۴- الف: آثاری كه به دست ما نرسیده‏اند یا ندیده‏‌ایم:
این آثار بر اساس سال درگذشت نویسنده مرتب شده است:

۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالقاسم اصبغ بن‌نباته مجاشعی تمیمی حنظلی (سده اول قمری)[۱۰].

شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ق)، ابن ندیم ( ـ ۳۸۰ق) و آقا بزرگ تهرانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۴۸ش) از آن خبر داده‏اند.

نویسنده از یاران امام علی(ع) و راوی برخی از روایات ایشان نیز بود. او پس از شهادت امام، عمر طولانی داشت. بعضی این اثر را اولین گزارش مقتل نگارانه دربارة امام حسین(ع) و عاشورا دانسته‏اند[۱۱].

۲- مقتل أبی عبد الله الحسین (ع)، نوشته جابر‌ بن یزید جعفی ( ـ ۱۲۸ق).

نجاشی و آقا بزرگ از آن یاد كرده‏‌اند[۱۲] و او را از اصحاب خاص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانسته‏اند[۱۳].

۳- مقتل الحسین(ع)، عمار دُهنی ( ـ ۱۳۳ق).

از منابع تاریخ طبری درحوادث مربوط به سال۶۱ است.

۴- مقتل أبی عبدالله الحسین (ع)، نوشتة عبد العزیز بن یحیی بن احمد جلودی (سده دوم قمری).

نویسنده از یاران امام صادق(ع) (۸۰ ـ ۱۴۸ق) بود. شیخ طوسی او را شیعه امامی می‏داند، ولی چنین كتابی از او سراغ ندارد[۱۴]. آقا بزرگ به نقل از رجال نجاشی از این اثر یاد كرده است[۱۵].

۵- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق احمری نهاوندی.

طوسی و آقابزرگ تهرانی از او نام برده‏‏‌اند ولی از تاریخ تولد یا وفات نویسنده یادی نكرده‏اند[۱۶]. اما با قرائن به دست می‏آید در نیمة اول سده دوم زنده بوده است[۱۷]. طوسی او را در نقل روایات ضعیف می‏داند و متهم در دینداری می‏كند[۱۸].

۶- مقتل الحسین(ع)، هشام بن محمد بن سائب بن بشركلبی ( ـ ۲۰۵ق).

وی شیعه[۱۹] بوده و نجاشی در كتاب رجالش (شماره ۱۱۶۶) از این كتاب خبر داده است. گاهی او را در كنار ابومخنف، راویان اصلی كربلا دانسته‏‏‏اند[۲۰].

۷- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، محمد بن عمر واقدی مدنی بغدادی (۱۳۰ ـ ۲۰۷ق). فهرست ابن ندیم از این اثر یاد كرده و او را شیعه‏ای با اعتقادات نیكو دانسته است[۲۱]. سزگین نسبتاً به تفصیل به زندگی‏نامه، آثار و منابع درباره او پرداخته است[۲۲]. سزگین معتقد است، ابن حجر در الإصابة از این اثر بهره برده است[۲۳].

۸- مقتل أبی عبدالله الحسین(ع)، ابوعبیده معمر بن المثنی التیمی( ـ ۲۱۰ق)[۲۴].

ابن طاووس، برخی گزارش‏ها را در لهوف از او برگرفته است. آقا بزرگ نیز از آن یاد كرده است[۲۵].

۹- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالفضل (ابوالمفضل) نصر بن مزاحم منقری عطار ( ـ ۲۱۲ق). ابن ندیم، شیخ طوسی و نجاشی از آن یاد كرده‏اند[۲۶]. آقا بزرگ تهرانی هم از نجاشی نقل كرده است[۲۷]. ابن ندیم او را از نظر علم رجال، هم‏طبقة ابی‏مخنف می‏داند[۲۸].

۱۰- السیرة فی مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابوالحسن علی بن محمد مدائنی، ( ـ ۲۲۴ق). مدائنی كتاب‏های زیادی در تاریخ به ویژه سیرة شخصیت‏ها نوشت. وی سنی مذهب بوده است و كتاب‏های او را به نیكویی ستوده‏اند[۲۹].

۱۱- مقتل الحسین (ع)، نوشتة عبدالله بن احمد (یا محمد) بن ابی‏دنیا ( ـ ۲۸۱ق). شیخ طوسی مذهب او را تسنن می‏داند. شرح حال مختصری از او دركتاب سیر أعلام النبلاء آمده است[۳۰].

