آرمان هیأت - واژگان مردم‌شناسی شیعه

نشریه خیمه؛ مناسک-پیمان اسحاقی: یکی از نیازهای عمدة هر حوزة پژوهشی فراهم بودن شماری از واژگان اصلی و پرکاربرد در آن حوزه است؛ مردم‌شناسی شیعه نیز به عنوان آن حوزة پژوهشی که در پی شناخت ابعاد فرهنگی صورت‌های دین‌ورزی شیعیان است، از این امر مستثنی نیست.

با این وصف تهیه فهرستی هر چند اجمالی و اولیه از این واژگان می‌تواند، محققین را در پژوهش‌های خود دربارة ابعاد گوناگون فعالیت‌های دینی شیعیان که از آن به مردم‌شناسی شیعه تعبیر کرديم، به‌خصوص در جستجوی عبارات و مفاهیم پرکاربرد، یاری کند.

مردم‌شناسی شیعه در اینجا به بررسی مردم‌شناختی آن دسته دین‌ورزی‌هايی اطلاق می‌شود که توسط شیعیان «نیز» صورت ‌می‌گیرد و ممکن است، برخی دیگر از فِرَق هم در عمل بدان‌ها شریک باشند؛‌ جز اینکه برخی از چنین دین‌ورزی‌هايی مختص شیعیان است.

واژگان شیعه در این نوشتار به معنای اعم و شامل اصطلاحات، عبارات و تعبیرات به‌ کار گرفته شده در این حوزة تحقیقی در نظر گرفته شده است.

شمار زیادی از واژگان فراهم آمده در این اثر دارای دلالت‌های آیینی هستند و از آنها در «مردم‌شناسی مناسک آیینی شیعه» می‌توان بهره برد.

بيشتر قریب به اتفاق این واژگان فارسی هستند و کمتر معادل‌های عربی، اردو، هندی و انگلیسی آنها ذکر شده است؛ جز آنکه آن واژه، معنای منحصر به فردی را منتقل کند؛ مثل عبارت «مهندی» که اشاره به مراسمی خاص در میان شیعیان هندوستان دارد.

ذکر این موضوع نیز ضروری به نظر می‌رسد که شماری از این واژگان در نظر اول عباراتی عام به نظر‌ می‌‌رسند که فاقد معنايی آیینی هستند. اما باید توجه کرد که این عبارات پس از مطالعه در متون مربوط به ابعاد مادی و غیرمادی فرهنگ شیعی فراهم آمده‌اند و دارای معنای ظریف فرهنگی-آیینی هستند که با صبر و پژوهش می‌توان بدان‌ها دست یافت.

این واژگان می‌تواند به صورت‌های گوناگونی دسته‌بندی شوند؛ امری که در این نوشتار از ارائة آن خودداری شده است. اما در ساده‌ترین صورت می‌توان گفت که این واژگان بيشتر به ادعیه، اماکن، مناسک، افراد، مقاطع زمانی، ابزارها، سازه‌ها و امثال آنها در فرهنگ شیعه اشاره دارند.

تهیه این فهرست نتیجه مطالعه و بررسی شمار زیادی از آثار در قالب‌های گوناگون دربارة مناسک آیینی شیعه بوده است؛ برخی از آثار که در این اثر بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌، در پایان به عنوان «منبع» ذکر شده‌اند.

در هر صورت بدیهی است که این واژگان کامل نیست و نیازمند افزون‌سازی و تکمیل است. امیدوارم در ویرایش‌های بعدی مجموعه‌ای کامل‌ به پژوهشگران و علاقه‌مندان این حوزه ارائه شود و راه را برای تألیف «فرهنگ مردم‌شناسی مناسک آیینی شیعه در ایران و جهان» هموار کند.

شیوه‌نامه
این واژگان اساساً بر مبنای حرف اولشان، الفبايی مرتب شده‌اند؛ اساس ذکر واژگان در این نوشتار نیز صورت اولیة عبارات بوده است؛ به این معنا که واژگان بدون علامت جمع، علامت نکره و امثال آن ذکر شده‌اند؛ به عنوان مثال واژة «مجلس» ذکر شده، اما از ذکر واژة «مجالس» خودداری شده است.

یافتن صورت‌های جمع عبارات به عهدة پژوهشگران و علاقه‌مندان است؛ برخی از عبارات این فهرست واژگان به تنهايی دارای معنای فرهنگی نیستند (مانند واژه/مفهوم مقتل) اما در فهم مفاهیم فرهنگی شیعی نقش تام دارند (مثلاً در فهم واژه/مفهوم مقتل‌خوانی). در برخی واژگان عباراتی درون پرانتز ذکر شده تا معنای واژه کامل‌تر شود.

