آرمان هیأت - درباره مسجد شاه فیصل

فرهنگ-خیمه:مسجد شاه فیصل که در انتهای شاهراه اسلام آباد، پایتخت پاکستان، است، در مقابل پس زمین‌های زیبا از تپه‌های خوش منظر مارگالا، واقع شده‌است، تعریف تازه‌ای از گنبد را در معماری مدرن اسلامی ارائه می‌کند.

موقیعت مکانی
موقعیت مکانی این مسجد بیانگر میزان اهمیت آن است، چرا که قرارگیری آن در یک موقعیت مسطح و مرتفع باعث شده‌است که بنا، در طول شبانه‌روز به عنوان یک نشانه شهری شاخص از فواصل بسیاردور نیز قابل رؤیت باشد.

هرچند که ساختمان در سال۱۹۸۶ به اتمام رسید، لیکن مواد و ایده اولیه ساخت آن به عنوان یک مسجد ملی از سال۱۹۶۰ در طرح جامع شهر که توسط کنستانتینوس دوکسیادیس ارائه شده‌بود، پیش بینی و مطرح شد.

تاریخچه بنا
در سال۱۹۶۶، زمانی که شاه فیصل از عربستان سعودی، در یک بازدیذ رسمی از پاکستان تأمین بودجه پروژه را پذیرفت، انگیزه‌ای مؤثر برای شروع ساخت مسجد مهیا شد هر چند که این بنا در آغاز مسجد بزرگ ملی خوانده می‌شد، اما از آنجا که شاه فیصل هزینه ساخت آن را به مردم پاکستان هدیه کرده‌بود، به تدریج آن را به نام او نام‌گذاری کردند.

در سال۱۹۸۶، مسابقه بین المللی و البته محدود و منحصر به معماران مسلمان برگزار‌شد. چرا که مسجد در آغاز به عنوان یک مسجد ملی پیش بینی شده‌بود، باید به صورت سمبولیک انتظارات و ارزش‌های فرهنگی مردم پاکستان را در نظر می‌گرفت.

سرانجام در پایان مسابقه، طرح ودت دالوکای(۸۱-۱۹۲۷) به عنوان بهترین طرح برگزیده‌شد.

دالوکای،معمار ترک، ساختار خیمه مانند و بدیع را در طرح خود پیشنهاد‌کرد که در آن مسجد دارای سقف‌های شیبدار، سقف خارجی مرمرین و چهار مناره بلند بود.

در حقیقت طرح، دالوکای از جمله نخستین طرح‌های بود که در پاکستان از انواع قوس‌ها و گنبد‌های سنتی و متعارف عول می‌کرد.

ساختار معماری
طرح اولیه تنها برای یک نماز خانه بزرگ در نظر گرفته شده بود، اما در سال ۱۹۷۰و۱۹۸۲ تصمیم گرفته شد که فضا‌های دیگری نیز به آن الحاق شود. آنچه که در نهایت احداث شد، علاوه بر نماز خانه و فضا‌های مربوط به مسجد، شامل مرکز پژوهش‌های اسلامی، کتابخانه، موزه سالن کنفرانس و دفاتری برای استادان دانشگاه اسلامی بین المللی بود.

مجموعه این الحاقات، مساحتی را که در آغاز برای منظور شده بود، به بیش از دو برابر افزایش داد و روی هم هزینه ساخت آنرا به چهل میلیون دلار آمریکا رساند، اما از آنجا که بخش‌های الحاقی، همگی خارج از نمازخانه اصلی بودند، تغییری در طرح اصلی مسجد ایجاد نکردند.

در طرح جامع اسلام آباد، مسجد در شمال و در انتهای جاده ورودی اصلی شهر- شاهراه اسلام آباد- پیش بینی شد. زمین‌های پیرامون مجموعه باز هستند و مسجد درآن همانند یک فضای تندیس گونه در نظر می‌آید. این موضوع باعث می‌شود بنا به صورت یک منظره مستقل جلوه‌گر شود، نه به عنوان ترکیب یک پارچه‌ای از بافت شهر و از این جنبه شبیه بیشتر مساجد ایالتی و ملی است.

