آرمان هیأت - آشامیدن اندیشه‌های پاک در معیت پاکان

نشریه خیمه؛ مناسک-محمدصادق امینی: نيايش نه تنها در تکامل انسان به‌ صورت بي‌نظيري تأثير دارد، بلكه نيرويي پيونددهنده است كه انسجام و وحدت دروني اديان گوناگون را باعث مي‌شود؛ از اين‌روست كه جامعه‌شناسان معتقدند، نيايش‌ كاركردهاي فردي و اجتماعي بسيار دارد.

از نگاه جامعه‌شناسان كاركردهاي فردي نيايش عبارت‌اند از: رسيدن به آرامش روحي و رواني، جلوگيري از اعمال زشت و ناپسند و آسان شدن تحمل مرارت‌ها و ناملايمات كه در نهايت استقامت بيشتر در زندگي و تكامل معنوي را موجب مي‌شود.

درباره كاركردهاي اجتماعي نيايش نيز می‌توان اشاره كرد كه از رهگذر عبادت و نيايش، رسيدن به وحدت در جامعة بشري ميسر مي‌شود كه پيامد چنين نگرشي در نهايت، دست يافتن به صلح و دوستي در جهان خواهد بود.

ماهاتما گاندي، رهبر فقيد جنبش هند، دربارة نيايش جمعي مي‌‌گويد: «انساني كه در معيت پاكان قرار مي‌گيرد، انديشه‌هاي پاك مي‌آشامد؛ همين‌طور اگر انساني پاك در جمعي حضور داشته باشد، ديگران نيز از پاكي وي اثر مي‌پذيرند.»؛ به همين علت گاندي نتيجه مي‌گيرد كه نيايش جمعي مي‌تواند مردم را با يكديگر متحد سازد و آنان را به جامعه‌اي واقعي تبديل كند؛ اما جدا از همة توانايي‌هاي مثبت و عظيمي كه در بطن نيايش‌ جمعي وجود دارد، نبايد اين حقيقت را ناديده گرفت كه نيايش‌هاي جمعي ممكن است به دليل وارد شدن سليقه‌هاي شخصي در هدايت و برگزاري چنين جلساتي دچار آفاتي شود؛ آفاتي كه به باور بسياري از كارشناسان مذهبي مي‌تواند، در آينده‌اي نزديك، در روند برگزاري چنين جلساتي به‌صورت منفي مؤثر باشند.

نبايد از نيايش فردي غفلت کرد
انسان موجودي است كه هم جنبة فردي و هم جنبة اجتماعي دارد. توجه هم‌زمان به هر يك از اين ابعاد، از جمله موضوعاتي است كه در دين مبين اسلام به‌طور خاص بدان توجه شده است و حتي مي‌بينيم هنگامي كه از نيايش سخن است، اسلام مسلمانان را هم به نيايش فردي و هم به نيايش جمعي توصيه مي‌كند؛ براي مثال زيارت خانة خدا و خواندن نمازهاي يوميه از مواردي است كه اسلام، مسلمانان را به انجام آنها به صورت گروهي دعوت كرده است.

در همين حال روايات بسياري نيز دربارة خلوت كردن با خدا و راز و نياز با او وجود دارد كه نشان‌دهندة توجهي است که دين اسلام به نيايش‌هاي فردي دارد. مجموعه‌اي از اين شواهد، نشان مي‌دهد كه در اسلام نيايش‌هاي فردي و جمعي مكمل يكديگر هستند.

در ضمن با پيروزي انقلاب اسلامي، شرايط مناسبي در جامعة ما براي انجام هرچه بيشتر فرايض ديني به‌صورت دسته‌جمعي به ‌وجود آمد كه با استقبال بي‌نظير مردم در طول چند دهة گذشته همراه بوده است.