گاهی برخی واژگان به واژگان دیگر ارجاع داده شده که در این صورت باید به عبارت ارجاع داده شده مراجعه کرد؛ علامت ارجاع دو نقطه (:) است و باید به واژه‌ای که بعد از دو نقطه می‌آید، مراجعه کرد.

برای کاستن از حجم کار از علامت / برای ادغام دو کلمه ترکیبی دارای واژة مشترک بهره گرفته‌ام؛ برای مثال دو واژة «دسته‌گردانی» و «دسته‌روی» را به صورت دسته‌گردانی/‌روی نشان داده‌ام؛ برخی از عبارات ترکیبی این فهرست که شامل فعل در قسمت دوم است، گاه می‌تواند با فعلی مشابه تعویض شود.

واژگان مردم‌شناسی شیعه
آب نیسان، آب کر، آجیل ‌مشگل‌گشا، آخوند، آستان/آستانه، آش، آش ابودردا، آش اماج کماج، آش سروچه، آش عباس‌علی، آش نخود لااله الا الله، آفتاب‌خواهی، آیة سخره، آقا،‌ آل، آواز سحر: سحر‌خوانی، ابن‌سعدخوان، ابولؤلؤ، اجنه، احیا، اداره کردن، ادعیه، اذان، اذن دخول، اسباب مجلس، اربعین، اردهال: مشهد اردهال، از ضرب افتادن (سینه‌زنی)،‌ استخاره، استخارة ذات الرقاع، اشک، اشقیاءخوان، اعمال مشترکه، اطعام، افطاری، الوداع‌خوانی، امام‌بارگاه، امام‌باره، امام بیمار،‌ امام‌خوان، امام‌زاده، انبیاخوان، انگشتر، انگشتر شرف الشمس، انگشتر عقیق، انگشتر فیروزه، اولیاخوانی، اهل گریه، اهل منبر، ایام البیض، باب‌خوانی، باران‌خواهی، بارگاه، باغ فدک: فدک، بانی، بچه‌خوان، بحرطویل، برده، بست‌نشستن، بسمله، بش‌با: بیش باد، بیش باد، بقعه، بقیع، بلغور خیر، بند نوحه، بنی هاشم، بیاض (تعزیه)، بیت‌الاحزان، بی‌بی، بی‌بی حور: سفرة بی‌بی حور، بی‌بی ‌سه‌شنبه: سفرة بی‌بی سه‌شنبه، بی‌بی شهربانو،‌ بی‌بی نور: سفرة بی‌بی نور،‌ بیرق، بیست و هشتم صفر، پاکت روضه‌خوان/مداح، پارچه‌سبز، پامنبری، پای‌خوانی، پرچم، پرده‌خوان/خوانی/گردانی/گردان، پل‌زدن، پندخوان/خوانی، پیاده‌کردن (نوحه)، پیراهن‌مراد، پیرغلام، پیش‌خوان/خوانی، پیش‌نمازی، پیش‌واقعه، تابوئیک، تابوت‌خانه، تابوت‌واره، تاسوعا، تبرک، تپه‌سلام، تجه، تسه، تربت امام حسین (ع)، ترسه‌خوانی، تسبیح، تسبیح‌شاه‌مقصود، تصدق: صدقه، تعقیبات نماز، تطبیر، تعبیه، تعزیه، تعزیه‌خوان/خوانی، تعزیة دوره، تعزیه‌گردانی/گردان، تکبیر، تک‌ سینه‌زدن، تکیه، تند سینه‌زدن، توسل‌جويی/‌خوان/خوانی، توغ/توق، تیغ/تیغه علم، تیمم، ثلاث، جارکشی/کشیدن،‌ جریده، جریده‌کشی/برداری، جمعه، جن، جُنگ شهادت، چاووشی، چاووشی‌خوان/‌خوانی، چبوتره، چراغانی، چلچراغ، چله، چهار/چار قل، چشم زخم، چهل‌منبر، حاجت‌خواهی، حاجی، حاجیه، حج، حجله، حرخوان، حرز، حرم، حسینیه، حسی، حلوا، حلوای دوازده امام، حمله‌خوانی، خانقاه، خرج‌دهی/دادن،‌ خرگاه، خط شعر، حوض‌کوثر، حوقله، ختنه، ختنه سوران، خطابه، خطیب، خمس، خواجه اباسلط، خواجه ربیع، خلعت‌پوشی، خیمه، دحو الأرض، دخیل، درویش‌کابلی: قنبرخوانی، دستگاه‌خوان/خوانی،‌ دسته، دسته‌گردانی/‌روی، دعا، دعای افتتاح، دعای توسل، دعای جوشن صغیر، دعای جوشن کبیر، دعای سمات، دعای سیفی، دعای صباح، دعای عدیله، دعای عرفه، دعای عشرات، دعای عهد، دعای کمیل، دعای مجلس، دعای مشمول، دعای ندبه، دعای یستشیر، دغدغه، دمام، دم‌گرفتن/دادن، دو طفلان مسلم، دهل‌زنی/نوازی، دهه فاطمیه، دیگچه، ذاکر،‌ ذکر، ذکرخوان/خوانی، ذکر دوازده امام، ذکر مصیبت، ذوالجناح، ذوالفقار، رثا، رجب، رجز، رجزخوان/خوانی، ردیف، ردیف‌خوان/‌خوانی، رقعه‌الحبیب، رقعة حاجت/استغاثه، رقعه‌نویسی، رمضان، رمضانیه‌خوانی، ریزه‌خوان/خوانی، روایت‌خوانی، روضه، روضه (به معنای حرم)، روضه‌خوان/‌خوانی، رؤیت هلال، زاویه، زائر، زبان‌حال، زبان‌قال، زمزمه‌خوانی، زمینه‌خوانی، زنبورک، زنبورک‌زنی، زنجیر، زنجیرزنی، زولبیا و بامیه، زیارت، زیارت امین ا...