۱۲- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة ابواسحاق ابراهیم ثقفی ( ـ ۲۸۳ق).

ابن ندیم و آقا بزرگ تهرانی[۳۱] از آن یاد كرده‏است. آقا بزرگ زندگی‏نامة مختصرش را در المصفی ارائه كرده است[۳۲]. ابن ندیم او را با صفت ثقة العلماء المصنفین ستوده است.

۱۳- الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوعبدالله محمد بن زكریا بن مقتل دینار غلابی ( ـ ۲۹۸ق). ابن ندیم او را به صداقت و اتقان ستوده است و كتاب‏های تاریخی زیادی به او نسبت می‏دهد[۳۳]. غلابی از شیعیان بصره بود.

۱۴- أخبار الحسن و الحسین(ع)، نوشتة ابوحارث اسد بن محدویة بن معبد الورئینی الفسفی ( ـ ۳۱۵ ق).

حیدری قاسمی این اثر را فهرست كرده ولی هیچ‏گونه اطلاعاتی نداده و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۴].

۱۵- مقتل الحسین (ع)، عبدالله بن محمد بغوی ( ـ ۳۱۷ق).

حسون این اثر را با استناد به كشف الظنون، آورده است. عبارت كشف الظنون این‏گونه است: مقتل الإمام الحسین تركی منظوم لمحمود بن عثمان المعروف باللامعی المتوفی سنة ۹۳۸ و لابن القاسم البغوی[۳۵].

۱۶. أخبار فاطمة و الحسن و الحسین رضی الله عنهم، نوشتة ابواشبع ابی‏اكبر محمد بن احمد كاتب بغدادی ( ـ ۳۲۵ق).

حیدری قاسمی این كتاب را نیز فهرست كرده ولی هیچ‏گونه اطلاعاتی ارائه و حتی منبع و مستند خود را ذكر نكرده است[۳۶].

۱۷- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة عمر بن حسن بن علی بن مالك شیبانی معروف به اسنانی یا اشنانی ( ـ ۳۳۹ ق).

كحاله اطلاعات مختصری از او ارائه كرده است[۳۷].

۱۸- مقتل الحسین بن علی(ع)، ابو جعفر بن علی معروف به ابن بابویه قمی و شیخ صدوق (۳۱۱ - ۳۸۱ق).

شیخ طوسی از این كتاب یاد كرده است. بعدها آقا بزرگ تهرانی به تبع او، این كتاب را معرفی كرد[۳۸].

۱۹- مقتل ابی عبدالله الحسین (ع)، نوشته محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سكین (سدة چهارم‏ قمری). نجاشی او را دارای اعتقادی صحیح و نویسنده‏ای توانا می‏دانست[۳۹].

۲۰- مقتل الحسین بن علی (ع)، نوشتة ابوزید عمارة بن زید خیوانی همدانی( - ۴۵۰ ق). آقا بزرگ غیر از مقتل، برای او كتاب المغازی را نام می‏برد. وی اطلاعات خود را از نجاشی گرفته است[۴۰].

۲۱- مقتل الحسین(ع)، نوشتة ابو جعفر محمد بن یحیی طیار قمی( ـ پیش از ۴۵۰ق).

از بزرگان شیعه و راوی احادیث بسیاری بوده است[۴۱].

۲۲- مقتل الحسین بن علی(ع)، نوشتة ابوالحسین الشافعی ( ـ پیش از۴۵۰ ق).

فقط اطلاعات مختصری را نجاشی آورده و آقا بزرگ هم از او برگرفته است[۴۲].

۲۳- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالفضل سلمة بن الخطاب براوستانی ازدورقانی ( ـ پیش‏ از۴۶۰ق). شیخ طوسی و آقا بزرگ به سال تولد و وفات وی اشاره ندارند[۴۳].

۲۴- مقتل أبی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ الطائفه (۳۸۵ – ۴۶۰ق).

شیخ طوسی عنوان اثر را در لابه‏لای معرفی آثارش آورده است. آقا بزرگ هم از آن یاد كرده است[۴۴].

