آرمان هیأت - درباره مسجد استقلال اندونزی

فرهنگ-خیمه:ندونزی کشوری است که نود میلیون نفر جمعیت دارد و پرجمیعت‌ترین کشور مسلمان جهان به شمار می‌رود. مسجد استقلال در واقع اولین مسجد دولتی اندونزی محسوب می‌شود و در جاکارتا بنا شده است.

از مسابقه تا مسجد
مسجدی که ساخت آن ده سال پس از استقلال اندونزی از استعمار آلمان و در سال ۱۹۵۴ میلادی مطرح‌شد. مسابقه‌ای به وسیله و با حمایت مالی دولت اندونزی برای طراحی مسجد استقلال برگزار‌شد قرار بر این شد تا سایت این مسجد در مرکز جاکارتا، پایتخت اندونزی واقع شود.

یکی از الزامات مسابقه این بود که این مسجد باید گنجایش بیست هزار نفر را داشته‌باشد ظرفیتی که در سال ۱۹۵۵ بسیار زیاد به نظر می‌رسید، در سال ۱۹۸۴ میلادی و در زمان کامل شدن مسجد به یکصد‌هزار نفر (شامل نمازگزارانی که در حیاط مسجد نماز می‌خواندند )رسید.

از شرکت‌کنندگان در مسابقه با تأکید خواسته‌شده‌بود که از مصالحی با عمر و دوام بالا و در صورت امکان قابل ساخت در محل استفاده شود. تمامی معماران اندونزیای که در این مسابقه شرکت کردند، به طور واضح از ایده‌های ملی‌گرایانه بهره‌گرفتن اما طرح سیلابان (وفات در سال۱۹۸۶ میلادی) برنده این مسابقه شد.

نگاه مدرن
رویکرد سیلابان ارائه تصویری از جامعه مدرن اندونزی نه با سبک معماری منطقه‌ای که با بهره‌گیری از تعبیرات وارداتی (به‌ویژه آن توصیف‌هایی که در معماری عثمانی به کار می‌رفته همانند مناره مسجد) بود رویکردی که نزدیکی بسیاری به معماری سوسیالیستی واقع‌گرایانه اتحاد جماهیر شوروی آن زمان داشت و بهره‌ای هم از معماری پیشین سکولار زمان آتاترک ترکیه برده ‌بود در واقع او اصراری بر تطلبق معماری‌اش با معماری بومی اندونزی نداشت.

استفاده از موتیف‌های سنتی معماری عثمانی در مساجد دولتی مالزی هم نا‌معلوم نبود. به عاریت گرفتن‌هایی که در مساجد دولتی مالزی و پاکستان هم دیده می‌شد. تأثیر سوسیالیسم واقع‌گرا در بسیاری از طرح‌های ساختمان‌ها و یادمان‌های اندونزی از زمان جنگ این کشور برای آزادی تا زمان ریاست‌جمهوری سوکارنو به‌روشنی قابل درک است.

در سال ۱۹۶۱ میلادی تأثیر جامع‌های کمونیستی چین و روسیه و ماندگاری رویکرد حماسی در یادمان‌سازی در معماری‌ای که هم تأثیرهای پیامد‌های آزادی و هم نمود ملی‌گرایی مردمی را در نطر داشت به اوج خود رسید.

بنابراین تأثیر مستقیم و غیر مستقیم مشاوران شوروی سابق در شکل‌گیری تصویر جدید ملی پذیرفتنی به نظر می‌رسد.تصویری که با ترکیب معماری سکوالار وارداتی با معماری ساختمان‌های مذهبی اسلامی شکل‌گرفته‌است. همان‌گونه که سوکارنو در زندگی‌نامه‌اش می‌گوید:«کشور‌های کمونیستی به اندونزی یاد‌بودی برای زنده نگه‌داشتن تلاش‌هایش هدیه داده‌اند. کاری که دنیای به اصطلاح آزاد در انجامش ناتوان بود . چرا که نه ما مردمی هستیم که با سمبول‌هایمان پیشرفت می‌کنیم.»

