مقدمه
شهر ایرانی چون از خواب آشفته نوپردازی برمی‌خیزد، دیروزش را بی‌بازگشت و امروزش را بیگانه با هویت خود می‌بیند. اما گریز از این کابوس ممکن نیست. برای حرکت به سوی فردا پذیرفتن اقتضائات امروز و آگاهی از درس‌های دیروز ضروری است. در این میان فعالیت‌های آیینی به عنوان نمود اجتماعی عرصه عمومی مرز دیروز و امروز را در نوردیده‌اند، اما در کالبد امروزین خود را بیگانه حس می‌کنند. اینچنین است که بحران هویت نمود عینی می‌یابد. اینکه معماران و شهرسازان می‌توانند با نگاه به این تحرکات اجتماعی، کالبدی فراخور آن طرح کنند.

۱- ردپای آیین عزاداری در شهرسازی گذشته

۱-۱- شهر:دیروز- امروز
از دیرباز تخمین و تعیین اندازه جمعیت شهر از دغدغه‌های مهم شهرسازان و اندیشمندان غربی بوده‌است: افلاطون جمعیت یک شهر خوب را ۵۰۴ شهروند می‌داند. از نظر او این عدد فاکتوریل هفت است امکان تقسیم به گروه‌های مساوی را ساده می‌کند.ارسطو جمعیت شهر را میان ۱۰۴۰ تا ۲۰ هزار نفر می‌داند.جمعیتی که ضمن خودکفا بودن،ارتباط شخصی شهروندانش را مختل نکند.

رابرت آون(۱۸۵۸- ۱۷۱۷) سوسیالیست تخیلی با اندیشه‌های شهری در قرن ۱۹،شهر را به محلات مربع شکل ۱۱۰۰ نفره در ۴۰۰ تا۶۰۰ هکتار تقسیم می‌کند. بنیامین وارد ریچاردسون(۱۸۹۶-۱۸۲۸) جمعیت ناکجا‌آباد خود«هیژبار» را بالغ بر ۱۰۰ هزار نفر عنوان می‌کند.تونی گارنیه(۱۹۴۸-۱۸۶۹) برای شهر صنعتی خود ۳۵ هزار ساکن متصور است.لوکوربوزیه(۱۹۶۵-۱۸۸۷) «شهر درخشانی» ۳ ملیون نفره پیشنهاد کرد و استروملین ۳۰ هزار نفر در ۱۵کمون ۲۵۰۰ نفر برای شهر نمونه مناسب می‌داند.ابنز هاوارد(۱۹۲۸-۱۸۵۰) هم «باغ شهر» خود را ۳۰ هزار نفره توصیف می‌نماید.

پیرو این تفکر، مفهوم آماری- جمعتی یافتن شهر در ایران نیز برای نخستین بار در سال ۱۳۳۵ با حد‌اقلی ۲۰۰۰ نفره موجودیت یافت.تفکری که امروز هم ادامه دارد و تجدید‌نظر‌های مداوم صورت گرفته در آن حکایت از ناکارآمدی این تعریف امروزین از شهر دارد. در حالی که شهر سنتی ایران مدنیت خود را نه وامدار جمعیت است که شهر دیروز تعریف می‌شود.

۱-۲- محله: دیروز- امروز
اندازه و مقیاس محله هم از مسائلی است که شهرسازان امروز برای تعیین میزان آن در چالش بوده‌اند.«اندیشه محله شهری مسیر پر نشیب و فراز حرفه‌ای را طی کرده‌است. در ربع اول این قرن به عنوان یک واحد تحلیل اجتماعی توسط پیشکسوتان جامعه‌شناسی شهری به کار گرفته می‌شد. نظریه‌پردازان شهرسازی که از مدل‌های ارگانیک خود اطمینان حاصل کرده بودند. تفکر محله را به عنوان بلوک پایه ساختمانی برای شهر انتخاب کرده‌اند اندازه واحد در حد حوزه عملکرد یک مدرسه ابتدایی معمولی تعیین‌شد.بعداً فرضیه اجتماعی این تفکر کاملاً مورد تردید قرار‌گرفت. اما درست پس از اینکه تفکر محله به طور کامل در بالاترین سطح علمی برانداخته‌شد، شعله‌های آن مجدداً در پایین روشن گشت.این تفکر هنوز در طراحی شهری جهان نافذ است».

