کد مطلب : ۸۱۹۰
سيماي امام مهدي (عج) در آينة شعر تركي
سيماي موعود در شعر فارسي تا پايان قرن هشتم از احمد احمدي1، سيماي مهدي موعود (عج) در آينة شعر فارسي از استاد محمدعلي مجاهدي، سيماي حضرت مهدي (عج) در آيات و احاديث و نظم فارسي از حسن خاني كشمرزي2، الامل الموعود (حروف ادبية وبحوث علميه في صاحب الزمان (عج) من ارض القطيف) از لؤي محمد شوقي السنبل در سه جلد، سيماي امام مهدي (عج) در شعر عربي از دكتر محمود عبداللهي، دانشنامة شعر مهدوي از طاهره مسلمي‌زاده...۳ .
علاوه بر اينها در گذشته‌هاي دور ما شاهد مجموعه‌هاي شعري سرايشي و تأليفي با محوريت امام زمان (عج) بوده‌ايم؛ براي نمونه مي‌توان به شوق مهدي از علامه بزرگ فيض كاشاني (متوفي ۱۰۹۱ق) و تذكره انجمن قدس تأليف محمد علي عبرت نائيني در دورة قاجار اشاره كرد. امروز هم با انبوه مجموعه‌هاي سرايشي و گردآمده در حوزة شعر مهدوي مواجه هستيم و مي‌توان به ده‌ها مورد از هر سليقه، ذائقه و سبك شعري اشاره كرد.
در حالي كه متأسفانه علي‌رغم پيشينه و كاركرد ادبيات آييني آذربايجان، پژوهش‌هاي در خورِ اين نوع از ادبيات به‌ويژه شعر مهدوي تركي صورت نگرفته است.
پيشينه شعر مهدوي آذربايجان
تركي‌پژوهان ايراني با مشكل كمبود منابع مواجه هستند؛ زيرا بيشتر منابع تركي در دسترس نيستند و به شكل دستنويس در كنج كتابخانه‌ها موجودند و يا با الفباي لاتين (در دو دهة اخير) و با الفباي كيريل (در طول حكومت كمونيستي۴ كه چندين دهه تا فروپاشي اتحاد جماهير شوري ادامه داشت) به چاپ رسيده‌اند و باز هم دست محققان از آن آثار كوتاه است.
با وجود اين بر اساس منابعي كه در دست نگارنده است، پيشينة شعر مهدوي تركي تا قرن نهم مسلم به نظر مي‌رسد. نگارنده اميدوار است با دستيابي به منابع جديد بتواند ريشه‌هاي شعر مهدوي را در سده‌هاي مياني و احياناً آغازين اسلام بيابد.
گستره جغرافيايي شعر مهدوي
شاعران ترك‌زباني كه دربارة حضرت مهدي (عج) شعر سروده‌اند، از گستردگي جغرافيايي ويژه‌اي برخوردارند. اين گستره به مراتب از گسترة شعر مهدوي فارسي بيشتر است؛ زيرا افزون بر شاعران آذري در ايران، شاعران ديگري را در جمهوري آذربايجان، تركيه، گرجستان، تركمنستان و تركان عراق مي‌شناسيم كه مفتخر به سرايش شعر دربارة ساحت مقدس امام زمان (عج) شده‌اند. گرايش به مهدي‌باوري و سرايش اشعار مهدوي در بيرون از ايران، به‌ويژه كشورهاي اتحاد جماهير شوروي پس از فروپاشي شوروي و نيز پيروزي انقلاب اسلامي به رهبري حضرت امام خميني (ره) رشد روز افرون پيدا
كرده است.