، زیارت به نیابت، زیارت جامعة صغیره، زیارت جامعة کبیره، زیارت جامعه، زیارت عاشورا، زیارتنامه‌خوانی، زینب‌خوان، سادات، سامرا، سبحه، سجدة شکر، سحرآوازی، سحره، سحری، سحرخوان/خوانی، سحری، سردرنگاری، سرّ من رای، سرمه، سرنا، سرنسخه (تعزیه)، سفره، سفرة حضرت ابوالفضل، سفرة حضرت زینب، سقاخوان/خوانی، سقانفار، سقائی، سنج، سورا، سوز، سنگابخانه، سنگ‌زنی، سنگین (سینه)‌زدن، سه‌ضرب (سینه)‌زدن، سوگ، سوگواری، سیاه‌پوشی،‌ سید، سیدالشهداء، سینه‌زنی، شاخسی و واخسی، شام‌غریبان، شاه‌چراغ، شاهدخوان/‌خوانی، شاه عبدالعظیم: عبدالعظیم حسنی، شب برات، شب ‌جمعه، شب‌خوان/‌خوانی، شب قتل، شب قدر، شبیه، شبیه‌خوانی/گردان/خوان/گردانی، شهادت، شش گوشه، شعائر، شعبان، شفاعت، شمخال: زنبورک، شمع‌سوزی، شور گرفتن/زدن، شهادت ائمه (ع)، شهر ری، شیپور، شیخ، شیدانه: شیدونه، صبح‌خوان/خوانی، صورت‌خوان/خوانی، صدقه، صفر، صلوات، صندوق گور، ضریح، طبل، طشت‌گزاری/گردانی، طف، طلسم، طلسم‌گردانی، صلوات، طبل‌خانه، طبل‌زنی، طلوع‌خوان/‌خوانی، طواف، طویرج، عاشورا، عاشورخانه، عبدالعظیم حسنی، عتبه‌بوسی، عرفه، عزا، عزاخانه، عزاداری، عروسی‌قاسم، عشاق، عقد اخوت، عقیق، عقیقه، علامت، علامت‌گردانی/برداری، علقمه، عَلَم، علم‌کشی/کشی، علویه، علی‌اصغر درست‌کردن (کودکان)، علی‌اکبر‌خوان، عمرکشون: عمرکشان، عمرکشان، عمره، عماری، عوذه، عید، عید الزهرا: عمرکشان، عید غدیر، عید فطر، عید قربان،‌ غدیر خم، غلت زنی/زدن، فاطمیه، فال، فدک، فرات، فرد (تعزیه خوانی)، فضائل‌خوان/‌خوانی، فطره‌خوان/خوانی، قاسم‌خوان/خوانی، قالی‌شویان مشهد اردهال، قبرستان وادی السلام، قبله، قبه، قدم‌گاه، قرآن، قفل‌زنی، قم، قمه‌زنی، قنبرخوانی، کاچی، کاظمین، کافنی، کتیبه محتشم‌کاشانی، کربلا، کربلايی، کرنانوازی، کتل، کتل‌خوانی، کفش‌جفت‌کنی، کفن‌پوشی، کمکی‌رفتن/گرفتن (هیئت)، کوچة بنی‌هاشم، کوچه‌واکردن (در هیئت)، کوفه، گریستن، گریز، گریز زدن/مداحی، گریه، گریه‌گرفتن، گلدسته‌خوانی، گل‌مالیدن/مالی،‌ گوشواره نوحه، گوشه، گهواره (علی اصغر)، لباس مداحی، لق‌ (سینه)زدن، لطم، لعن‌خوان/‌خوانی، لیله الرغائب، ماتم، مادح، ماه قمری، مباهله، مجاور، مجلس، مجلس‌گردانی/گرفتن، محبان، محرم، محفّه، مخالف‌خوانی/خوان، مداح، مداحی، مدح‌خوانی، مددخواهی، مدیحه، مدیحه‌خوان/خوانی، مرثیه، مرثیه‌خوانی، مرحبا، مزار، مسجد بالاسر، مسجد جمکران، مشکل‌گشا، مشهد مقدس، مشهد اردهال، مصرع، مصیبت‌خوانی، مطهر، مظلوم‌خوان/خوانی، معراج‌نامه‌خوانی، معین‌البکاء، مقام (امام زمان (عج) و غیره)، مقتل، مقتل‌خوان/خوانی، مقدس، ملا، مناجات، مناجات‌‌خوان/خوانی، مناجات خمس‌عشره، ‌مناجات‌سحر: شب‌خوانی، مناجات شعبانیه، مناسک، منافره، منبری، منقبت، منقبت‌خوان/‌خوانی، موافق‌‌خوان/خوانی، مؤذن، موقوفه، مولودی، منجنیق، منسک، مهندی، موافق‌خوان/‌خوانی، موالف‌خوان/خوانی، موکب، موقوفات، مهندی، میان‌دار، میلادیه، نادعلی، نافله، نجف‌اشرف، نجفی، نخل، نخل‌گردانی/برداری/کشی، نذر، نذری، نسخه (تعزیه)، نسخه‌گردان، نشان، نظرقربانی، نعت، نعت‌‌خوان/خوانی، نعش‌گردانی، نقاره، نقاره‌نوازی، نقاره‌خوانی حضرتی، نقاشی کربلا، نقش‌ (تعزیه)، نگین، نماز جعفر طیار، نماز حاجت، نماز وحشت، نقل‌مجلس، نواح، نوای‌سحر، نوبت‌نوازی، نوحه، نوحه‌اول‌خوانی، نوحه‌خوان/خوانی/گرفتن، نوروز، نوکر اهل بیت (ع)، نیمه شعبان، نینوا، واحد‌خوان/خوانی، واحد نث، واعظ، واگردان، وان یکاد، ورد، وعظ، وقف، ولادت ائمه (ع)، ولیمه، هروله، همسرايی: نوحة ‌اول‌خوانی، هودج، هیئت، هیئتی، یا حسین‌کش، یا رمضان،‌ یس
مغربی

