آرمان هیأت - بررسی نقش موسیقی مذهبی در حماسه عاشورا

چگونگی استفاده از انواع موسیقی و همچنین کلام در مداحی و نوحه‌سرایی از بحث برانگیزترین مسائل چند سال اخیر بوده و افت کیفی آن انتقاد و اعتراض بسیاری از صاحب‌نظران مذهبی را برانگیخته است.

به گزارش خیمه، چگونگی استفاده از انواع موسیقی و همچنین کلام در مداحی و نوحه سرایی از بحث برانگیزترین مسائلی است که در چند سال اخیر و به ویژه در ایام عزاداری عاشورا و تاسوعا مطرح است، در حقیقت افت کیفی این مهم از جمله مسائلی است که انتقاد و اعتراض بسیاری از صاحبنظران و منتقدین امور مذهبی را برانگیخته است.

موسیقی آیینی به گسترش فرهنگ عاشورایی کمک می‌کند
مدیرکل تشکل‌های دینی و مراکز فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی معتقد است که یکی از ارکان مهم شیعه و گسترش فرهنگ عاشورایی موسیقی و کلام در مداحی است که متاسفانه شان این حماسه مذهبی به‌ویژه در چندسال اخیر نادیده گرفته شده است.

حجت‌الاسلام یعقوب دیلمقانی، با اشاره به گذشته مداحی در طول تاریخ گفت: مداحی و ذکر مصیبت بزرگان دین به زبان هنر مورد توجه تمام امامان بوده و از امام سجاد(ع) آغاز شده است، وی نخستین کسی بود که از این مسئله حمایت کرد. در حقیقت مداحان یک مجموعه بزرگی هستند که ریشه در تاریخ شیعه دارند، اهمیت دادن به این مسئله و استفاده از هنر موسیقی در گسترش و توسعه فرهنگ عاشورایی می تواند باعث پیشرفت کشور و فرهنگ دینی ما شود؛چراکه اگر عاشورا نبود از دین خبری نبود، هرقدر مسئله عاشورا و ارزشهای آن، امام حسین و مسئله محبت در جامعه گسترش یابد شیعه، اسلام و دین گسترش خواهد یافت.

وی به استفاده از آلات موسیقی در ایام عزاداری امام حسین(ع) اشاره کرد و گفت: بسیاری از آلات موسیقی حرام نیستند به گفته فقیه تنها از دوساز طبل و سنج می توان در مداحی و عزاداری حماسه عاشورا و تاسوعا استفاده کرد و این درحالی است که متاسفانه سایر آلات موسیقی مانند ارگ نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

بومی سرایی در مداحی نادیده گرفته شده است
پژوهشگر معتقد است بومی سرایی در مراسم نوحه و مرثیه جزجدانشدنی از فرهنگ عاشورایی است که امروزه توجه به این گنجینه از سوی مداحان و نوحه سرایان نادیده گرفته شده است.

احمد وکیلیان، فرهنگ عامه، به گسترش رسانه های داخلی و خارجی اشاره کرد و گفت : گسترش بی رویه رسانه هایی چون اینترنت و ماهواره و استفاده نابجا از امکانات به وجود آمده موجبات انحراف نسل جوان را فراهم کرد البته من با ورود تکنولوژی مخالف نیستم چراکه دنیا در حال پیشرفت است و ما هم باید همراه با دنیا پیشرفت کنیم اما مسئله قابل توجه نداشتن پشتوانه های فرهنگی در استفاده از رسانه های داخلی و خارجی بود.

وی به آموزش مداحی اشار کرد و گفت : آموزش نوحه سرایی و مداحی از ضروریات خواندن در مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) است که متاسفانه این آموزش به هیچ عنوان صورت نگرفته است در نتیجه جوانان بدون پشتوانه های علمی پای ماهواره می نشینند و با بدآموزی هایی را که از طریق ماهواره روبرو می شوند و همچنین الگو برداری از موسیقی رپ، راک و غیره نوعی از موسیقی سبک را به نام موسیقی مرثیه در دسته های عزاداری می خوانند ؛درحالی که هیچ آگاهی از موسیقی رمضان و عاشورا ندارد و با این مقوله بیگانه هستند.