قالب‌های مختلف شعري در شعر مهدوي آذربايجان
در شعر مهدوي هم مانند ديگر انواع شعر آييني تركي با قالب‌هاي متنوع روبرو هستيم؛ زيرا علاوه بر بيشتر قالب‌هاي سنتي مشترك در زبان‌هاي فارسي و تركي مانند غزل، مثنوي، رباعي، دوبيتي، قصيده، تركيب‌بند، ترجيع‌بند و... با سبك جديد شعري نيز مواجه هستيم؛ يعني در زبان تركي هم در قالب‌هاي نوين شعر نيز مي‌توان به نمونه‌هايي از شعر مهدوي دست يافت. نكتة شايان ذكر اين است كه شعر مهدوي افزون بر اين قالب‌هاي كهن و نوين مشترك در قالب‌هاي مختص به زبان تركي هم يافت مي‌شود؛ به عنوان نمونه مي‌توان به قالب‌هايي چون باياتي، گرايلي، قوشما و ... اشاره كرد.
موضوعات و گستره شعر مهدوي آذربايجان
در شعر مهدوي تركي موضوعات بسياري مطرح شده است. با سيري در اين‌گونه اشعار مي‌توان به موضوعاتي چون موارد زير برخورد كرد:
۱- معرفي جلوه‌هاي ولايت تكويني مهدوي موعود
۲- تبيين رسالت‌هاي جهاني امام زمان (عج)
۳- سوز و گداز عاشقان در فراق محبوب
۴- التجاء و طلب ديدار حضرتش
۵- منتقم خواندن امام مهدي (عج)
۶- يگانه مصلح جهاني
۷- يگانه عدل‌گستر و دادگر
۸- داستان ولادت حضرت
۹- و ...
پركاران در عرصه شعر مهدوي آذربايجان
تعدادي از شاعران تركي‌سرا، سرودن شعر مهدوي را وجهة همت خويش قرار داده‌اند و به اين وسيله عشق و ارادت قلبي خود را به منصة ظهور رسانده‌اند و واگويه‌هاي دلشان، در قالب اوزان و الفاظ زينت‌بخش مجالس خصوصي و عمومي شده است.
برخي از اين شاعران عبارت‌اند از:
غريبي منتشاء اوغلو، حاج ملا آقا جان زنجاني (عتيق)، غلامعلي آذري، سيد بشير حسيني، ناظر شرف‌خانه‌اي، حاج بابا احمدزاده (غريب).
معروف‌ترين شعر مهدوي
كمتر كسي است كه شعر «اي قلم سؤزلرينده اثر يوخ» را با نواي گرم و استثنايي ابراهيم رهبر نشنيده باشد. چه بسيارند عاشقان و دوستداران مهدي زهرا (س) كه اين شعر ذكر لبشان است. نويسنده بارها با درخواست برادران غير ترك‌زبان براي ترجمة شعر مواجه شده که حاكي از موفقيت و گيرايي شعر «اي قلم» و پسند عمومي اعم از ترك و فارس و عرب و ... است. به همين سبب اين شعر هر هفته جمعه‌ها از تلويزيون پخش مي‌شود؛ بنابراين بايد شعر مذكور را معروف‌ترين شعر مهدوي تركي دانست.
چند نكته
اين مقاله را با بيان چند نكته مهم به پايان مي‌برم:
۱- آسيب‌شناسي، بايدها و نبايدهاي شعر مهدوي را به فرصتي ديگر وامي‌گذارم.
۲- به دليل محدوديت حجم مقاله از آوردن نمونه براي هر يك از موضوعات مطرح شده خودداري شد.
۳- شعر مهدوي آذربايجان از جهات و دريچه‌هاي مختلفي مي‌تواند بحث و بررسي شود و اين مقاله
تنها يك سرنخ محسوب مي‌شود.
پي‌نوشت:
۱- پايان‌نامة مقطع دكتري از احمد احمدي متولد۱۳۱۲. رك: مرجع مهدويت، ص ۲۱۳.
۲- پايان‌نامة مقطع كارشناسي ارشد. رك: همان، ص ۱۹۰.
۳- پيگيري‌هاي چند روزة نويسندة مقاله براي ارتباط با مؤلف و آگاهي از چند و چون چاپ شدن يا نشدن آن به جايي نرسيد. اين دانشنامه بر پاية ۵۰۰۰ مأخذ چاپي و خطي سامان يافته و در ده جلد فراهم آمده است. نمونه‌اي از دو جلد آن به صورت قبل از انتشار، در كتابخانه تخصصي مهدويت وابسته به مؤسسه آينده روشن در قم از نظر بنده گذشت و به حق آن را اثري ارزشمند، خواندني و ماندني يافتم.