در واقع نگاهي به تاريخچة جلسه‌هاي مذهبي و نيايش‌هاي جمعي در كشور ما نشان مي‌دهد، چنين جلساتي، نه‌تنها در پيروزي انقلاب اسلامي، بلكه حتي در تقويت روحية رزمندگان در مدت 8 سال جنگ تحميلي و رويارويي با تهاجم فرهنگي دشمن به‌صورت بسيار ارزشمندي نقش داشته و دارد. البته ضروري است كه بگوييم، هرچند نيايش‌هاي جمعي توجه بسياري را به خود جلب كرده است، به نظر مي‌رسد كه در تشويق مردم به نيايش‌هاي فردي به‌نوعي غفلت
شده است.

در همين خصوص حجت‌الاسلام رضا اسکندری، پژوهشگر قرآن و مهدویت با ارزشمند خواندن توجه دستگاه‌های مذهبی به ترویج فرهنگ نیایش جمعی، مي‌گويد: «سوق دادن مردم به سمت نیایش‌های جمعی بسیار ارزشمند است و اين كار از توانايي‌هاي عظیم فرهنگی و اجتماعی برخوردار است؛ ولی از نیایش‌های فردی نيز نباید غفلت كرد».

وي با تأكيد بر ضرورت دقت و بررسي سیره اهل ‌بیت (ع) می‌افزايد: «ما روایت‌های متعددی داریم که اولین نفری باشید که به مسجد وارد می‌شوید و آخرین نفر باشید که از مسجد خارج می‌شوید تا بتوانید در این زمان که تنها در مسجد هستيد، خلوتی داشته باشيد و با خدای خود راز و نیاز کنيد.

در واقع سیره اهل بیت (ع) و دستوراتی که از اين بزرگواران به ما رسیده، نشان می‌دهد که به نیایش فردی بسیار توجه شده است و بايد دستگاه‌های فرهنگی مثل صدا و سیما يا دفتر تبلیغات حوزة علمیة قم نسبت به این مسئله بيشتر توجه کنند و تلاش کنند تا این سیره را دوباره احیا کنند؛ چون آثار و برکات بسیاری خواهد داشت.» اين پژوهشگر قرآن و موضوعات مهدوی همچنین با اشاره به اینکه نیایش فردی برای رشد معنوی و تعالی انسان، آثار بي‌نظير و درخشاني دارد، تصریح می‌کند: «در واقع دعای فردی تعاملی بین انسان با خدای متعال است، بدون اینکه هیچ حواشی‌اي وجود داشته باشد؛ در حالي كه بيشتر آثار دعای جمعی فرهنگی است. در واقع بايد گفت كه نیایش جمعی، یک پیش‌زمینه و مقدمه‌ای برای سوق دادن انسان‌ها به سمت نیایش فردی است.»

به باور وي، هدف غایی و کامل‌تر ما در جامعه از تشویق مردم به نیایش‌های جمعی بايد سوق دادن انسان‌ها به سمت دعا و راز و نیاز کردن با خدای متعال باشد تا در زندگی فردی خودشان به دعا و نيايش اهتمام بیشتری داشته باشند.

حجت‌الاسلام والمسلمين اسکندری در توضيح بيشتر اظهارات خود مي‌افزايد: «در واجبات دين ما تأکید شده است که نماز را به جاي «فرادي» در مسجد همراه با جماعت بخوانیم. ضمن اینکه تأكيد شده است كه نماز شب را در جای خلوت و نه در میان جمع بخوانیم؛ یعنی فضیلت خواندن نماز شب، بیشتر در این موضوع نهفته است که نمازگزار به تنهایی و در خلوت با خدای خودش راز و نیاز کند؛ بنابراين اگر ما در آنجا به نیایش جمعی اشاره می‌کنیم، هدف نهادينه کردن فرهنگ دعا در جامعه است؛ ولی ما در جايگاه مسلماني در جامعة اسلامي، بهترين حالتي که مي‌توانيم داشته باشيم، فرصت داشتن براي ساعاتي است که جدا از انجام واجبات، با خدای متعال خلوت و با او راز و نیاز کنيم که مطلوب دین است و سیرة اهل بیت (ع) نیز همین است.»