۲۵- مقتل أبی‌عبد‌الله الحسین(ع)، نوشتة محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی معروف به دبة شبیب. شیخ طوسی به زندگی‏نامة وی پرداخته ولی به این اثر اشاره‏ای ندارد[۴۵]. آقا بزرگ و نجاشی از این اثر یاد كرده‏اند[۴۶]. هر سه اثر از تاریخ تولد و وفات وی چیزی نگفته‏اند. زندگی او به یقین، پیش از شیخ طوسی یا لااقل، معاصر او یعنی سدة پنجم قمری است.

۲۶- مقتل الحسین(ع)، نوشتة نجم الدین محمد بن امیرك ابن ابی‏الفضل جعفری قوسینی. آقا بزرگ اطلاعات دربارة او را از فهرست منتجب الدین برگرفته است. منتجب الدین در یك سطر فقط نام و عنوان كتابش رامعرفی كرده و تاریخ تولد و وفات وی را نیاورده است[۴۷]. ولی پیش از منتجب الدین می‏زیسته و از بزرگان سدة پنجم بوده است.

۲۷- المقتل، نوشتة ابن شهر آشوب (محمد بن علی)، (۴۸۸ ـ ۵۸۸ق). آقا بزرگ آن را معرفی كرده است[۴۸].

۲۸- مقتل الحسین (ع)، نوشتة ابوالقاسم محمود بن مبارك واسطی ( ـ۵۹۲ق)

حسون اطلاعات آن را از إیضاح المكنون آورده است[۴۹].



ب: آثار موجود و منتشر شده

ابتدا آثار مستقل و آن‏گاه آثاری كه از كتاب‏های دیگر استخراج شده معرفی می‏شوند:

۱- مقتل الحسین(ع)[۵۰]، لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف معروف به ابومخنف (۹۰ـ۱۵۷ ق).

ابومخنف را شیعة امامیه[۵۱] و راوی اصلی كربلا[۵۲] دانسته‏اند، ولی اصل این كتاب به دست ما نرسیده و آنچه منسوب به ابومخنف چاپ شده، مجعول است[۵۳]. البته گزارشی از آن در تاریخ طبری آمده است. مراجعه به كتاب الأمم و الملوك طبری نشان می‏دهد كتاب مقتل الحسین نزد طبری بوده است، چون بدون واسطه از آن نقل كرده است. البته گاهی از وساطت هشام بن محمد بن سائب كلبی نام می‏برد[۵۴].

این كتاب چاپ‏های مختلف دارد: برای اولین بار در بمبئی، ۱۳۲۶ قمری چاپ سنگی شد. نیز در بحار الأنوار مجلسی (چاپ قدیم در سال ۱۲۸۷ ق) آمده است. حسن غفاری كه این اثر را تصحیح و چاپ كرد دربارة انگیزة خود می‏نویسد: چاپ موجود كه با نام مقتل أبی مخنف است، با گزارش طبری و دیگر گزارش‏های دیگر منابع تعارض دارد؛ به طوری‏ كه یقین پیدا می‏شود كه این چاپ، تمام كتاب ابی مخنف نیست و اشتباهاتی در آن هست. البته ایشان مشخصات آن چاپ را بیان نمی‏كند.

بعضی از پژوهشگران معاصر، گزارش طبری را تحریر یافته و بازسازی شده مقتل ابن مخنف می‏دانند. البته بازسازی‏ای كه رنگ و صبغة اهل سنت گرفته است[۵۵].

این داوری در واقع به گونه‏ای نقد كار خود حسن غفاری هم هست. البته نباید فراموش كرد كه غفاری حواشی ناقدانه و توضیح مفصلی بر مطالب مقتل دارد.

داوری الذریعه این‏ است كه پاره‏ای اشتباهات در این كتاب وجود دارد[۵۶]. داوری برخی دیگر این است كه این كتاب قطعاً از ابی مخنف نیست بلكه از نویسنده یا نویسندگان بعد از او مانند سید ابن طاووس است[۵۷].

چاپ‏های دیگر این كتاب عبارتند از:

مقتل الحسین(ع)، نجف اشرف، بی‏نا، ۱۳۷۳ ق.

مقتل الحسین(ع) و مصرع أهل بیته و أصحابه فی كربلا، تهران، اعلمی، ۱۳۶۶.

وقعة الطف، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۶۷، ۲۸۰ ص.