۴- در آن سال‌ها كتب مذهبي در اين نوع حكومت‌ها اصلاً جايگاهي نداشت. اشعار مذهبي شاعران چاپ نمي‌شد و حتي كتاب‌سوزي‌هايي نيز صورت مي‌گرفت.
منابع و مآخذ
-آل بيته جوشان قلبلر: قصائد في حب آل البيت (عليهم السلام)، رابطة الزهراء (عليها السلام) لشعراء التركمان، چاپ اول: عراق، كركوك، منشورات مؤسسة تازه للثقافة و التنمية، ۲+۱۸۲ص، رقعي، ۲۰۰۷.
-مرجع مهدويت، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عج) و پايگاه اطلاع‌رساني سراسري اسلامي (پارسا)، چ اول: قم، ۶۶۴ ص، رحلي، ۱۳۸۲.
-تذكره انجمن قدس (مجموعه اشعار مدح حضرت ولي عصر و بزرگداشت نيمه شعبان در اواخر دوره قاجار)، محمدعلي عبرت نائيني، تصحيح: ابوالفضل مرادي با مقدمه دكتر حداد عادل، چاپ اول: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، وزيري، دو جلد، ۱۳۸۷.
-الامل الموعود (حروف ادبية وبحوث علميه في صاحب الزمان (عج) من ارض القطيف)، لؤي محمد شوقی السنبل، الطبعة الاولي، بيروت، دارلعصمـ‹، وزيري، سه جلد، ۱۴۳۰.
-سيمای مهدي موعود (عج) در آينه شعر فارسي، استاد محمدعلي مجاهدي، چاپ اول: انتشارات مسجد مقدس جمكران، ۴۶۴ص، وزيري، ۱۳۸۰.
-سيمای امام مهدي (عج) در شعر عربي، دكتر محمود عبداللهي، چاپ دوم: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، ۳۸۴ص، وزيري، ۱۳۸۴.
-ديوان شاه اسماعيل خطائی، تصحيح: رسول اسماعيل‌زاده، چاپ اول: تهران، انتشارات بين المللي الهدي، ۷۲۱ص، وزيري، ۱۳۸۰.
علاوه بر اينها در گذشته‌هاي دور ما شاهد مجموعه‌هاي شعري سرايشي و تأليفي با محوريت امام زمان (عج) بوده‌ايم؛ براي نمونه مي‌توان به شوق مهدي از علامه بزرگ فيض كاشاني (متوفي ۱۰۹۱ق) و تذكره انجمن قدس تأليف محمد علي عبرت نائيني در دورة قاجار اشاره كرد. امروز هم با انبوه مجموعه‌هاي سرايشي و گردآمده در حوزة شعر مهدوي مواجه هستيم و مي‌توان به ده‌ها مورد از هر سليقه، ذائقه و سبك شعري اشاره كرد.
در حالي كه متأسفانه علي‌رغم پيشينه و كاركرد ادبيات آييني آذربايجان، پژوهش‌هاي در خورِ اين نوع از ادبيات به‌ويژه شعر مهدوي تركي صورت نگرفته است.
پيشينه شعر مهدوي آذربايجان
تركي‌پژوهان ايراني با مشكل كمبود منابع مواجه هستند؛ زيرا بيشتر منابع تركي در دسترس نيستند و به شكل دستنويس در كنج كتابخانه‌ها موجودند و يا با الفباي لاتين (در دو دهة اخير) و با الفباي كيريل (در طول حكومت كمونيستي۴ كه چندين دهه تا فروپاشي اتحاد جماهير شوري ادامه داشت) به چاپ رسيده‌اند و باز هم دست محققان از آن آثار كوتاه است.