به عنوان اولین قدم، کمیته‌ای متشکل از اشخاصی از بخش خصوصی برای مدیریت ساخت این پروژه شکل گرفت. اما در هر صورت کار ساخت مسجد تا سال ۱۹۶۱ میلادی، زمانی که براساس حکم رئیس‌جمهور کمیته‌ای جدید سرپرستی ساخت این مسجد ر بر‌عهده گرفت،آغاز شد.
در جشنی که درآگوست (۱۲ ربیع الاول سال ۱۳۸۱ هجری قمری که مقارن با روز تولد پیامبر اکرم به اعتقاد مسلمانان سنی است) کلنگ ساخت مسجد به وسیله رئیس‌جمهور سوکارنو بر زمین زده‌شد.

پول مسجد
در طی سالیان،سرمایه مورد نیاز برای ساخت مسجد از طریق کمک‌های داوطلبانه مردمی که از طریق فعالیت‌ها و نمایشگا‌های مؤسسه خیریه یایسان‌دانا‌بانتوان حاصل می‌آمد تأمین می‌شد. در سال ۱۹۶۶ میلادی مشخص شدکه این کمک‌های مردمی برای ساخت مسجد کافی نیست بنابراین در سال ۱۹۶۹ میلادی پروژ تحت سرپرستی رئیس‌جمهور سوکارنا قرار‌گرفت و سرمایه‌گذاری دولتی به وسیله بانک اندونزی و وزارت بازرگانی و از طریق دبیر‌خانه ایالتی انجام‌شد. بدین ترتیب تا زمان اتمام مسجد در سال ۱۹۸۴ میلادی ساخت آن بوسیله برنامه‌های توسعه پنج ساله صورت گرفت.

بنابراین اگرچه این مسجد اولین مسجد دولتی اندونزی است تکمیل نهایی پروژه از نظر زمانی به اندازه سایر پروژه‌هایی که بعد‌ها شروع شد طول‌کشید.

مکان‌یابی
دولت پارک ویجاجا کاسیما را به عنوان سایت پروژه برگزید. سایتی که به وسیله یک کانال به رود‌خانه سیلیواگ در مرکز جاکارتا وصل می‌شد انتخاب این سایت برای ساخت بنایی مربوط به استقلال اندونزی از دو نظر جنبه‌ای سمبولیک داشت.این سایت نه تنها قبلاً محل قرار‌گیری دژ استعمار آلمان بود، بلکه در زندگی یادمان ملی کشور که با عنوان موناس شناخته‌می‌شد قرار‌داشت.

ساختار مسجد
پلان کلی مسجد استقلال شامل یک نماز‌خانه گنبد‌دار به ارتفاع پنج طبقه، به مساحت ۳۶ هزار و ۹۸۰ متر‌مربع، سرسرای ورودی به مساحت پنج هزار مترمربع، گالری‌های به هم مرتبط، حیاطی بزرگ به مساحت ۲۹ هزار متر‌مربع که بر دو بخش تقسیم شده‌است، فضای سبز و پارکینگ با ظرفیت هشت‌صد خودرو بود. پس از برگزاری مسابقه از سیلابان خواسته‌شد که پلان‌های الحاقی برای یک باغ فواره،منظره‌سازی و تأسیسات مربوط به پارکینگ را نیز طراحی کند.

سازماندهی کلی فضا بر‌اساس سه‌محور اصلی سایت شکل‌ گرفته‌است. محور عمودی که با حضور گنبد بر روی نماز‌خانه متجلی شده‌است به همراه دو محور افقی که یکی جهت شرق–غرب نماز‌خانه به همراه دیوار قبله که در غرب قرار گرفته و دیگری جهت جنوب‌شرقی- شمال‌غربی حیاط است که بر طبق یادمانی ملی جهت‌گیری شده‌است. اهمیت نمادین جهت‌گیری حیاط به سمت موناس(یادمانی ملی) در تمایل طراح به برقراری ارتباط بین این دو بنا متجلی شده‌است. رویکردی که بر هویت ملی و یادمانی این مسجد تأکید دارد.منی دیگری که در طراحی این ساخت نهفته‌است شاید بتوان از میان سخنان سوکارنو درک کرد جایی که او از موناس به عنوان «مرکز زمین» یاد‌می‌کند.