این كتاب چند ترجمه به فارسی دارد: ترجمة محمد طاهر موسوی دزفولی با عنوان مفتاح البكاء و الحزن و الأسف علی شهید الطف، چاپ سنگی، ۱۳۲۲ ق؛ ترجمة سیف الدین بن محمد تقی محلاتی با نام كنز الأسف علی شهید الطف، فهرست دانشگاه تهران، ج۷، ص ۷۱۰؛ ترجمة محمد باقر انصاری و محمد صادق انصاری، با عنوان اولین تاریخ كربلا، قم، دارالكتاب، ۱۳۶۴، چاپ دوم: ۱۳۶۸. وستنفلد آن را به آلمانی ترجمه كرد[۵۸].

۲- تسمیة من قتل مع الحسین بن علی (ع)، نوشتة فضیل بن زبیر بن عمر بن درهم رسّانی اسدی كوفی (نیمة اول سدة دوم قمری).

رسّانی به اختصار به معرفی شهدای كربلا از جمله حسین بن علی(ع) پرداخته است. نویسنده از اصحاب امام صادق(ع) و امام باقر(ع) بوده است. منابع دربارة وی را محمد رضا جلالی حسینی آورده است[۵۹]. این كتاب توسط عبدالرحیم عقیقی بخشایشی ترجمه شده و در مجموعة سه مقتل گویا آمده است[۶۰].

۳- تخمیس مقصورة ابن دُرید الأزُدی، محمد بن حسن بن درید ازدی (۲۳۳ ـ ۳۲۱ ق/ ۸۳۷ ـ۹۳۳ م)[۶۱].

ابن درید از ادیبان و شاعران صاحب نام عصر خود بود. او دراین قصیده كه نامش را مقصوره نهاد، زندگی حسین بن علی(ع) و مصایب او را به ۲۵۳ بیت شعر درآورده است. شرح‏های فراوانی بر آن نوشته‏اند كه در مقدمة همین چاپ معرفی شده است. هوتسما مقصوره را به لاتین ترجمه كرد و در ۱۷۷۳م به چاپ رساند.

این اثر را چندین نفر در زمان‏های مختلف تخمیس[۶۲] كرده‏اند. اثر حاضر تخمیس موفق الدین انصاری ( ـ ۶۷۷ق) است كه آن را عبدالصاحب عمران دجیلی تصحیح و همراه با توضیحات فراوان در پاورقی، چاپ كرده است.

۴- مقتل الحسین بن علی بن أبی طالب(ع)[۶۳]، سلیمان بن احمد بن ایوب بن مطیر لخمی شامی طبرانی معروف به امام طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰ق).

نویسنده از دانشمندان اهل سنت و نویسندة دو كتاب مهم المعجم الكبیر و المعجم الأوسط است. طبرانی ۱۴۸ روایت از طریق سلسله سند‏های معتبر در اهل سنت را، كه همگی مربوط به حسین بن علی(ع) و شهادت اوست، گردآورده و تدوین كرده است. ناشر در مقدمه می‏نویسد: این اثر قبلاً در عراق منتشر شد و دارای اغلاط و تحریفاتی بود؛ اما چاپ حاضر مصحَّح و منقَّح است. این اثر در قالب تاریخ نگاری روایی ارائه شده است. ابن مسنده زندگی‏نامة كاملی از او در پایان المعجم الكبیر ارائه كرده است.

۵- نور العین فی مشهد الحسین(ع)، نوشته ابراهیم بن محمد اسفراینی مشهور به ابواسحاق اسفراینی و استاد، و ملقب به ركن الدین شافعی ( ـ ۴۱۸ق)

این اثر چاپ‏های متعدد دارد: اولین بار در چاپخانة شرق در مصر، سال ۱۲۹۸قمری و بعد از آن در چاپخانة عبدالرزاق در مصر، ۱۳۰۳قمری چاپ شد. آخرین چاپی كه به دست ما رسیده است دارای این مشخصات بود: قاهره، دار إحیاء الكتب العربیة، ۱۳۶۶ ق.

۶- فضل زیارة الحسین علیه السلام، نوشتة محمد بن علی بن الحسن علوی (۳۶۷ – ۴۴۵ق).

این اثر كه تنها یك نسخة آن در دسترس است، به كوشش سید احمد حسینی معروف به ابو عبدالله شجری منتشر شد[۶۴].