با وجود اين بر اساس منابعي كه در دست نگارنده است، پيشينة شعر مهدوي تركي تا قرن نهم مسلم به نظر مي‌رسد. نگارنده اميدوار است با دستيابي به منابع جديد بتواند ريشه‌هاي شعر مهدوي را در سده‌هاي مياني و احياناً آغازين اسلام بيابد.
گستره جغرافيايي شعر مهدوي
شاعران ترك‌زباني كه دربارة حضرت مهدي (عج) شعر سروده‌اند، از گستردگي جغرافيايي ويژه‌اي برخوردارند. اين گستره به مراتب از گسترة شعر مهدوي فارسي بيشتر است؛ زيرا افزون بر شاعران آذري در ايران، شاعران ديگري را در جمهوري آذربايجان، تركيه، گرجستان، تركمنستان و تركان عراق مي‌شناسيم كه مفتخر به سرايش شعر دربارة ساحت مقدس امام زمان (عج) شده‌اند. گرايش به مهدي‌باوري و سرايش اشعار مهدوي در بيرون از ايران، به‌ويژه كشورهاي اتحاد جماهير شوروي پس از فروپاشي شوروي و نيز پيروزي انقلاب اسلامي به رهبري حضرت امام خميني (ره) رشد روز افرون پيدا
كرده است.
قالب‌های مختلف شعري در شعر مهدوي آذربايجان
در شعر مهدوي هم مانند ديگر انواع شعر آييني تركي با قالب‌هاي متنوع روبرو هستيم؛ زيرا علاوه بر بيشتر قالب‌هاي سنتي مشترك در زبان‌هاي فارسي و تركي مانند غزل، مثنوي، رباعي، دوبيتي، قصيده، تركيب‌بند، ترجيع‌بند و... با سبك جديد شعري نيز مواجه هستيم؛ يعني در زبان تركي هم در قالب‌هاي نوين شعر نيز مي‌توان به نمونه‌هايي از شعر مهدوي دست يافت. نكتة شايان ذكر اين است كه شعر مهدوي افزون بر اين قالب‌هاي كهن و نوين مشترك در قالب‌هاي مختص به زبان تركي هم يافت مي‌شود؛ به عنوان نمونه مي‌توان به قالب‌هايي چون باياتي، گرايلي، قوشما و ... اشاره كرد.
موضوعات و گستره شعر مهدوي آذربايجان
در شعر مهدوي تركي موضوعات بسياري مطرح شده است. با سيري در اين‌گونه اشعار مي‌توان به موضوعاتي چون موارد زير برخورد كرد:
۱- معرفي جلوه‌هاي ولايت تكويني مهدوي موعود
۲- تبيين رسالت‌هاي جهاني امام زمان (عج)
۳- سوز و گداز عاشقان در فراق محبوب
۴- التجاء و طلب ديدار حضرتش
۵- منتقم خواندن امام مهدي (عج)
۶- يگانه مصلح جهاني
۷- يگانه عدل‌گستر و دادگر
۸- داستان ولادت حضرت
۹- و ...
پركاران در عرصه شعر مهدوي آذربايجان
تعدادي از شاعران تركي‌سرا، سرودن شعر مهدوي را وجهة همت خويش قرار داده‌اند و به اين وسيله عشق و ارادت قلبي خود را به منصة ظهور رسانده‌اند و واگويه‌هاي دلشان، در قالب اوزان و الفاظ زينت‌بخش مجالس خصوصي و عمومي شده است.
برخي از اين شاعران عبارت‌اند از:
غريبي منتشاء اوغلو، حاج ملا آقا جان زنجاني (عتيق)، غلامعلي آذري، سيد بشير حسيني، ناظر شرف‌خانه‌اي، حاج بابا احمدزاده (غريب).
معروف‌ترين شعر مهدوي
كمتر كسي است كه شعر «اي قلم سؤزلرينده اثر يوخ» را با نواي گرم و استثنايي ابراهيم رهبر نشنيده باشد. چه بسيارند عاشقان و دوستداران مهدي زهرا (س) كه اين شعر ذكر لبشان است. نويسنده بارها با درخواست برادران غير ترك‌زبان براي ترجمة شعر مواجه شده که حاكي از موفقيت و گيرايي شعر «اي قلم» و پسند عمومي اعم از ترك و فارس و عرب و ... است. به همين سبب اين شعر هر هفته جمعه‌ها از تلويزيون پخش مي‌شود؛ بنابراين بايد شعر مذكور را معروف‌ترين شعر مهدوي تركي دانست.