اين پژوهشگر قرآن ومفاهیم مهدوی همچنین دربارة آفاتی که نیایش‌های جمعی را تهدید می‌کند، معتقد است: «اساس دعا، راز و نیاز با خداست و اگر بعضی اوقات دعا را قطع ‌کنیم و شروع به نصیحت یا ذکر مصیبتی کنیم، به آهنگ دعا لطمه می‌زنيم؛ در حالی که وقتی با یک دعا شروع به راز و نیاز با خدا می‌کنیم، باید با همان مضامین و همان آهنگ به آن دعا مشغول شویم و سعی کنیم کلمات دعا را همان‌طور که خود معصوم (ع) بیان کرده، بیان کنیم و چیزی را از خودمان کم و زیاد نکنیم؛ چون دعا الگویی از طرف معصوم (ع) برای راز و نیاز کردن با خدای متعال است؛ پس ما باید همان الگو را از ابتدا تا انتها دنبال کنیم.»

حجت‌الاسلام اسکندری تصريح می‌كند: «دعا کلید است؛ مثل کلیدی که در اتاق را با آن باز می‌کنیم. اگر دندانه‌های کلید کم و زیاد شود، آن در، ديگر باز نمی‌شود؛ پس اگر ما خواهان نتیجه گرفتن هستیم، باید دعا را به همان صورتی که معصوم (ع) یاد داده‌ است، بخوانیم و اگر چیزی را از خودمان کم و زیاد کرديم يا در بین دعا مداحی را شروع کرديم یا ساير مطالب را بيان‌کرديم، به مضمون دعا لطمه زده‌ایم.»

اين پژوهشگر دربارة بيان مباحث سياسي در نيايش‌هاي جمعي مي‌افزايد: «در مناسبت‌هایی مثل برگزاری دعای ندبه، متداول شده است كه يك سخنران قبل از خواندن دعا سخنراني مي‌كند که حتي اگر بحث سیاسی هم بکند، اشکالی ندارد؛ چون در واقع در فضای برگزاری دعای ندبه یا دعای توسل لازم است كه مطالب اخلاقی، سیاسی و اجتماعی مورد نیاز جامعه هم بيان شود؛ چون دیانت ما عین سیاست ماست؛ ولی مداحان عزیز قبل از دعا یا بعد از آن می‌توانند روضه‌خوانی و مداحی کنند و مصیبت‌ها را بیان کنند که این در جای خودش بسیار ارزشمند است؛ پس باید تدبیر شود که از این فضاها درست استفاده کنیم تا بتوانیم از ابعاد گوناگون معنوی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی نيايش‌هاي جمعي با توجه به ظرايفی که در دستورات دینی بیان شده است، درست استفاده کنیم.»

«فرديت» مورد تأكيد اسلام نيست
حجت‌الاسلام عزیزالله رزاقی، مستشار دیوان‌عالی کشور نيز درباره توجه خاص اسلام به نيايش‌هاي جمعي مي‌گويد: «شايد مهم‌ترين علت توجه اسلام به نيايش‌هاي جمعي مسئلة ظهور حضرت مهدي (عج) باشد؛ زيرا فلسفة تأخیر امام زمان (عج) در بلوغ انسانیت است و از آنجايي كه نه گروهي از انسان‌ها، بلكه مجموعة جهان بشری باید برای پذیرش وجود مقدس امام زمان (عج) آماده شود؛ پس توجه و تأكيد بر انجام نيايش‌ها به صورت جمعي را شاهد هستيم.»