وکیلیان در پایان خاطرنشان کرد : یکی از عوامل نگهداری موسیقی ایرانی مراسم محرم و تعزیه های این ایام بوده در واقع همین مرثیه و نوحه خوانی ها بوده که گوشه های موسیقی ما را حفظ کرده، کما اینکه اگر محرمی وجود نداشت این گوشه ها و ردیف های موسیقی باقی نمی ماند.

سطح شعر و ترانه در مداحی ها نازل شده است
سوگ و سوگواری در فرهنگ ایران آیینی کهن و دیرپا است که متاسفانه این فرهنگ در شرایط فعلی با بیانی سخیف و سبک در مراسم های مداحی و عزاداری مطرح می شود .

محمدعلی چاووشی، تهیه‌کننده تولیدات موسیقی به وجود روایات جعلی اشاره کرد و گفت : متاسفانه در شرایط فعلی واقعه عاشورا با روایات جعلی که دست مایه برخی مداحان قرار گرفته در مراسم عزاداری امام حسین (ع) خوانده می شود که این نوع تحریف به هیچ عنوان در شان مقام والای ابا عبدالله الحسین(ع) و مسلمانان نیست به این معنا که بیان این واقعه به ویژه در یک دهه اخیر ازلحاظ اجرا و بیان این واقعه افت کیفی داشته است که متاسفانه به اشکال مختلف دستخوش تغییر وتحریف شده است و هیچ سازمان متولی هم در جهت بهبود این جریان تلاش نمی کند.

مدیر استودیو بل همچنین به وضعیت کنونی مداحی در ایران اشاره کرد و گفت : پس از پیروزی انقلاب به دلیل فضاهای خاصی که در آن زمان به وجود آمد حوزه های مذهبی درامور مختلف تغییرات بسیاری کرد و من این دوران را استثنا می دانم چون شان هرمقوله مذهبی گرامی داشته می شد اما متاسفانه این روند دردهه 70 دچار تغییرات چشم گیر و البته وحشتناکی به ویژه در نوحه سرایی شد و آن سیطره فکری که استادان در تعلیم و تربیت واعظان ابا عبدالله الحسین(ع) به کار می بردند با وجود رسانه های مختلف رنگ باخت و امروز هم در حال نابودی است و متاسفانه به جای آن نوعی شلختگی و سبکی در مداحی مراسم عزاداری امام حسین(ع) دیده می شود که کسی هم به فکر سامان دادن این شرایط نیست

ظرفیت نغمه های محلی در مداحی نادیده گرفته شده است
سید عباس سجادی، شاعر و ترانه سرا شهری شدن مداحی و چشم پوشی از ظرفیت نغمه های روستایی ایران را از جمله آسیب های جدی در حوزه مرثیه سرایی دانست و گفت : تجاری شدن مداحی با دستمزدهای آنچنانی که برای مداحی درنظر می گیرند یکی دیگر از مشکلاتی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد و از سوی دیگر مستند نبودن اشعار یکی دیگر از موارد نقص و اشکال است و در حال حاضر هر مداحی را که می بینیم یک روایتی از عاشورا در جمع عزاداران می گوید در صورتی که هیچ مدرک مستندی بر گفته های او وجود ندارد .

مدیرعامل موسسه نغمه شهردر ادامه مداحی امروز را به عبارت "مداحی پاپ" تعبیر کرد و گفت : تعریف مداحی پاپ و آسیب های متوجه آن از جمله ضروریات نقدها و پژوهش هایی از این دست است و برای رسیدن به این منظور لازم پژوهشگران موضوع را مورد نقد و بررسی دقیق قرار دهند؛ با نگاهی گذرا به چند دهه اخیر باید اذعان داشت که درهیچ برهه ای از تاریخ ،هنر موسیقی چنین اهمیت شگرفی در زندگی روزمره مردم نداشته است ؛ طبق تحقیقات به عمل آمده در قرن بیستم، موسیقی با گستردگی بسیار زیادی وارد زندگی روزمره مردم جهان شده است؛ از سوی دیگرمحققان فرهنگ عامه به نوعی توجه به موسیقی پاپ (مردم پسند) را به عنوان یکی از اصول فرهنگی مطرح می کنند و در اینجا بحث من مشخصا در ارتباط با پدیده ای است که امروزه به عنوان موسیقی پاپ و یا موسیقی مردم پسند مطرح است..