اما در شهرسازی گذشته یزد،محلات تعریف خود را از مجموعه‌های مرکز محلع می‌گیرند. به طوری که از ۴۳ محله قدیمی یزد که توسلی در سال‌های ۵۴-۱۳۵۰ برای تهیه طرح تفصیلی یزد مطالعه می‌کند،۲۸ مورد(حدود ۶۸%) دارای مجموعه‌های مرکزی‌اند.این محلات با متوسط جمعیت ۱۵۰۰ نفر در مراکز خود،میدانچه،حسینیه،بازارچه و آب‌انبار دارند.

برجسته‌ترین عناصر مرکز محلات یزد میادین هستند؛میادینی که به شکل تقاطع دو راسته،صحن مسجد و به صورت حسینیه تعریف می‌شوند و همانطور که شهر ایرانی تعریفش را از مسجد جامعه می‌گیرد محلات یزد نه با دبستان که با حسینیه و میادین اعلام موجودیت می‌کنند.

۱-۳-میدان: دیروز- امروز
از لحاظ عملکردی، میادین در اروپا به عکس ایران سابقه طولانی دارند.تحلیل‌های ریخت‌شناسانه،مقیاس‌های بزرگ فضا‌های عمومی به کل شهر و مکتوبات به جامانده از شهر‌های قدیم تمدن‌های یونان و روم،مؤید این گفته‌است.

با اعتقاد به ریشه‌داشتن آیین عزاداری در پیش از اسلام به صورت سیاوش‌خوانی،بررسی تاریخ میادین قبل از اسلام حائز اهمیت خواهد‌بود.خصوصاً بسیاری برای حسینیه‌ها که تبلور کالبدی این عزاداری هستند،منشأ پیش از اسلام قائلند؛به طوری که «سرپرستی سایکس» در سفرنامه خود،حتی«کلک» میان حسینیه‌ها را برگرفته از ستون‌ هفت‌ضلعی در مواضع مقدس زرتشتیان می‌داند.

میدان در ایران نخستین بار در دوره سلوکی پیرو تفکر یونانی که اصالت خود را از آن می‌گیرد، به عنوان مرکز تبادلات فرهنگی، تجاری و اداری شکل می‌گیرد.بعد‌ها در زمان ساسانی میدان در ربض و مقابل ردوازه شارستان با عملکرد‌های جدید تعریف می‌شود.

هرچند«اصولاً فضای شهری به صورت میدان‌های عمومی چندان در شهر‌های وجود نداشته‌است» اما «میدان‌های منطقه یزد برجسته‌ترین نمونه‌های فضای شهری‌اند که ریشه در تاریخ شهر‌سازی ایران دارند» و تکایا و حسینیه‌های یزد از برجسته‌ترین نمونه‌هایی به شمارمی‌روند که ترکیب کالبدی آنها حتماً ایرانی است». در مقابل آگورای یونان و فروم رومی،در ایران حسینیه‌های یزد را می‌توان علمدار فضای شهری دانست.

علیرغم آنکه میادین ایران از دیدگاه ریخت‌شناسی،فضایی با خصوصیات متمایز در هر منطقه را شکل نمی‌دهند،«میادین یزد از اسلوب خاصی پیروی می‌کنند و آن ترکیب پلکانی(در نمای حسینیه) است. این ترکیب پلکانی به گونه‌ای مکرر در فضای شهری به کار رفته و فقط در خاک یزد به چشم می‌خورد».
حتی می‌توان از صرف نظر از میدان بی‌شکل چهار نوع دیگر میدان«زوکر» (میدان محصور،میدان تحت تسلط بنای خاص، میدان هسته‌ای و میدان مجموعه‌ای) را در حسینیه یزد نظاره کرد.

اینچنین است که میادین یزد با شمایلی یگانه تمایز ریخ‌شناسانه خود را عیان می‌کنند،اما از بعد عملکردی آنچه حسینیه‌ها را در خور توجه می‌کند خصلت چند عملکردی آن است. در این فض مراسم مذهبی، کار معرکه‌گیری،تعزیه‌خوانی،پرده‌خوانی و مراسم شتر‌کشان عید قربان برگزار می‌شده‌است. گذشته از اینها می‌توان برای حسینیه‌ها کارکرد‌هایی نظیر گره ترافیکی،فضای بازی کودکان، فضای تجمع و برخورد اجتماعی- سیاسی و محل استقرار بازار‌های موقت را نیز برشمرد.

ویژگی‌های منحصر به فرد فوق،حسینیه‌ها را به عنوان جا‌پای محکم آیین‌های عاشورایی در گذشته مطرح می‌کند، اما ایا این آیین هنوز آنچنان صلابت دارد که در شهرسازی محلات معاصر مؤثر واقع شود؟

آرمان هیأت