چند نكته
اين مقاله را با بيان چند نكته مهم به پايان مي‌برم:
۱- آسيب‌شناسي، بايدها و نبايدهاي شعر مهدوي را به فرصتي ديگر وامي‌گذارم.
۲- به دليل محدوديت حجم مقاله از آوردن نمونه براي هر يك از موضوعات مطرح شده خودداري شد.
۳- شعر مهدوي آذربايجان از جهات و دريچه‌هاي مختلفي مي‌تواند بحث و بررسي شود و اين مقاله
تنها يك سرنخ محسوب مي‌شود.
پي‌نوشت:
۱- پايان‌نامة مقطع دكتري از احمد احمدي متولد۱۳۱۲. رك: مرجع مهدويت، ص ۲۱۳.
۲- پايان‌نامة مقطع كارشناسي ارشد. رك: همان، ص ۱۹۰.
۳- پيگيري‌هاي چند روزة نويسندة مقاله براي ارتباط با مؤلف و آگاهي از چند و چون چاپ شدن يا نشدن آن به جايي نرسيد. اين دانشنامه بر پاية ۵۰۰۰ مأخذ چاپي و خطي سامان يافته و در ده جلد فراهم آمده است. نمونه‌اي از دو جلد آن به صورت قبل از انتشار، در كتابخانه تخصصي مهدويت وابسته به مؤسسه آينده روشن در قم از نظر بنده گذشت و به حق آن را اثري ارزشمند، خواندني و ماندني يافتم.
۴- در آن سال‌ها كتب مذهبي در اين نوع حكومت‌ها اصلاً جايگاهي نداشت. اشعار مذهبي شاعران چاپ نمي‌شد و حتي كتاب‌سوزي‌هايي نيز صورت مي‌گرفت.
منابع و مآخذ
-آل بيته جوشان قلبلر: قصائد في حب آل البيت (عليهم السلام)، رابطة الزهراء (عليها السلام) لشعراء التركمان، چاپ اول: عراق، كركوك، منشورات مؤسسة تازه للثقافة و التنمية، ۲+۱۸۲ص، رقعي، ۲۰۰۷.
-مرجع مهدويت، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عج) و پايگاه اطلاع‌رساني سراسري اسلامي (پارسا)، چ اول: قم، ۶۶۴ ص، رحلي، ۱۳۸۲.
-تذكره انجمن قدس (مجموعه اشعار مدح حضرت ولي عصر و بزرگداشت نيمه شعبان در اواخر دوره قاجار)، محمدعلي عبرت نائيني، تصحيح: ابوالفضل مرادي با مقدمه دكتر حداد عادل، چاپ اول: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، وزيري، دو جلد، ۱۳۸۷.
-الامل الموعود (حروف ادبية وبحوث علميه في صاحب الزمان (عج) من ارض القطيف)، لؤي محمد شوقی السنبل، الطبعة الاولي، بيروت، دارلعصمـ‹، وزيري، سه جلد، ۱۴۳۰.
-سيمای مهدي موعود (عج) در آينه شعر فارسي، استاد محمدعلي مجاهدي، چاپ اول: انتشارات مسجد مقدس جمكران، ۴۶۴ص، وزيري، ۱۳۸۰.
-سيمای امام مهدي (عج) در شعر عربي، دكتر محمود عبداللهي، چاپ دوم: قم، انتشارات مسجد مقدس جمكران، ۳۸۴ص، وزيري، ۱۳۸۴.
-ديوان شاه اسماعيل خطائی، تصحيح: رسول اسماعيل‌زاده، چاپ اول: تهران، انتشارات بين المللي الهدي، ۷۲۱ص، وزيري، ۱۳۸۰.