سجادی به جایگاه مداحی در مجالس وعظ اشاره کرد و گفت : در مجالس وعظ و حوزه ها مداحان جایگاه پایین تری از وعاظ و روحانیان داشتند اما این پدیده در بعد از انقلاب و به ویژه بعد از جنگ تفاوت اساسی با جایگاه مداحی قبل از انقلاب پیدا کرد ؛ به عقیده من با توجه به تغییر و تحولات بعدی، مداحی به سه بخش: مداحی سنتی، مداحی انقلابی، و مداحی پاپ تقسیم می شود ،مداحی سنتی تکلیف اش روشن است و مداحی انقلابی بعد از انقلاب با حضور آقایان صادق آهنگران و کویتی پور که بسیارتاثیر گذاربود آغاز شد و در ادامه کسان دیگری هم به تقلید از آنها ادامه دهنده این جریان بودند اما با آغاز دهه 70 مداحی از شکل سنتی و میانه به مداحی پاپ و به اصطلاح مدرن تغییر شکل داد وهیئت های مداحی پاپ به دو بخش تقسیم می شدند یکی از این هیئت ها محوری و سرگروه بوده و برخی دیگر محفلی و موضعی هستند که به هیئت های سرگروه را الگوی خود قرار می دهند و در این میان با ورود سازهای مختلف کج روی و انحرافاتی در همین نوع مداحی به وجود آمد .

خاستگاه منتقدان مداحی و نوحه سرایی موسیقی سنتی است
سعید افزون تر، کارشناس حاضر در جلسه در انتقاد به صحبت های مطرح شده در نشست تخصصی آسیب شناسی موسیقی مذهبی متذکر شد : کسانی که مقوله نوحه سرایی را از منظر موسیقی مورد انتقاد قرار می دهند اغلب موزیسین هایی هستند که با دیدگاه ایدئولوژیک این موضوع را نقد می کنند و با همان منش افراطی که در دفاع از موسیقی سنتی دارند در نفی مداحی و نوحه سرایی نیز می کوشند.

وی همچنین افزود : اگر از موزیسین ها بپرسند بزرگترین واقعه موسیقی در طول سال چیست همه می گویند جشنواره موسیقی فجر در صورتی که به هیچ وجه اینگونه نیست از نظرمن بزرگترین واقعه هنری و موسیقایی مراسم عاشورا است چرا که همه اقشار جامعه از کوچک و بزرگ، پیر و جوان به عشق امام حسین(ع) به خیابانها می آیند و با سنج و دهل و ... نوعی از موسیقی حماسی را اجرا می کنند، خوب همین اجرای مراسم برای نشان دادن گوشه ای ازحماسه عاشورا با طبل و دهل ... مگر استفاده از موسیقی نیست؟

افزون تر در ادامه خاطرنشان کرد : با برخوردهایی که درباره نوحه به خصوص در چندسال اخیر می شود به شدت مخالف هستم چراکه افراطیون مدام درحال اشکال تراشی از مداحان و نوحه سرایان هستند درحالی که به نظرمن یک مداح از یک موزیسین به امور موسیقی وارد تر و به عبارتی "موزیسین تر" است،البته اگر به یک مداح بگویم موزیسین اصلا خوشش نمی آید و می گوید من نوکر آقا امام حسین(ع) هستم و به عشق او می خوانم.

این کارشناس در پایان خاطرنشان کرد: پیشنهاد می کنم به مقوله به نوحه و مداحی ایراد های بی مورد وارد نکنید و بگذارید در جامعه کارخودش را انجام دهد اما متاسفانه جریانی ایجاد شده که برخی از پژوهشگران مردم شناس علاقه دارند که به نام میراث معنوی نوحه را در موزه ها بگذارند.