این كتاب مجموعه‏ای از نود روایت در باره حوادث تاریخی و فضیلت زیارت سید الشهداء و عزاداری و گریه بر مصایب آن حضرت است. این روایات با سندهای متصل از مؤلف به ائمه و پیامبر اسلام (ص) می‏رسد و مبوَّب نیست.

نسخة مورد اعتماد مصحح احتمالاً مربوط به سده هفتم قمری است. به نظر مصحح، نسخه دارای تحریفات و كلمات مبهم و مجهول است. در وسط سطرها، برخی عبارات از بین رفته است.

نویسنده از نوادگان امام حسن(ع) و پدرش ابن حمید الرحمن از محدثین كوفه بود.

۷- مقتل الحسین(ع)، نوشتة موفق بن احمد اخطب خوارزم معروف به خوارزمی ( ـ ۵۶۸ ق).

این اثر را آقای محمد سماوی تصحیح و منتشر كرد[۶۵].

۸- مُثیر الأحزان و منُیر سُبُل الأشجان، نوشتة نجم الدین جعفر بن نجیب الدین محمد معروف به ابن نما حلی ( ـ ۶۴۵ ق).

به صورت چاپ سنگی در تهران در ۱۳۱۸ قمری همراه قرة العین فی اخذ ثار الحسین(ع) چاپ شده است. در نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ قمری نیز مستقلاً چاپ شد. ضمیمة جلد دهم بحار الانوار (چاپ قدیم) نیز آمده است.

۹- در السمط فی خبر السبط، نوشتة محمد بن ابی بكر مشهور به ابن ابار بلنسی (۵۹۵ - ۶۵۸ ق)[۶۶].

نویسنده مربوط به غرب جهان اسلام و از دانشمندان بلنسیه است و غیر از ابن ابار خولانی شاعر اشبیلی است. داوری برخی از مورخان این است كه آموزه‏هایی از تشیع مانند توضیح آل البیت و مدح آنها و ضدیت با امویان در آن یافت می‏شود و به قولی بوی شیعیگری می‏دهد. ولی نظر مصححان كتاب این‏ است كه ابن ابار سنی به ضوابط سنی‏گری بوده است[۶۷]. آرای ویژة شیعه مانند عصمت و امامت در این كتاب نیست.

همان‏گونه كه مصححان در مقدمه تذكر داده‏اند، عنوان كتاب غلط انداز است و تداعی می‏كند كه این اثر فقط دربارة حسین بن علی(ع) است درحالی كه دربارة ناگواری‏های زندگانی امام علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) است. البته بیشتر حجم كتاب دربارة امام حسین (ع) است.

۱۰- الملهوف علی قتلی الطفوف، نوشتة علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (۵۹۸ - ۶۶۴ ق).

این اثر یكی از آثار بسیار مهم در عاشورا پژوهی است و می‏توان آن را نقطة عطف در عاشورا نگاری دانست. عنوان‏های این اثر در نسخه‏های خطی متفاوت است؛ گاهی اللهوف و گاهی الملهوف و حتی المسالك فی مقتل الحسین(ع) نامیده شده است[۶۸].

نویسنده در مقدمه انگیزه خود را تدوین كتابی برای زوار كربلا می‏داند كه همراه خود داشته باشند و به اختصار همة وقایع را داشته باشد[۶۹]. میرزا حسین نوری سه اشكال عمده بر این كتاب دارد: ۱- مآخذ و اسناد مطالب را معرفی نكرده است؛ ۲- با عجله نگاشته و از این‏رو اتقان و استحكام لازم را ندارد؛ ۳- اخباری كذب مانند رسیدن اهل بیت در اربعین به كربلا را آورده است[۷۰].

این كتاب چاپ‏های مختلف دارد كه به برخی از آنها اشاره می‏شود[۷۱]:

در جلد دهم چاپ قدیم بحار الانوار آمده است. پس از آن در تهران، ۱۲۷۱ قمری چاپ شد. بعد از آن در سال‏های ۱۲۸۷ تا ۱۴۱۸ قمری بارها در ایران، لبنان، عراق و هند چاپ شده است. بیش از چهار ترجمة فارسی دارد[۷۲]. اولین ترجمة فارسی از محمد طاهر میرزا بن محمد باقر موسوی در ۱۳۲۱ قمری در تهران منتشر شد. حداقل یك ترجمة اردو از آن سراغ داریم كه سید محمد حسین بن سید حسین بخش گانوی (۱۲۸۳ ـ ۱۳۶۲ق) انجام داده است[۷۳]. ولییری در دائرة المعارف اسلام چاپ لیدن در مقالة حسین بن علی(ع)، وستنفلد را مترجم آلمانی این كتاب می‏داند[۷۴].