اسلامی مدرن
مسجد شاه‌فیصل با ساختار معماری مدرن خود، در مقابل منظر تپه‌های مارگالا، هستند یک کوه کوچک یا یک خیمه سفید رنگ عظیم به نظر می‌رسد که توسط چهار مناره بلند و باریک در چهار گوشه قاب شده است.

دالوکای به همان اندازه که به مدرن بودن طرح توجه می‌کند، اصول طراحی اسلامی قرون وسطایی را نیز به خوبی به کار می‌گیرد تا به طرحی دست یابد که بهترین وجه انتظارات مردم را معکس کند؛ معمار این مسجد در طی ساخت پروژه، در یک بازدید مطالعاتی، درباره طرح‌اش به دانشجویان این گونه توضیح می‌دهد: «من سعی کردم که جوهره، تناسبات و هندسه کعبه را به روشی کاملاً انتزاعی به کار گیرم. نقطه اوج هر یک از چهار مناره یاد آوره چهار گوشه بلند کعبه است و به این طریق با این مناره‌ها فرم نامحسوسی از کعبه، بر مبنای تناسبات آن ایجاد شده‌است. اگر بالای هر مناره را به صورت مورب به انتهای پایانی مناره مقابل آن وصل کنید، یک هرم مربع القاعده در داخل آن معکب نامرئی مشخص می‌شود. تراز پایینی این هرم، بدنه صلب مسجد را تشکیل می‌دهد و آن چهار مناره با نقطه اوج‌شان، معکب فرضی کعبه را کامل می‌کنند.»

ارتفاع هر یک چهار مناره که تحت تأثیر معماری ترکیه بلند و باریک و نوک تیز هستند به نود متر می‌رسد.

دهکده کوچک
مسجد شاه فیصل با جای دادن کتابخانه موزه، سالن کنفرانس، رستوران و دانشگاهی با ظرفیت.هفت‌صد دانشجو که در زیر حیاط اصلی جای داده‌شده‌است، همانند یک دهکده کوچک است و بنابراین هم از لحاظ ترکیب ظاهری و هم از جنبه ابعاد،تأثیر گذار و پر ابهت است. یکی دیگر از فضا‌های الحاق شده به این مسجد، آرامگاه ضیاء الحق است .

ورودی اصلی از شرق است و با یک حیاط با مسجد مرتبط می‌شود. فواره‌های بزرگ در محور این ورودی، بر روی یک سکوی بلند قرار‌دارد. مقیاس عظیم پروژه هنگامی به خوبی درک می‌شود که به جزئیاتی که در ادامه می‌آیدتوجه کنیم؛ نماز خانه اصلی برای ده هزار نفر، نماز خانه بانوان برای ۱۵۰۰ نماز گزار که درست در بالای ورودی واقع شده است. فضا‌های دیگر عبارتند از حیاط ه می‌تواند چهل هزار نفر را در خود جای دهد، یک سکو برای۲۷ هزار نفر و رواق‌هایی که گنجایش ۲۲ هزارنفر را دارند. علاوه بر این محوطه‌های سبز می‌توان به عنوان فضاهای عبادی در فضای باز برای دویست هزار نفر مورد استفاده قرار گیرند.

نماز خانه اصلی بر مبنای یک پلان مربعی به طول شصت متر است و به جای استفاده از گنبد‌های سنتی که معمولاً در مساجد به کار گرفته می‌شوند با یک پوسته بتونی پخ‌دار هشت وجهی که جلوهای از یک خیمه بیابانی را به نمایش می‌گذارد، پوشش داده‌شده‌است.

ارتفاع پوسته سقف به چهل متر می‌رسد و روی چهار شاه تیر بتونی عظیم تحمل می‌شود. این پوسته یک شاهکار مهندسی دقیق و حساب‌شده‌است و به صورت سازه فضایی و متشکل از قالب‌های بتنی مثلثی شکل است.