وي با اشاره به اينكه انسان با بررسی آیات و روایات درمی‌یابد که تلاش اسلام همواره سوق دادن جماعت مسلمانان به سوی تقرب به ذات مقدس حق تعالی است، مي‌افزايد: «ما در نماز در سورة حمد مي‌خوانيم: «ایاک نعبد و ایاک نستعین، اهدنا صراط المستقیم» اين عبارات جمع است كه خود دال بر توجهي است که اسلام به جمع و جماعت دارد. در كنار اين موضوع، نماز جماعت یا نماز جمعه را داريم که به معنای جمع و اجتماع است و همگی اين موارد بر این موضوع دلالت دارند که اسلام به‌طور خاص به مسائل جمعي توجه دارد.»

حجت‌الاسلام والمسلمين رزاقی در توضيح بيشتر اظهارات خود تصريح مي‌‌كند: «به‌طور کلي اسلام توجه دارد که حضور در جماعت اثرات بیشتر و بهتری دارد؛ در حالي که فردی بودن برخی فرايض مانع و ایرادی ندارد. در واقع بايد گفت، هرچند می‌توان بسياري از دعاها را به صورت فردی خواند، فردی بودن آن مورد تأکید واقع نشده است.»

وي همچنين دربارة آفاتي مانند بيان مباحث سليقه‌اي در نيايش‌هاي جمعي مي‌گويد: «ممکن است، آن اندازه که انسان در نیایشي فردی توجه داشته باشد، در نیایش جمعی نداشته باشد یا آن هماهنگی که در عبادتي فردی وجود دارد، در عبادتي جمعی وجود نداشته باشد. همچنين بحث‌های سلیقه‌ای احتمالي كه در یک نیایش جمعی مطرح مي‌شود، در یک نیایش فردی وجود ندارد؛ ولی هيچ كدام از اینها مشکلات نيايش جمعی نیست، چون می‌توان به مداح یا فردی که دعا را می‌خواند، در این باره تذکر داد.»

اين مستشار دیوان‌عالی کشور با اشاره به اينكه ذکر مسائل سیاسی و اجتماعي به معرفت و شناخت مردم و همچنين تناسب موقعیت زمان و مکان بستگي دارد، تصريح مي‌كند: «گاهی ممکن است، ذکر جمله‌اي سیاسی وسط دعا بسيار هم مؤثر باشد؛ ولی همان‌طور که بزرگان فرموده‌اند، دعا باید به همان ترتیبی که آمده است، شروع و به پایان رسانده شود تا هماهنگی و انسجام دعا حفظ شود. با وجود اين، ممکن است که با انجام برخی اقدامات و تذکر دادن‌ها، مشکلات موجود در مورد نیایش‌های جمعی را نیز برطرف کرد.»

نیایش فردی و جمعی باید مکمل هم باشند
هرچند حجت‌الاسلام والمسلمين اسکندری بر لزوم توجه بيشتر به نيايش‌‌هاي فردي تأكيد مي‌كند و حجت‌الاسلام والمسلمين رزاقي بيشتر بر توجه اسلام به نيايش‌هاي جمعي تصريح دارد، آن‌طور كه حجت‌الاسلام والمسلمين علي‌اكبر صمدي، نويسنده و پژوهشگر ديني مي‌گويد، اسلام توأمان به نیایش فردی و به نیايش جمعی توجه دارد و اين دو را لازم و ملزوم يكديگر مي‌داند.

وي در اين باره مي‌گويد: «در اسلام نيايش فردي و جمعي هركدام از زاوية خاصي درخور بررسي هستند. کسي که می‌خواهد، جنبة اخلاص بیشتری داشته باشد و با خدا راحت‌تر خلوت كند، بیشتر به نیایش فردی رو مي‌آورد. از سوي ديگر، ما در اسلام دستورهايي نيز دربارة نیایش جمعی داریم.»

