آیین تشت‌گذاری یکی از قدیمی‌ترین سنت‌ها و مناسک ایرانی است که به پیشواز عزاداری‌های محرم می‌رود.

اردبیل،زنجان،بناب،تالش و بسیاری از شهرهای دیگر ایران آن را سه روز پیش از آغاز ماه محرم طی تشریفات خاص و مراسمی پرشور برگزار می‌کنند.

به نظر می‌رسد اين سنت با الهام از اقدام سالار شهيدان و يادآور رفتار جوانمردانه امام حسين(ع) است. بر اساس روایت‌ها ایشان در روز ۲۷ ذيحجه آب مشک‌ها را در تشت‌ها ريخته و لشکر حر و اسبان سپاه او را سيراب می‌کنند.

مراسم تشت‌گذاری در اردبیل از ۲۷ ذیحجه شروع می‌شود و در سی‌ام این ماه به پایان می‌رسد.

براساس یک رسم قدیمی شهر اردبیل به شش محله بزرگ تقسیم می‌شود و هر یک از محلات کوچک نیز با توجه به موقعیت جغرافیایی، تابع یکی از این محلات ششگانه می‌شود.

شروع تشت‌گذاری در سه روز مانده به محرم طوری برنامه‌ریزی شده است که هر روز در دو محله بزرگ این مراسم برگزار شود.

در روز اول در محلات طوی و اوغی میان، روز دوم در محلات اوچدکان و سرچشمه و در آخرین روز از ماه ذیحجه تشت‌گذاری در دو محله پیرعبدالملک و عالی قاپو  مراسم برگزار می‌شود. 

تشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند گرد، از جنس برنز و یا مس است.

بعد از عزاداری، ریش‌سفیدان و عاشقان حسین در هر محله، تشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند. 

حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلو آنها دسته سینه زنی با شعار الدخیل یا ابوالفضل، سینه می‌زند.

پس از آن ریش‌سفیدان با دور زدن مسجد، تشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌دهند. آنگاه  تشت‌ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوش‌شان حمل کرده‌اند، پر می‌کنند.

 محل قرار گرفتن تشت در مساجد شهر اردبیل نیز جایگاهی خاص بوده و سکوهایی که برای این منظور مورد استفاده قرار می‌گیرد یکی از ویژگی‌های معماری مساجد این منطقه است.

برخی از مورخان بر این باورند که احداث جایگاه تشت در مساجد اردبیل بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه انجام شده است.

جایگاه مخصوص تشت در یکی از اضلاع دیوار مساجد به صورت طاق‌نما ایجاد می‌شود و در طول سال تشت‌ها روی این سکوها قرار دارند.

قدیمی‌ترین تشت موجود در مساجد اردبیل متعلق به مسجد بازار چاقوسازان است که  قدمت آن به  عصر شاه عباس اول باز می‌گردد.

در داخل و لبه این تشت نقش و نگار گیاه و ماهی حک شده و در لبه آن نیز عبارت و تاریخ «وقف نمود به حضرت عباس ۱۰۳۸» نقش بسته است.

در ارتباط با علت و دلیل برگزاری مراسم تشت‌گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد. عده‌ای اعتقاد بر این دارند که با انجام این مراسم اهمیت آب و جایگاه آن در حادثه کربلا مورد توجه قرار می‌گیرد.

برخی از مورخان با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی(ع) از مکه به سمت کربلا می‌گویند: براساس روایت‌های تاریخی در مسیر راه کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا سربازان حر بن ریاحی در منطقه‌ای به نام زباله راه بر کاروان امام بسته و حرکت آن را متوقف ساخته‌اند.

در این محل سالار شهیدان علی‌رغم کمبود آب دستور می‌دهند تشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌ها پر شود که هم یاران حسین و هم سربازان حر از آن استفاده نمایند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان نیز سیراب شوند.

هرچند که مراسم تشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار شده و قدمتی چندین ساله دارد اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان های همجوار چون آذربایجان شرقی و غربی و زنجان نیز مورد توجه قرار گرفته است.

بعد از قرار گرفتن تشت‌ها در سکوهای مخصوص و در میان حزن و اندوه حاضران، دعای مخصوص خوانده می شود و از آب تشت به عنوان تبرک، اکثریت حاضران و عزاداران استفاده می‌کنند.

بر اساس متن کامل و قدیمی دعای تشت‌گذاری، که به صورت تلفیقی با استفاده از سه زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده می‌توان حدس زد آیین تشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد.

آرمان هیأت