آرمان هیأت - آواها و نواهاي بيدارسازی در رمضان -۴

مناسک: ايرانيان براي به موقع بيدار كردن مومنين از خواب، در گذشته تمهيدات گوناگون و زيبايي انديشيده بودند كه مهمترين وظيفه و زيباترين شكل آن، بهره‌گيري از تنوع موسيقيايي بود، در هر منطقه بسته به باورهاي خاص قومي قبيله‌اي و عرفي، بيدارسازي به شكلي زيبا صورت ميپذيرفت كه به عنوان‌هاي زير نامبرده شده و معرفي مي‌شوند.

دهل‌زني و نقاره‌زني (طبل‌زني)
اين موسيقي همه روزه از لحظه‌ای رويت هلال ماه رمضان، تا لحظه رويت هلال ماه شوال، در دو نوبت سحر و افطار اجرا ميشد: در هر بار اجرا، به مدت ده دقيقه تا يك ربع نواخته مي‌شد و هر «نوبت» شامل سه «بار» كه به فاصله يك ساعت از بار (مرتبه پيشين) نواخته مي‌شد، اين موسيقي با نوع ضرباهنگي كه به گوش مردم مي‌رساند، زمان باقيمانده تا وقت دعا و اذان سحر را اعلام ميكرد و در انتها يك بخش كوتاه داشت كه ريتم آن به هم ريخته بود و مردم با شنيدن آن متوجه ميشدند كه زمان كوتاهي به اذان مانده و هر آن موذن به صدا درمي‌آيد.

اين ريتم در هر كجاي ايران نام خاصي داشت: پيش‌نمازي (در مازندران)، آوروغان (در كردستان) به مفهوم آب و روغن، در اين نوع ريتم كه پرشور و در هم به ساز كوبيده مي‌شد نوعي تعجيل براي عقب نماندن از صف روزهگيران به ذهن جماعت القا ميشد كه نشان از درايت گذشتگان اين سرزمين در به كارگيري ضرباهنگ دارد.

دهل و نقاره‌زني در زمان اذان صبح و مغرب، در نقاره‌خانه‌ها و يا مكان‌هاي خاصي صورت مي‌پذيرفت و پس از اجراي اين موسيقي، توپ خاصي به نام زنبورك (شمخال) به صدا درمي‌آمد. تمامي اين كارها در اكثر مناطق ايران به طور موروثي صورت مي‌پذيرفت و به ندرت غريبه‌اي وارد اين كار مي‌شد.

عده‌اي از «اهل وقف» نيز بخشي از درآمد حاصله از موقوفات خود را به اين امر و افراد آن اختصاص داده بودند كه هنوز هم در برخي نقاط ايران سنت جريان دارد، مانند شهرستان طبس كه وقف‌نامه زنبورك‌زني و نقاره‌زني آن در اداره اوقاف اين شهرستان موجود است.

زمان اجرا، كمك ساعت‌هاي آبي (شامل تشتي بزرگ و فنجان مسي متوسط كه ته آن سوراخ ريزي داشت) مشخص مي‌شد و فنجان را روي آب قرار مي‌دادند و هر بار كه فنجان به زير آب مي‌رفت، نقاره‌ها به صدا درمي‌آمد، فردي كه مراقب وقت نگهداشتن با اين ساعت بود را فنجان‌كش مي‌گفتند. او اغلب سر گروه دهل‌زن‌ها و نقاره‌زن‌ها نيز بود.

* برگرفته از کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به کوشش هوشنگ جاوید،‌ انتشارات سوره مهر،‌۱۳۸۳