به باور حجت‌الاسلام و المسلمين صمدي، چون نیایش فردی و جمعی مکمل هم هستند، نمی‌توان یکی را بر دیگری برتر دانست؛ زيرا هركدام در جای خود حائز اهمیت‌ است. نويسندة كتاب‌ «آثار گناه در زندگی و راه جبران» دربارة آفاتی که ممکن است، نیایش‌های جمعی به آن دچار شوند، تصريح مي‌‌كند: «هیچ شکی نیست که نیایش‌های جمعی ممکن است، به برخی آفت‌های ناشی از ديدگاه‌هاي سلیقه‌ای دچار شوند؛ ولی معناي آن ايراد داشتن دعا يا نيايش جمعي نيست، بلکه این آفت‌ها ناشی از مشکلات و سلیقه‌هایی است که خود ما وارد نیایش‌های جمعی كرده‌‌ایم؛ یعنی سلیقه‌ها و ذوق‌های گوناگوني مثل برخی بدعت‌هایی که وارد دین شده، در این نیایش‌ها وارد شده است، در صورتی که اصل مسئله مشکلی ندارد.»

حجت‌الاسلام و المسلمين صمدي با اشاره به اينكه نمی‌توان سلیقه‌ها و دیدگاه‌های خاصی را که به نحوة اجرای برخی نیایش‌های جمعی وارد شده است، به پای اصل قضیه گذاشت، مي‌افزايد: «نمی‌توان به دليل برخي آفت‌هایی که خود ما وارد نيايش‌هاي جمعي کرده‌ایم، اصل قضیه را نادیده گرفت؛ پس ما باید ببینیم که نظر اسلام چیست. ما می‌بینیم که نیایش جمعی منهای حواشی و نظرهایی که برخي از مردم اعمال می‌کنند، بسیار مثبت است.»

وي درباره راهکارهایی که می‌توان برای بهره‌برداری بیشتر از نیایش‌هاي جمعی و جلوگیری از ورود رفتارهای سلیقه‌ای به اين جلسات در نظر گرفت، می‌گوید: «راهکارها همان دستورهایی است که از سوی ائمه اطهار (ع) به ما رسیده است. با وجود اين، بعضي تذکر دادن‌ها نيز می‌تواند برای اصلاح برخی کج‌روی‌ها مؤثر باشد.

من می‌دانم که آیت‌الله جوادی آملي دربارة این موضوع تذکراتی داده‌اند و در بسياري از جاها کساني که تذکرات ایشان را شنیده‌اند، به دقت آنها را رعایت می‌کنند. ایشان در شب‌های قدر که قرآن به سر می‌گیرند، برخلاف برخی ديگر که در هر فرازی مصیبت می‌خوانند، فقط اصول را انجام می‌دهد و چیز دیگری به زبان نمی‌آورند و بسياري نیز به تبعیت از ایشان در شب‌های قدر همین کار را انجام می‌دهند؛ پس مي‌بينيم كه تذکر بسيار مفید است.»

نويسنده كتاب‌هاي «نقـش دوستان در سرنوشت‌ انسان» و «جلوه‌های‌بندگی» تصريح مي‌كند: «من در بسياري از موارد ديده‌ام که بعد از شنیدن تذکر، دیگر در میان دعای کمیل مسئلة حاشيه‌اي گفته نمي‌شود و مصیبتی ذکر نمی‌شود و در عوض، در اول یا آخر دعا این کارها را انجام می‌دهند؛ بنابراين تذکرات بسيار مهم است.

شاید هنوز برخی نمی‌دانند که در دعا نباید به حاشیه رفت و ذهن مستمع را از دعا جدا کرد؛ بنابراين تذکر و راهنمایی می‌تواند مفید باشد تا وقتی انسان اصل دعا را می‌خواند، زیاد به حاشیه نرود. شاید کساني هم که این کارها را انجام می‌دهند، به این دليل باشد که ذهن مستمع را که از جلسه خارج شده است، دوباره به جلسه بازگردانند؛ ولی اصل، همان است که در دعا و توسل زياد به حاشیه رفتن صحیح نیست.»