ها و سیاستمداران منطقه می‌تواند اسباب پی‌ریزی روابط فرهنگی گسترده و درازمدت را فراهم آورد و غفلت یا تغافل از این امر تنها انکار حقیقتی است که تا به امروز به حیات خود ادامه داده است.
پانوشت ها:
1- عجبا وا عجبا امت کفار که یک سر
چشم پوشیده ز حق نمک آل پیمبر/
همه در ریختن خون من آن بی‌کس و یاور
شده آماده و بگرفته به کف نیزه و خنجر….
چیست تقصیر من ای قوم که امروز جهانی
شده آماده به قتلم همه با تیغ و سنانی
در شما نیست ز اسلام نه نامی و نشانی…
2- انعم الله علینا برسول مدنی
هو جدی، و ابی و واسط الکون علی
خیرة الله من الخلق أبی
بعد جدی، فأنا ابن الخیرتین...
فضة قد خلصت من ذهب
فأنا الفضه و ابن الذهبین
ذهب ٌمن ذهب ٍ فی ذهب
و لجینٌ فی لجین ٍ فی لجین
أنا مظلوم حسین/ أنا محروم حسین
لم یا قوم تریدون ببغی و فساد؟
لم تسعون بقتلی بلجاج و عناد؟
لیس والله سوانا خلف بعد النبی
فرض الله علی طاعتنا کل عباد …..
من له جد کجدی فی الوری
او کشیخی؟ فأنا ابن العلمین
فاطم الزهرا امی، و ابی
قاصم الکفر ببدر و حنین
عبدالله غلاما یافعا
و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللات و العزی معا
و علی کان صلی القبلتین
فأبی شمس، امی قمر
فأنا الکوکب و ابن القمرین…..
3- ای ز صولت لا فتی الا علی در شأن تو
می‌برد شمر از سرم معجر، فکیف تصبحون؟
آل بو سفیان به عزت، فی بیوت آمنین
آل ما دور از وطن، یا لیت قومی یعلمون….
زیر خنجر شه لب تشنه حسین گفت: تو ای شمر ستمکار /تو ای ملحد مکار/ تو ای کافر غدار/ اگر من نشناسی، بگویم بشناسی: حسینم و ضیاء القمرینم، قتیل الودجینم/ امام الحرمینم أنا الفضه وابن الذهبینم ….. منم آیه تقدیر (یا تطهیر)/ منم نخله خوبان منم زاده زهرا/ منم عرش و منم فرش/ منم کرسی و لوح و قلم و باعث ایجاد دو عالم/
4- این عبارات نمونه‌هایی از ابراز احساسات دینی شنوندگان است که از یکی از پایگاه‌های اینترنتی جمع‌آوری شده است:
"نوحه‌ای جانسوز، بی‌ریا، بدون ادوات، ساده"، "هر آنچه از دل بر آید لاجرم بر دل نشیند"، "تنها نوحه‌ سرایی بود که من چندین بار دیدم و گریه کردم. واقع فوق‌العاده بود"، "هر مداحی که مستند و بر اساس مقتل‌های معتبر باشد جذاب و دلنشین وتاثیرگذار است از شما متشکریم"، "بهترین سینه‌زنی بود که تا حالا گوش کرده بودم"، "با این سینه‌زنی خیلی احساس آرامش کردم از شما متشکرم"، "ان شاءالله شعرای نوحه گو و نوحه خوانان حسینی ما هم از چنین مطالبی استفاده کرده و عزاداران عزیز را به مفاهیم بلند و معرفتی توجه دهند"، "من فکر می‌کنم اگه همه اینقدر زیبا و با جملات معنی‌دار می‌خواندند مردم بیشتر از آن‌ها استقبال می‌کردند. واقعا عالیه"، "حال عجیبی دست داد انشاءالله استمرار پیداکند تا مداحان‌مان یاد بگیرند"، "دومین عاشورا بود که ایران نیستم با شنیدن این نوحه عقده دلم باز شد اولین بار که از شبکه3 پخش شد بی‌اختیار تا دقایقی اشک می‌ریختم از کودکی تا به حال نوحه‌ای به این بامعنایی و بااحساسی نشنیده بودم اجرتان باسیدالشهدا"، "نمی‌دانم چه سری در این نوحه بسیار زیبا با این مفاهیم سوزناک وعمیق وبا این اجرای عالی این مداح عرب نهفته است که از وقتی پخش شده هربار که از سیمای جمهوری اسلامی شنیدم بی‌اختیار با صدای بلند از ابتدا تا انتهای مرثیه گریستم و گریستم وگریستم وبه جرات می‌توانم بگویم هرگز هیچ نوحه‌ای در طول عمرم این‌قدر مرا تحت تاثیر قرار نداده است خداوند به حق حسین (ع) به شاعر ومداحش اجر عنایت کند.