ج: آثاری كه در ضمن تاریخ نگاری‏های عمومی آمده است:

كسانی همچون طبری، ابن اثیر، ذهبی در كتاب‏های مفصل خود، بخشی را به حادثة كربلا اختصاص داده‏اند. گاهی این بخش‏ها به صورت كتاب مستقلی چاپ شده است. هر دو دسته را تا نیمة اول سدة هفتم (عصر نگارش الملهوف ابن طاووس) در این‏جا معرفی و ارزیابی می‏كنیم:

۱- ترجمة الحسین(ع) و مقتله، نوشتة محمد بن سعد مشهور به ابن سعد (۱۶۸ ـ ۲۳۰ق).

سید عبدالعزیز طباطبایی، این مقاله را از بخش چاپ نشدة طبقات الكبیر ابن سعد استخراج و تألیف نمود[۷۵].

۲- مقتل ابی عبد الله الحسین(ع)، نوشتة احمد بن اسحاق یعقوبی معروف به ابن واضح ( ـ ۲۸۴ یا ۲۹۲ یا ۲۹۴ ق).

اثر مهم تاریخی نویسندة تاریخ یعقوبی است. این اثر متأخر از مقتل ابی مخنف است و نویسنده دارای گرایش‏های شیعی بوده است[۷۶]. غیر از الذریعه، دیگران[۷۷] یادی از كتاب مقتل أبی عبدالله حسین(ع) نكرده‏اند. گزارش الذریعه این‏گونه است:

مقتل أبی عبدالله الحسین(ع) را سید مجتبی حسن كامون پوری تحقیق كرد و در هند، ۱۳۷۰ ق به چاپ رسید[۷۸]. گویا كامون پوری (یا كانپوری) آن را به اردو ترجمه و منتشركرده است[۷۹].

به نظر می‏رسد آقای كامون پوری گزارش‏های یعقوبی را از تاریخ یعقوبی گردآوری و تألیف كرده است.

۳. استشهاد الحسین، محمد بن جریر طبری( ـ۳۱۰ق).

آقای السید الجمیلی گزارش طبری را ازكتاب تاریخ الأمم و الملوك گردآوری‏كرده و با تصحیحات جدید با عنوان مزبور به چاپ رسانده است[۸۰]. در ضمیمه، كتاب رأس الحسین ابن تیمیه را نیز آورده است.

جمیلی درمقدمه می‏نویسد: مورخان در هیچ مسئلة تاریخی به اندازة مقتل حسین بن علی (ع) اختلاف ندارند. ابهامات و دروغ‏های فراوان در گزارش این حادثه رخنه كرده است. به همین دلیل، انتشار اخبار اولیه در این‏باره ضروری است.

این كتاب مطابق با مقتل ابی مخنف استخراج شده از تاریخ طبری است .

ابن تیمیه در پاسخ به پرسشی دربارة محلی در قاهره و عسقلان كه به عنوان رأس الحسین، محل زیارت است، این رساله را نوشته است و این اخبار را دروغ می‏داند.

گفتنی است كتابی با عنوان قیام سید الشهداء حسین بن علی(ع) و خونخواهی مختار به كوشش محمد سرور مولائی چاپ شد[۸۱] كه گزارش‏های مربوط به امام را از تاریخ طبری كه توسط ابوعلی محمد بلعمی در نیمة دوم سدة چهارم قمری به فارسی بازگردانده شده، استخراج، بازنویسی و تألیف كرده است.

۴. مقتل الحسین(ع) و قیام المختار، نوشتة ابن اعثم كوفی ( ـ۳۱۴ق/ ۹۲۶م) است كه در انتشارات دار انوار الهدی از كتاب معروف الفتوح استخراج و بازنویسی و منتشر شده است[۸۲].

محمد بن احمد مستوفی هروی نیز بخش مربوط به امام حسین(ع) را زیر عنوان قیام امام حسین(ع) به فارسی ترجمه كرد. این ترجمه به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد منتشر شد[۸۳].