بسیاری از مداحی‌ها در شأن حماسه عاشورا نیست
جلال محمدیان، خواننده معتقد است مداحی در شرایط امروز از محتوای فرهنگی و موسیقایی تهی شده و آنچه اجرا می شود به هیچ عنوان در شأن حماسه عاشورا نیست.

وی در ادامه حفظ اصالت های موسیقی اصیل ایرانی را از ارکان مهم در مدیحه سرایی دانستو گفت : هنر موسیقی در ایران یک هنر اصیل و پرتوان است که ریشه در موسیقی مذهبی تعزیه دارد و خوشبختانه دامنه این هنر در همه نقاط ایران به اشکال مختلف گسترده است ؛ از این رو حفظ اصالت ها و رجعت به موسیقی اصیل ایرانی یکی از راههای نجات مدیحه سرایی در ایران است ولی متاسفانه هیچ نهاد و یا سازمان متولی امور مذهبی مسئولیت سامان دهی به وضعیت مداحی در ایران را به عهده نمی گیرد.

این خواننده با اشاره به مداحی امروز گفت : اگر مداحان ما به کم و کیف موسیقی ایران و به ویژه موسیقی ردیف دستگاهی آشنایی داشته باشند و ارزش های این نوع موسیقی را مانند گذشتگان در نوحه سرایی به کار گیرند می توانند ملودی های خوب و ارزشمندی برای مراسم عزاداری امام حسین(ع) به ویژه مراسم عاشورا و تاسوعا اجرا و درجهت فرهنگ سازی تلاش های مفیدی به کار گیرند.

اجرا و تولید موسیقی های مذهبی نیازمند نظارت است
عباس خوشدل، آهنگساز،تشکیل سازمانی به منظور نظارت بر موسیقی و کلام در نوحه سرایی را ضروری دانست و گفت : دریافت مجوز برای انتشار انواع و اقسام محصولات فرهنگی از سوی وزارت ارشاد ضروری است برهمین اساس باید سازمانی مانند وزارت ارشاد برای نظارت و صدور مجوز بر آثار مداحی به وجود آید تا این آثار با رعایت شان و مقام ائمه اطهار در مراسم عزاداری و یا اعیاد مذهبی مورد استفاده قرار گیرد.

وی افزود : یکی ازمسائل در حوزه مداحی و مرثیه سرایی این است که این آثار تنها در ایام عاشورا و تاسوعا و یا حتی ماه رمضان مطرح می شود به این معنا که تنها در ماه محرم و صفر رشادت های امام حسین(ع) و یارانش بیان می شود و یا فقط در ماه رمضان دلیری امام علی(ع) و یا شهادت ایشان تعریف می شود که به گمان من چنین شیوه برخورد به هیچ عنوان منطقی نیست چراکه شان و مقام ائمه اطهار به زمان و مکان خاصی معطوف نمی شود و نباید شرایطی فراهم شود که در یک مدت زمان خاص آن هم به شکل مناسبتی درخصوص شان این بزرگوارن صحبت کرد.

این آهنگساز خاطرنشان کرد: ارزش گذاری به شکل سفارشی در مدح بزرگان دین موجبات سوءاستفاده و انحراف در مسیر نوحه سرایی ومداحی را فراهم می کند برهمین اساس معتقدم برای بهبود شرایط فعلی موسیقی و کلام در مداحی می توان راهکارهایی را اتخاذ کرد، به این معنا که برخی از موسیقی های مداحی برگرفته از ملودی های زیبا و ارزشمند اساتید موسیقی ایران است که با نازل ترین کلام این نوع موسیقی در دسته های عزاداری مورد استفاده قرار می گیرد که این مسئله نوعی عوام فریبی را به همراه دارد؛ از سوی دیگرآهنگسازانی وجود دارند که در این حوزه کار کرده و کارنامه کاری آنها نشان می دهد که با جنبه های موسیقی عرفانی از نزدیک آشنا هستند بنابراین بهتر است برای حل این معضل از آهنگسازان آشنا به کار وهمچنین ترانه سرایان دعوت شوند که ملودی و کلام شایسته ای را در این زمینه به وجود آورند .