عزاداری ایام محرم در اردبیل
25 خرداد 1388 ساعت 15:09
مناسک-داودبهلولی: مراسم سوگواری ایام محرم همه ساله در اردبیل با شور خاصی برگزار مى‌شود؛ در نخستین شب‌های این ماه، تکیه‌های عزاداری برپا و در کنار آن مسجدها، حسینیه‌ها عرصة گرد آمدن سوگواران مى‌شوند.
دسته‌های عزاداری شکل مى‌گیرد و داغداران امام حسین(ع) رخت یکسره سیاه به تن دارند؛ گروه‌هایی سینه مى‌زنند؛ برخی نیز زنجیرزنان در این ماتم شرکت می‌کنند؛ دسته‌ها در خیابان‌های شهر به راه مى‌افتند؛ نوحه‌خوان، سوزناک مى‌خواند. عزاداران پاسخ مى‌دهند و طبل و سنج نیز نوایشان را همراه مى‌کند.
در اردبیل نیز که شهری مذهبی ـ تاریخی است و مردمانش هم‌چنان پای‌بند سنت‌های مذهبی دیرین‌شان هستند، این آئین‌ها حال و هوای ویژه‌ای دارند.
گروه‌های عزادار در گذر از خیابان‌ها از سوی بانیان تکیه‌های بزرگ و خانواده های شهدا با چای و شربت نذری پذیرایی مى‌شوند؛ پوشیدن رخت سیاه (به‌ویژه در کودکان) نذری است که هم‌چنان در میان مردم رواج دارد. تهیة شام، آش، شربت، حلوا و ... از جمله دیگر نذرهایی است که مرم اردبیل همه ساله در این ایام ادا مى‌کنند.
مراسم عزاداری هر شب شور بیشتری مى‌یابد؛ در روز عاشورا نیز از بامداد تا ساعتی پس از نیم‌روز، شبیه‌خوانی روز عاشورا و بازآفرینی وقایع این روز برگزار مى‌شود؛ این آئین چنان که اشاره شد، در فضای باز و با بهره‌گیری از عوامل بسیار از جمله بازیگران و سیاهی لشکرهای متعدد، لباس‌های ویژه، اسب و دیگر تجهیزات اجرا مى‌شود.
گروه بازیگران تعزیه اردبیل سالیان دراز است که این آیین را اجرا می‌کنند و همه ساله مردم اردبیل و شهرهای مجاور برای دیدن این مراسم در این محل گرد مى‌آیند؛ تعزیه‌خوانی اردبیل به گفتة صاحب‌نظران یکی از باشکوه‌ترین تعزیه‌های کشور است.
سرانجام در غروب عاشورا، مراسم شام غریبان برگزار مى‌شود و عزاداران در ماتم این روز جان‌گزا به سوگ مى‌نشینند. همانند چنین آئین‌هایی در روستاهای منطقة اردبیل نیز برگزار مى‌شود.
روز اول محرم هر روز دستة یکی از محلات شش‌گانه و شعبه‌هایش به بازار و خیابان می‌آیند و عزاداری می‌کنند؛ اخیراً نظمی به این حضور داده‌اند و چون شهر شش محله دارد، روز اول و نهم محرم و یک روز جمعه، که مابین این ده روز واقع می‌شود، تعطیل است.
البته در حال حاضر در آن روز جمعه و یا یکی از روزهایی که متعلق به دستة خاصی نیست، معمولاً دستة دانشجویان دانشگاه با حضور چهره‌های علمی شهر به شهر می‌آیند و عزاداری می‌کنند. چون در بین این دسته اهالی شهرهای مختلفی حضور دارند، نوع مراسمات بسیار متفاوت می‌شود.
از صبح تدارک حرکت آماده می‌شود و وقتی بزرگان محله آماده شدند، اول بیرق بزرگ محله در پیش حرکت می‌کند. این بیرق‌ها بعضاً بسیار قدیمی و عمر بیش از چند قرن را دارند و با دقت و وسواس نگه‌داری شده‌اند. پشت بیرق، بزرگان محله و علما با احترام و رعایت ردیف و ترتیب حرکت می‌کنند و بعد طبال‌ها و دسته‌های سینه‌زن‌ها یا دستة زنجیرزن‌ها، پیراهن‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی مخصوص است و طبل و شیپورزنان لباس‌های مخصوصی دارند.
نوحه‌های زنجیرزنی و نوحه‌خوانی هم متفاوت است و هر دسته هم نوحه‌خوان مخصوص به خود دارد. منهای سوز و گدازی که در نوحه‌ها و شاه‌بیت‌ها نهفته است، ترتیب عجیب و زیبای صفوف تأثیرگذار است.