۵. امام حسین در عقد الفرید، نوشتة احمد بن محمد معروف به ابن عبدربه (۲۴۶ ـ ۳۲۸ق).

احمد امین و احمد الزین و ابراهیم ابیاری به استخراج و تألیف این كتاب پرداختند كه در قاهره، ۱۹۴۴ میلادی چاپ شد.

۶. ذكر مقتل الحسین بن علی بن ابیطالب(ع) و من قتل معه من اهل بیته و شیعته، نوشتة علی بن حسین مسعودی ( ـ ۳۴۵ق)

ابو القاسم پاینده بخش مربوط به حسین بن علی(ع) را ازكتاب مروج الذهب و معادن الجوهر برگرفته و به فارسی برگردانده است[۸۴]

۷. مقتل الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی ( ـ ۳۶۲ق).

بخشی از كتاب مقاتل الطالبیین است كه توسط سید مصطفی مرتضی قزوینی استخراج و تألیف شده است.

ابوالفرج آن را در شرح احوال و مصیبت‏ها و مرگ فرزندان ابوطالب نوشته كه از آغاز ظهور اسلام تا سدة چهارم قمری در جنگ‏ها و قیام‏ها جان باخته‏اند. این اثر منبع بسیاری از پژوهش‏های بعدی است.

مقاتل الطالبیین چاپ‏های متعدد به ویژه در عراق و ایران دارد. سید احمد صقر آن را تحقیق و در قاهره، ۱۳۶۸ قمری منتشر كرد.

۸. ترجمة ریحانة رسول الله الإمام الحسین(ع)، نوشتة علی بن حسن بن هبة الله شافعی معروف به ابن عساكر (۴۴۹- ۵۷۱ق).

به كوشش محمد باقر محمودی گزارش‏های مربوط به امام حسین(ع) و كربلا از تاریخ مدینة دمشق گردآوری و همراه با پانوشت‏‌های نقدی و توضیحی ارائه شده است[۸۵].

آقای نجفقلی حبیبی كتاب دیگری با مشخصات ذیل معرفی كرده است كه در برخی ویژگی‏ها با اثر مزبور همانندی دارد[۸۶]:

ترجمة الإمام الحسین (ع) من تاریخ مدینة دمشق، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، محمودی، ۱۳۹۸ ق، ۳۳۹ ص.

در پایان گفتنی است آنچه مسلم است پاره‌های ابهامات و حتی تحریفات در منابع عاشورایی رخنه كرده است. بر پژوهشگران مسلمان فرض است كه با جستجوی وسیع‏تر و گسترده‏تر به زلال سازی این چشمه‏سار پاك بپردازند. برای عنایت به عمق مشكلات در این زمینه به این داوری توجه ‏شود:

اولین گزارشگر قیام حسینی شیعیانی همچون ابو مخنف ( ـ ۱۵۷ق) بوده‏اند. ولی متأسفانه به علت از بین رفتن بیشتر منابع آنان، باید مورخان اهل سنت را نخستین ثبت كنندگان عاشورا دانست. بدیهی است این مورخان با توجه به دیدگاه مذهبی و فردی خویش و نیز با توجه به شرایط زمانی، یعنی دوران حكومت اموی و عباسی و گرایش خاص آنان به تحریف و پنهان سازی آنچه با منافع سیاسی ایشان ناسازگار است، تحریفاتی را در آن حادثه وارد كرده‏اند. از منابعی مانند تاریخ طبری، تاریخ الخلفاء سیوطی، نهایة الإرب نویری، عقد الفرید ابن عبدربه و العبر ابن خلدون گزارش‏ها و نكات مبهمی عرضه كرده‏اند[۸۷].

برای جلوگیری از تحریف در عاشورانگاری لزوماً باید متنی كامل و متقن ارائه كرد. به عبارت دیگر باید سرچشمه را زلال نمود. در تعلیقه بر لؤلؤ و مرجان، سی كتاب تاریخی قابل اتكا برای پژوهشگران عاشورا برشمرده و توصیه شده مشتركات آنها گرفته شود[۸۸]. همة اینها مستلزم نسخه‏شناسی منابع حسینی در سده‏های اول تا ششم و پس از آن ارزیابی مقایسه‏ای منابع است

آرمان هیأت