سنت شرق غرب
در اندونزی جهت شرق-غرب مسجد به صورت قانونی سنتی درآمده‌است(البته به جز پاره‌ای از استثنا‌ها) این جهت‌گیری با پیروی از مدل ابتدایی مسجد، همانند مسجد دماک‌جامی ک در آنها فرم‌ها و روابط فضایی معابد بومی هندو‌های اندونزیایی برای استفاده مسلمانان مناسب‌سازی شده‌اند، شکل‌گرفته‌است.

رویکرد دیگر موجود در طراحی که از سازماندهی فضایی حاصل‌شده‌است، تعالی فضایی از فضل سوکارنو به فضای مقدس است. در معابد هندوی اندونزی این سنت به شکل استفاده از دو یا سه حیاط شکل‌گرفته‌است. سازماندهی مسجد استقلال این سنت را یادآور می‌شود، جایی که حیاط به وسیله رواق میانی که رواق جنوبی را به ورودی اصلی ساختمان وصل می‌کند، به دو بخش تقسیم می‌شود.

دسترسی اصلی نمازخانه به وصیله پاویون اصلی که گنبد هندی از نوع چتری دارد صورت می‌گیرد این پاویون که در محور محراب جای‌گرفته به تمامی دالان‌هایی که حیاط را محصور می‌کنند، متصل شده‌است و به تمام سطوح نمازخانه دسترسی دارد. دسترسی دیگری نیز به تمام پله‌هایی که در چهار‌گوشه ساختمان قرار‌دارند برای تمامی طبقات در نطر‌گرفته‌شده‌است.

برج پاویون ورودی به عنوان محلی که طبالان از طریق طبل‌زدن در آن، زمان رسیدن نماز را به مردم اعلان می‌کنند، عمل می‌کند.

مصالح
برای ایجاد تصویر مدرن ساختمان از مصالح معاصری همچون بتون و فولاد استفاده شده‌است. بتون درجا و المان‌های مسلح پیش‌تنیده به عنوان مصالح اصلی کل ساختمان در نظر گرفته‌شده‌است. تمامی نماد‌های نمازخانه به طور مشابه تهیه‌شده‌اند: ستون‌های ساده و عاری از تزئینی که تا سقف تخت نمازخانه بالا می‌آیند.

این نازخانه پنج طبقه، پلانی مربعی دارد. گنبد مرکزی با قطر چهل متر روی دوازده ستون فولادی خیاردار که به صورت دایره‌ای چیده‌اند قرار‌گرفته‌است. بدنه‌های خارجی نمازخانه با ستون‌های مستطیل شکل که بار بالکن‌های پیش آمده طبقات بالاتر را تحمل می‌کنند تعریف کرده‌است.

مناره
مناره در سمت راست ورودی قرار‌دارد. کتیبه‌های مسی نیز بر روی دیواره‌ها قرار‌گرفته‌اند. در فضای داخلی هیچ قوسی وجود ندارد و تزئینات بسیار کمی هم در آن به کار رفته‌است. نمازخانه با کمک نور‌های طبیعی و مصنوعی به خوبی روشن‌شده‌است و رو‌کار‌های فولادی و کاشی‌های سرامیکی ومرمری داخل به خوبی صیقل داده‌شده‌اند تا سطوحی براق‌را به‌وجود‌‌آورند.هر دو فضای خارجی و داخلی از بیان معمارانه قوی‌ای برخوردار‌است.مقیاس بزرگ، نمازخانه چند طبقه و استفاده از ترکیب فولاد ومرمر حالتی صلب‌گونه به مسجد داده و ‌اهمیت یک مسجد دولتی را نشان می‌دهند.

تضاد معماری
چنین بیان قدرتمندانه‌ای در تضاد آشکار بین معماری این مسجد با معماری سنتی مجمع‌الجزایر اندونزی شکل‌گرفته‌است. معماری سنتی که معمولاً از نرم‌تر مثل چوب و کاه استفاده می‌کند و در مقیاس کوچکتر در ساختمان دولتی اجرا می‌شود. به عنوان ساختمانی برای بیان نو‌گرایانه و ملی‌گرایی، مسجد استقلال به وظیفه‌اش به خوبی عمل‌کرده‌است؛ اعلان آغاز یک عصر افتخار آمیز جدید در تاریخ کشور.