واقعاً بارک ا... بر آن‌ها و نیز شما که امکان ضبط آن را برای مشتاقان فراهم کردید. خوبست بعضی شُعرا ومداحان ما نیز به جای مدایح سبک، افراطی، کفرآلود وآمیخته با موسیقی پاپ و اشعار سخیف از این مضامین زیبا بیاموزند"، "سالهاست که در تهران از شنیدن یک نوحه جامع محروم بودیم و حاج نزار قطری بار دیگر ثابت کرد آنچه از دل برآید، لاجرم بردل نشیند"، " من به شخصه خودم از نوحه خیلی خوشم نمیاد ولی از وقتی که این نوحه رو گوش کردم چنان تحت تاثیر قرار گرفتم که چند دقیقه مبهوت مونده بودم. واقعا مداح گل کاشت با این نوحه‌اش. خیلی عالی بود"، " چهره ساده و نوحه پر سوز این مداح چنان تاثیری در من گذاشت که مدتها گریه کردم اجر همتون با امام حسین"، "ای کاش مداحان ما هم به جای هیجان بی‌جا و بی‌حدشان کمی از صلابت و اشعار حماسی و واقعیات موجود در آن حماسه استفاده می‌کردند، ای کاش می‌شد ایشان را در ایران دید، ما که دستمان کوتاه است"، " مداح‌های ما باید برن یاد بگیرن که از عزاداری فقط عربده کشی یاد گرفتن"، "بدون عربده کشی هم می‌شه مداحی کرد؛ نه؟ قابل توجه تمام نوحه خون‌هایی که الان خیلی مشهورن ولی حیف که به جای عزاداری دارن یه جورایی با هم رقابت میکنن و تنها چیزی که من ازدیدن مراسم نوحه خونی شون می‌تونم استنباط کنم اینه: یه نمایش برای این که بگیم عزاداریم. یعنی فقط ظاهر"، " کاش مداحان‌مان یاد بگیرند که میشود بسیار صادقانه و بی‌ریا هم اشکی گرفت..!"، "به خدا قسم وقتی برای اولین بار از شبکه 3 شنیدم در همان ثانیه‌های هفتم هشتم این شعر برادر بزرگوار القطری مانند تکه آهنی که به سرعت برق، جذب آهنربا می‌شود مجذوب این شعر شدم و گریستم" .
5- به عنوان نمونه نگاه کنید به "عربی به لهجه فارسی: چهره برتر نوحه سرایان شیعه در سال 86 یک عرب فارسی زبان بود"، مصطفی حجت، شهروند امروز، سال دوم، شماره 35، شماره پیاپی 66، یکشنبه 7 بهمن 1386 و "نزار القطری مداحی که توانست چهره محرم امسال شود"، همشهری جوان
6- عبارت "مداحی پاپ" را از "جبار رحمانی" وام گرفته ام. نگاه کنید به "نگاهی به محدودیت‌های عزاداری،جبار رحمانی" قابل مشاهده در:
http://fakouhi.com/node/1846
7- این دلایل همان گونه که اشاره شد، رویکردی اجتماعی به این مسئله دارد و نافی برخی خصائص مستور و ناشناخته سوگواری حسینی، که به دلیل دینی، عامل بقای چنین مجالس و مراسمی است، نیست.
8- سفر عبدالرحمان عارف رئیس جمهوری عراق و همسر وی به ایران در سال 1345 ه. ق و زیارت اماکن مقدسه ایران از آن جمله است. ( مرکز بررسی...، 1380 ) نیز سفرهای متعدد مسئولان ایرانی به عراق و زیارت عتبات مقدسه آن کشور
9- گزارش مستندی از دخالت مبلغان وهابی در بلاد اسلامی و تهدید و تکفیر مسلمانان در این مقاله ارائه شده است:
Turner, Bertram, Global Players & Local Agency in Rural Morocco, ISIM Review 19, Spring 2007, PP. 12 – 13
منابع:
تارنمای شیعه نیوز
http://www.shia-news.com/ShowNews.asp?Code=86110301
حجت، مصطفی، 1386، "عربی به لهجه فارسی: چهره برتر نوحه سرایان شیعه در سال 86 یک عرب فارسی زبان بود"، شهروند امروز، سال دوم، شماره 35، شماره پیاپی 66، یکشنبه 7 بهمن
عارفی، محمد اکرم، 1385، شیعیان پاکستان، با راهنمایی محمود تقی‌زاده داوری، قم، شیعه شناسی
عمادی پور، محمد، 1380، صدخرو خاستگاه فرهنگ، ؟، عابد
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1380، روابط ایران و عراق به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات

* اين مطلب در شماره 46 ماهنامه خيمه منتشر شده است.