آرمان هیأت - آواها و نواهاي بيدارسازی در رمضان

مناسک: ايرانيان براي به موقع بيدار كردن مومنين از خواب، در گذشته تمهيدات گوناگون و زيبايي انديشيده بودند كه مهمترين وظيفه و زيباترين شكل آن، بهره‌گيري از تنوع موسيقيايي بود، در هر منطقه بسته به باورهاي خاص قومي قبيله‌اي و عرفي، بيدارسازي به شكلي زيبا صورت مي‌پذيرفت كه به‌ عنوان‌هاي زير نامبرده شده و معرفي مي‌شوند.

سحرخواني
افراد خوش‌صدا، به حسب وظيفه‌اي كه ميراث اجداديشان بود و يا به حسب تكليفي كه بر خود واجب مي‌دانستند، يك ساعت يا دو ساعت به اذان مانده، مناجات زيبايي را كه اغلب منتخبي از اشعار شاعران پهنه ادب پارسي بود، بر بام خانه‌شان با نواهايي خوش به اجرا درمي‌آوردند. مردم با اين آوازها بيدار شده و به تدارك سفره سحري مي‌پرداختند. اين آوازخواني در هر نقطه نام خاصي دارد اما در مضمون، نيايش و توسل در آن جاري است اين نام‌ها بدين‌گونه‌اند:
مناجات‌خواني، مناجات سحري، سحرخواني، شب‌خواني رمضان، سحرآوازي و...

اما اگر منطقه وسيع‌تر بود، خوشخوان‌ها به صورت چند نفره [از دو تا چهار نفر] به مسجد محله رفته و در گلدسته مسجد جا گرفته و به نوبت، به صورت تك صدايي و يا دوصدايي مناجات سحري را مي خواندند. به اين گلدسته‌خواني مي‌گفتند و افرادي كه به اين عمل مي‌پرداختند، «گلدسته‌خوان» ناميده مي‌شدند.

اينان تا نزديك اذان كار خود را انجام مي‌دادند. به نزديك اذان كه مي‌ر‌سيدند ابياتي را مي‌خواندند كه در پايان هر بيت آن يك صلوات بود و همين رمزي بود كه مردم تازه بيدار شده را آگاه مي‌كرد كه ديگر وقت كمي براي خوردن سحري دارند. به اين كار «صلوات‌خواني» مي‌گفتند به عنوان نمونه:

صلوات را خدا گفت
در وصف انبياء گفت
رسول (ص) مصطفي گفت
علي(ع) مرتضي گفت
صل علي محمد (ص) صلوات بر محمد(ص)
بعد از علي(ع) حسن(ع) بود
چون غنچه در چمن بود
صل علي محمد(ص) صلوات بر محمد(ص)

در پايان كار آنان، دعاخوان دعاي سحر را مي‌خواند و سپس موذن اذان خود را به گوش مومنين مي‌رساند، مهمترين موضوع در اجراي موسيقي آوازي اينان، مهارتشان در نوع نغماتي بود كه ارايه مي‌كردند، بگونه‌اي كه مردم از نوع نغمگي (ملودي) كه بگوششان مي‌رسيد مي‌دانستند كه آن روز چه روزي است و يا اتفاق خاصي افتاده، سوگ است يا سور يا حادثه، هنري كه امروزه بدون نگرش به هنرمندانش مضمحل شد و از بين رفت، به متن شعري كه در آداب گلدسته‌خواني در ناحيه «گز» اصفهان اجرا مي‌شده، توجه فرمائيد:

خلاف هر شبم امشب خوشم به حمدالله
كه آنچه خواسته‌ام، گشته مستجاب امشب
عجب نيست كه به دورم از شاهد و شراب امشب
مرواي عمر با شتاب امشب
*برگرفته از کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به کوشش هوشنگ جاوید،‌ انتشارات سوره مهر،‌۱۳۸۳