سینه‌زنان دست چپ را بر سینه گذاشته و با دست راست ضربات آهنگین و هماهنگی بر سینه وارد می‌کنند که تابع حالات نوحه است و فرمول خاصی برای هر نوحه دارد.
وقتی دستة محله (یکی از دسته‌های شش‌گانه) حرکت کرد، پشت سرش «خولا»هایش به ترتیب با همان ترکیب حرکت می‌کنند و از محلات بزرگ و راسته‌بازار (همان بازار بزرگ سنتی اردبیل که مسجد جامع هم در آن واقع است) می‌گذرند و مردم از این دسته پذیرایی می‌کنند و به نوحه‌خوانش خلعت می‌دهند و وقتی به محلة خود بازگشتند، مراسم پایان یافته و فردا نوبت محلة دیگر است.
دسته‌ها در شب‌های دیگر به مساجد داخل شاخة خویش رفته و عزاداری می‌کنند که این هم اعمالی مانند استقبال از دستة مهمان و ادای احترام و سلام توسط گروه طبل و شیپور و علم هنگام رسیدن به همدیگر و غیره را دارد.
تاسوعا و مراسم شمع‌گذاری
روز نهم محرم یعنی تاسوعا مراسم دیگری دارد. در این روز اردبیلی‌ها در 41 مسجد شمع روشن مى‌کنند؛ این شمع‌ها نذری است و معمولاً اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری مى‌نمایند. وقتی افراد چنین دسته‌ای به مسجدی مى‌رسند، در کنار تشت آن در ظرف‌های مخصوص شمع‌سوز، شمع‌ها را روشن مى‌کنند و بر تشت بوسه مى‌زنند و حاجت خود را طلب مى‌کنند.
وقتی آفتاب غروب مى‌کند، در بیشتر مساجد مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار تشت گرد مى‌آیند و فاتحه مى‌خوانند. برخی از عزاداران، مسیر مساجدی را که باید در آنها شمع روشن نمایند، با پای برهنه طی مى‌کنند. مراسم شمع‌گذاری در غروب روز تاسوعا در این شهر از حال و هوای خاصی برخوردار است.
بئشیک (گهواره)
بئشیک یا گهواره یکی از نمادهایی است که در دسته‌جات عزاداری اردبیل و به‌خصوص در روز عاشورا از آن استفاده مى‌شود. گهوارة کوچکی که با پارچه‌های سبز و یا مشکی پوشانده مى‌شود؛ حمل آنها در جلو دسته‌جات عزاداری اکثراً بر عهدة دختران کوچک و نوجوان است که با قرائت اشعاری در ارتباط با حضرت علی اصغر (ع) و تیر خوردن آن حضرت حزن و اندوه خاصی را در بین عزاداران ایجاد مى‌کنند.
شبیه خوانی
روزهای محرم با نزدیک شدن به روز عاشورا حال و هوای دیگری دارد و حزن و اندوه آن نسبت به روزهای اول بیشتر و بیشتر مى‌شود؛ در روز نهم محرم روز تاسوعا حسینی اهلی محله‌های از اردبیل که قرار است در محله آنها مراسم شبیه خوانی بر گزار شود شروع به آماده سازی محل برای اجرای مراسم مى‌کنند.
میدان (محل اجرای تعزیه) محلی به شکل دایره مى‌باشد؛ که به وسیلة میله و طناب مانع از ورود مردم به داخل محوطه می‌شوند. در دو طرف میدان، دو محل برای شبیه خوانان (اصحاب امام) و (افراد یزید) تدارک دیده مى‌شود که شامل: یک عدد چادر صحرائی و تعدادی صندلی برای نشستن آنها مى‌باشد.
خیمه‌های کوچکی در اطراف چادر امام‌خوان‌ها ایجاد می‌شود که نشان از خیمة یاران امام حسین(ع) مى‌باشد؛ در وسط میدان یک راه برای ورود و خروج تعزیه‌خوانان جهت تغییر گریم وجود دارد؛ چون مراسم معمولاً در نزدیک مساجد اجرا مى‌شود، برای تغییر گریم قسمتی از مسجد برای این کار اختصاص داده مى‌شود.