پي‌نوشت‌
* نسخه‌ای مختصرتر از این اثر پیش از این در «پرتال انسان‌شناسی ایران: انسان‌شناسی و فرهنگ» منتشر شده بود.

منابع
جاوید، هوشنگ، موسیقی رمضان در ایران، به کوشش هوشنگ جاوی، نت‌نگاری محمدرضا درویشی، تهران، سوره‌مهر، 1383، 307 ص
حسینی، سید مهدی، «فرهنگ اصطلاحات مداحی (1)»، خیمه، دورة جدید، شمارة 1، محرم 1424، 12 ص؛ «فرهنگ اصطلاحات مداحی (2)»، خیمه، دورة جدید، شمارة 2، مرداد 1382، 59 ص؛ «فرهنگ اصطلاحات مداحی (3)»، خیمه، شمارة 3، اردیبهشت 1382، 7 ص؛ «فرهنگ اصطلاحات مداحی (4)»، خیمه، شمارة 4، خرداد و تیر 1382، 39 ص؛ «فرهنگ اصطلاحات مداحی (5)»، خیمه، شمارة 5، مرداد 1382، 25 ص؛ «فرهنگ اصطلاحات مداحی (بخش پایانی)»، خیمه، شمارة 6، شهریور1382، 4 ص
شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، 1363، 691 ص
عناصری، جابر، سلطان کربلا: شرح واقعة عاشورا و آيین‌های سوگواری اباعبدا... الحسین (ع) در ایران، نگارش متن جابر عناصری، نقاشی‌ها از گروه نقاشان معاصر ایران، تهران، زرین و سیمین، 1382، 104 ص
محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معروف، 1374،
512 ص
موسوی گرمارودی، سید محمدصادق و دیگران، فرهنگ عاشورا، نوشتة سیدمحمدصادق موسوی گرمارودی، مهدی وحیدی‌صدر و سعید سپهری‌نیک، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1374، هشت+703 ص