آرمان هیأت - درباره مقتل‌خوانی (مقتل‌سرایی)

مناسک: در بررسي مقوله شعر درمي‌يابيم كه پنج عنصر عاطفه، تخيل، آهنگ، زبان و شكل در آن دخيل هستند كه دو عنصر اول در پهنه انديشه و ادراك قرار مي‌گيرد و عناصر بعدي براساس تجربيات ديداري، شنيداري و كسبي است، عاطفه در بعد روان‌شناختي نتيجه تاثيرپذيري از جهان بيرون و ذهنيات است كه در آن پيوستگي ذاتي (فطري) دخالت دارد و مايه اصلي آفرينش اثر مي‌شود.

در بررسي مقوله شعر درمي‌يابيم كه پنج عنصر عاطفه، تخيل، آهنگ، زبان و شكل در آن دخيل هستند كه دو عنصر اول در پهنه انديشه و ادراك قرار مي‌گيرد و عناصر بعدي براساس تجربيات ديداري، شنيداري و كسبي است، عاطفه در بعد روان‌شناختي نتيجه تاثيرپذيري از جهان بيرون و ذهنيات است كه در آن پيوستگي ذاتي (فطري) دخالت دارد و مايه اصلي آفرينش اثر مي‌شود.

در اين مقوله انسان با دل خود به خلوت مي‌نشيند و تنش‌هاي درون را ضرباهنگ قلب – ارتباط در قالب كلامي كه از چرخشت روح در فضايي ماورايي – حسي – تخيلي شكل مي‌گيرد بر زبان آورده، روي كاغذ مي‌نگارد، اكثر اين‌گونه اشعار بيانگر احساس واقعي كشش، گرايش، آرزو و درك درد با شادماني است، با همه آشنا است و بر دل‌ها مي‌نشيند.

يكي از اين‌گونه شعرسرائي‌ها، مقتل‌سرايي است، كه باعث ايجاد شيوه‌اي در هنر موسيقي آوازي ايراني با بن‌مايه‌هاي مذهبي شده كه به آن «مقتل‌خواني» مي‌گفته‌اند.

مقتل‌سرايي و به تبع آن مقتل‌خواني، از زمان به شهادت رسيدن اميرمومنان علي (ع) آغاز شد و «اصبغ ابن‌نباته» اولين كسي است كه بر اين امر اهتمام ورزيده است، گرچه كه پيش از آن در مرگ عثمان نيز مقتل سروده‌اند اما اوج رواج و پرباري مقتل از زمان شهادت مولا علي (ع) آغاز شده است، اصبغ كسي است كه «ابوبكر قطان ذوري» معتقد است كه اولين «مقتل‌الحسين(ع)» را نيز سروده است.

آنچه كه از نوشتارهاي تاريخي در مورد مقتل‌سرايي مي‌توان به دست آورد اينكه مقتل از سوي علماء اهل سنت مورد استقبال بوده و بسياري از كسان مشهور در مقتل سرايي همگي سني مذهب بوده‌اند، كساني چون «ابن ابي‌الدنيا»: «ابومخنف لوط ابن يحيي»، «محمد بن ذكريا بن دينار غلابي»، اما آنچه كه از نظر استقبال عموم شيعه و سني قرار گرفته و مضمون آن مورد قبول بوده، آثار ابن‌ابي‌الدنيا و حسين ابن صفوان است كه از همه مشهورتر بوده‌اند.

پس از آنكه مقتل‌خواني به خاطر زيبايي بيان و آهنگين بودن زمينه‌هاي اجرايي آن در ايران شناخته شد، ايرانيان ضمن استقبال از آن به سرايش مقتل نيز پرداختند كه از مشهورترين مقتل‌سرايان ايراني، ابوالفرج اصفهاني نويسنده كتاب آوازها (الاغاني) است كه «مقاتل الطالبين» را نوشته و پس از او «حاكم نيشابوري» قرار دارد كه مناقب علي(ع) را به نگارش درآورده است.

نمونه‌اي از اشعار مقتل الامام اميرالمومنين علي ابن ابيطالب (ع) از ابي‌بكر بن عبدالله بن محمد بن عبيد مشهور به ابن ابي‌الدنيا:

حمت ليدخل جنات ابوحسن (ع) واوقدت بعهد للقاتل النار
ماذا اراد نجير الناس كلهم دنيا اوهداهم للحق آن حاروا؟
يقول ماقال عن قول النبي فما يخالف الجهر منه فيه اسرار
تزورهام كلثوم و نسوتها لاكالمزور و لا كالزور زوار
يبكين اروع ميمونا نقيبه يحمي الذماراذا معشر جاروا

ترجمان پارسي:
گاه آن فرا رسيد كه ابوالحسن (ع) به بهشت درآيد و پس از او، قاتلش بر آتش افروخته شود.
او نسبت به بهترين همه مردم در دينداري رهنمونترين آنان به راه حق به هنگامي كه سرگردان شوند، چه مي‌خواست؟
هر سخني كه مي‌گويد از گفته پيامبر (ص) است و آشكارا و مخالف با نهان نيست.
ام‌كلثوم و بانوان همراهش به راستي و حقيقت، (نه همچون زائران دروغگو) از او ديدار مي‌كنند.
آنان بر آن دلير فرخنده سرشت مي‌گريند، همو كه هرگاه گروهي بر او پناه برند، تعهد خود را پاس مي‌دارد.

مقتل‌سرائي در ايران پس از رواج دين اسلام به زبان‌هاي تركي، كردي، لري و فارسي نيز انجام شده است كه مقتل امام حسين (ع) سروده عبدالله زيور شاعر مشهور و معروف كردستاني (اهل چشمه آهوان (كافي آسكان) محله‌اي در منطقه پشدر سليمانيه عراق فعلي) است. او پسر محمد افندي پسر ملا رسول بوده و مدتي بسيار در مكتب شيخ سعيد حفيد تلمذ ميكرده و پس از توطئه انگليسي‌ها كه منجر به دستگيري شيخ حفيد شد، به ايران آمد و سپس به سليمانيه و خانقين بازگشت و در محرم ۱۳۲۶ه ش در آنجا دارفاني را وداع گفته و در تپه جوگه به خاك سپرده شد.

از ديگر آثار او قصص الانبياء از عمان تا عماديه، فرهنگ زيور (فرهنگ اختر كبير)، بانگي حه ق، امير استقلال، ژيان و ژين و زاري، كرمانجي است كه اين كتاب خود سندي بسيار محكم درباره آوازهاي زاري كرمانجي است كه نمونه‌هاي آن را در شمال خراسان با عنوان «زارنجي» كه همه توسل به ائمه (ع) است ‌می‌توان هنوز شنيد.

* برگرفته از کتاب «موسیقی رمضان در ایران» به کوشش هوشنگ جاوید،‌ انتشارات سوره مهر،‌۱۳۸۳