فواصل شیشه‌دار ما بین قاب‌ها، نور طبیعی را به داخل سرسرای اصلی مسجد هدایت می‌کند و ارزشی معنوی به فضای داخلی می‌بخشند.

سطح خارجی بنا با سنگ مرمر سفید رنگ پوشیده‌شده‌است و سطوح داخلی با طرح‌های موزاییکی آراسته شده‌اند. دیوار قبله در نماز‌خانه اصلی مسجد با کاشی‌های لعاب داده ترکی در رنگ‌های آبی طلایی مزین شده‌است. در نماز‌خانه اصلی، قابل توجه‌ترین جنبه،تاکیدات عمودی است.

محور‌های عمودی که بیشتر به معماری عثمانی شباهت دارد، به گونه‌ای استفاده شده‌است که امتداد‌های افقی اصلی در فضا را که به سمت مکه هستند، شاخص‌تر می‌کند.

در جلوی دیوار قبله،محراب و محور قرار دارد که هر دو توسط یک هنر‌مند پاکستانی طراحی شده‌اند.

محراب بلند و غیر متعارف این مسجد، یک عنصر معماری تندیس‌گونه ساده به شکل یک قرآن مفتوح عمودی است ولی منبر طرح نسبتاً متداولی دارد. یک چل‌‌چراغ زیبای بزرگ در نماز‌خانه اصلی وجود‌دارد که در آن از هزتر لامپ الکتریکی استفاده شده‌است.

در پای دیوار غربی و شمالی نماز‌خانه اصلی مسجد در فضای بیرونی، استخر‌هایی قرار داده‌شده‌است که باعث می‌شوند جریان هوا به واسطه آب سطح آنها تعدیل شود. همچنین درخشش نوار باریک شیشه‌ای در امتداد طول دیوار قبله در اثر نور غیر مستقیم منعکس‌شده از استخر بزرگ بیرونی و بازتاب آن به فضای داخل، روحی تازه و مضاعف به فضا می‌بخشد.

محل در نظر گرفته‌شده برای مسابقات رو‌خوانی و قرائت قرآن کریم که به‌ویژه در سال‌روز پیامبر اکرم(ص) برگزار می‌شود، یک سکوی برآمده در امتداد دیوار شمالی است که با دست‌خط هنرمند پرآواز و معاصر پاکستانی، در سبکی نوین مزین‌شده‌است.

سازه بتونی مسجد، در داخل به صورت نمایان و به رنگ سفید است و کف‌ها از گرانیت براق و صیقلی پوشیده‌شده‌اند. دسترسی به نیم‌طبقه بانوان از طریق گذر‌گاهی سرپوشیده فراهم شده‌است که در آن قطع‌ای از یک حدیث نوشته شده‌است: «بهشت زیر پای مادران است».

دالوکای معماری بود که توانست مصالح را با مهارت خاصی به کار گیرد و تأثیرات مطلوبی را بیافریند. تندیس‌گونگی ساختمان توأم با مدرن بودن آن در کنار نمایش آخرین تکنیک‌های سازه‌ای معاصر و عدم استفاده از مصالح محلی موجود نظیر سنگ و آجر، ساختمان را به عنوان نمادی مهم از شهر مطرح ساخته‌است. دالوکای با مهارت و خبرگی هنری خود، معماری‌ای را خلق کرده است که در آن تکنولوژی مدرن به عنوان راهی برای ارتباط با خدا به کار رفته‌است و نماز‌گزار را به تفکر و تعمق وا‌می‌دارد.

مقیاس بزرگ کار، جای‌گیری و صحنه پردازی باشکوه آن در مقابل تپه‌ها بیان فرمال قوی و مدرن بودن بنا، مسجد شاه فیصل را به عنوان نقطه عطفی در معماری معاصر جهان اسلام تبدیل کرده‌است.