بلندگو‌ها نصب و آزمایش مى‌شود؛ پرچم‌هایی نیز در مسیر برای راهنمایی مهمانان نصب مى‌شود. این فعالیت‌ها معمولاً تا ساعت سه الی چهار بعد از ظهر روز تاسوعا طول مى‌کشد. بعد از آماده‌سازی میدان، داخل میدان کاملاً نظافت شده و آماده اجرای مراسم شبیه‌خوانی مى‌شود. از محل‌هایی که در آن مراسم شبیه‌خوانی از حال و هوای خاصی برخوردار است، مى‌توان محلات زیر اشاره کرد:
محلة ارس (مسجد سید الشهدا)
محلة امام رضا (مسجد امام رضا)
محلة وحدت سه (مسجد امام سجاد)
محلة خاتم‌النبیین (مسجد خاتم النبیین)
و روستاهای اردبیل که از جمله در روستای انار و روستای فخرآباد که در این روستاها مراسم شبیه‌خوانی به سبک قدیم اجرا مى‌شود و دارای بیشترین تماشاگر مى‌باشد.
مردم از اولین ساعات روز عاشورا دسته دسته برای دیدن مراسم به طرف میدان‌های تعزیه حرکت مى‌کنند. از اول صبح گروه طبل‌زنان که شامل چهار یا شش عدد طبل کوچک، یک یا دو عدد طبل بزرگ، یک عدد سنج و یک یا دو عدد نی مى‌باشد، با نواختن طبل مردم را برای تماشای مراسم دعوت مى‌کنند.
مردم رفته رفته دور میدان جمع مى‌شوند و لحظه به لحظه جمعیت زیاد مى‌شود. مراسم معمولاً از ساعت نه شروع مى‌شود.
در حین مراسم کسانی که نذر دارند، شروع به پخش نذر مى‌کنند، قربانی‌های متعدد در میدان ذبح مى‌شود. مراسم تا ساعت یک ، یک و نیم بعد از ظهر طول مى‌کشد در آخر مراسم با آتش کشیدن خیمه‌ها توسط افراد یزید مراسم شبیه‌خوانی به پایان مى‌رسد.
در گذشته بعد از آتش زدن خیمه قمه‌زنان به وسط میدان مى‌آمدند و شروع به قمه‌زنی مى‌کردند که این مراسم به دستور مراجع ممنوع شده است؛ بعد آتش زدن خیمه‌ها مردم شروع به سینه‌زنی در اطراف خیمه‌ها مى‌کنند؛ بعد مردم شبیه‌خوان‌ها را تا مسجد همراهی مى‌کنند. معمولاً افراد که در این مراسم همکاری دارند، نهار را در داخل مسجد یا خانه اهالی محل که نذر دارند، صرف مى‌کنند.
در روستاهای اطراف اردبیل معمولاً کسانی که برای تماشای تعزیه از راه‌های دور و نزدیک مى‌آیند، ناهار مهمان مردم روستا هستند و هر یک از اهالی چند نفر از مهمانان را برای صرف ناهار با خود به منزل مى‌برند و معمولاً کسی بدون صرف نهار از روستا خارج نمی‌شود.
در بعضی از محلات اردبیل در روز سوم شهادت امام حسین(ع) مراسم شبیه‌خوانی با عنوان «زینب شبیهی» (تعزیة زینب) برگزار مى‌شود؛ در این مراسم دیگر از شمشیر و سپر خبر نیست. در این مراسم شبیه‌خوانان سعی مى‌کنند احوالات اسرا را بعد از شهادت حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) را به مردم نشان دهند.
محل شبیه‌خوانی مثل مراسم شبیه‌خوانی روز عاشورا آماده مى‌شود و حصارکشی شده و برای اجرای مراسم در روز سوم شهادت امام آماده مى‌شود. در این مراسم قسمتی از کاخ بنی‌امیه و شام ساخته مى‌شود و تختی برای یزید ابن معاویه در گوشة میدان تدارک دیده مى‌شود.
در شروع مراسم اسرا را از کربلا به شام مى‌آورند و یزید شروع به توهین به اسرا مى‌کنند و حضرت زینب خطبة آتشین خود در رابطه با معرفی یزید ابن معاویه و خاندان نبوت مى‌خواند و ...
از محله‌هایی که این مراسم سالیان سال در آنها اجرا مى‌شود، مى‌توان محلات امیرالمومنین (مسجد امیر المومنین) و وحدت دو (مسجد امام سجاد(ع)) اشاره کرد؛ البته باید اشاره کرد که در روستاها و حومه اردبیل نیز این مراسم برگزار مى‌شود.
کد مطلب: 6961
آدرس مطلب: https://www.armaneheyat.ir/article/6961/عزاداری-ایام-محرم-اردبیل