آرمان هیأت - درباره خاوران‌نامه

خاوران‌نامه چند ویژگی متمایز دارد از جمله این‌که در کارگاه‌های مردمی و خارج از کارگاه‌های درباری کار شده است. دیگر آن‌ که سراینده آن، ابن‌حسام خوسفی بیرجندی، نیز شاعر درباری یا مدح‌گوی حاکمان نبوده. همین دو ویژگی سبب شده که در آن باورهای شیعی عامه، چه در کلام و چه در نقش‌ونگار، دیده شود.

دوران حکومت شاهرخ گورکانی گرچه دوره درخشانی برای شعر فارسی نیست اما شعر مذهبی شیعیان رشد و گسترشِ چشمگیری یافت؛ شاه نعمت‌الله ولی، لطف‌الله نیشابوری، کاتبی ترشیزی و شمس‌الدین محمد بن احسام‌الدین-مشهور به ابن‌حسام خوسفی بیرجندی(قهستانی)- در این دوره می‌زیستند. و در این زمان بود که اشعاری که در ستایش امامان سروده می‌شد، بنیان و اساسی استوار یافت. مهم‌ترین مضامین شعرهای مذهبی این دوره حمد پروردگار، ذکر وحدت و عظمت وی، ستایش پیامبر(ص)، ثنای امامان(ع) و به‌ویژه امام علی(ع)، مناجات، استغفار، رثای امامان(ع) و به‌ویژه امام حسین(ع) و واقعه کربلا است.

شمس‌الدین محمد بن حسام‌الدین حسن در قصبه خسف—در چهل کیلومتری بیرجند— در سال ۷۸۲ یا ۷۸۳ ه‍.ق به دنیا آمد. وی مردی آزاده و وارسته بود و با کشاورزی زندگانی را می‌گذراند، از این رو به مدح فرمانروایان و حاکمان نپرداخت. دیوان اشعار وی شامل قصاید، غزلیات، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند و انواع دیگر نظم است اما نامی‌ترین اثر وی، که برای او عنوان «فردوسی ثانی» را آورده، «خاوران‌نامه» است.

خاوران‌نامه داستان جنگ‌ها، دلاوری‌های امام علی(ع) و یاران آن حضرت، مانند مالک‌اشتر، ابوالمحجن، عمرو بن معدی کرب و عمرو بن امیه، برای گسترش و ترویج اسلام با پادشاهان کافر و بت‌پرست مانند قباد، شاه خاوران، طهماس‌شاه و صلصال‌شاه است.

خاوران‌نامه را ابن‌حسام در ۲۲ هزار و ۵۰۰ بیت و در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف، همان بحر شاهنامة فردوسی، سروده است و منبع وی در سرودن این کتاب، «رموز حمزه» و کتاب‌هایی مانند آن است. البته ابن‌حسام در مقدمه کتاب می‌گوید که منبع او کتابی به زبان تازی بوده و در سال ۸۳۰ سرودن کتاب پایان یافته است:
چو بر سال هشتصد بیافزود سی شد این نامه تازیان پارسی

در این کتاب بسیاری از باورهای رایج مردم آن دوران مانند نبرد با موجودات افسانه‌ای، دیو، پیل‌گوش، اژدها، نهنگ اژدهاوار، دیو دریایی، دیوسار، دیو شیرسوار، گوساله سامری یا گشودن صندوق عجایب، برکندن میل از چاه، تعظیم شیر در برابر حضرت دیده می‌شود. این‌گونه آثار هدفشان ارائه روایات حماسی برای تحکیم ایمان مردم بود و برداشت مردم آن زمان این بود که حضرت، نماد نیکی است و این موجودات افسانه‌ای نماد بدی و شر پس پیروزی حضرت در نبرد با ایشان پیروزی نیکان بر بدان یا پیروزی نمایندگان الاهی بر نمایندگان شیاطین است.

در روند تبدیل روایت تاریخی به حماسه، به‌ویژه جایی که پای عوام هم در میان باشد، دگرگونی‌ها و افزوده‌هایی دیده می‌شود، این امر در مورد همه حماسه‌هایی که از تاریخ برگرفته شده‌اند دیده شده است. در این مورد هم به‌جز موجودات افسانه‌ای، مواردی هم مانند نسبت دادن ماجراهایی که برای دیگر پهلوانان ایرانی رخ داده، دیده می‌شود. برای نمونه اسب حضرت، که دُلدُل نام دارد، در نبرد با شیر پیروز می‌شود.

این داستان بخشی هفت‌خوان رستم است که رخش دیوی را که به شکل شیر به رستم خفته حمله می‌خواهد بَرَد، می‌کشد. یا در بخشی دیگری حضرت در پی اسبش به سرزمین بیگانه و دشمن می‌رد که یادآور گم‌شدن رخش و رفتن رستم به کابلستان است. در جایی دیگر حضرت در غار ظلمت با دیوان و جادوان می‌جنگد که نظیر آن را درباره رستم در شاهنامه داریم.

ابن‌حسام در سال ۸۷۵ و در ۹۲ سالگی درگذشت. اما نسخة مصوّر این کتاب، که بیش‌تر تصویرهای آن نیز در دسترس است، در سال‌های ۸۸۱ تا ۸۹۲ هجری قمری در شیراز و به دست نگارگری به نام فرهاد تصویر شده است. به عبارت دیگر کتابت و مصورسازی آن حدود ۱۰ سال طول کشیده است.

پس از تسلط ترکمنان بر شیراز در سده نهم سبک کتاب‌آرایی غیردرباری این شهر دگرگونی یافت. این سبک ویژگی‌هایی چون طراحی و ترکیب‌بندی بی‌پیرایه، منظر و عناصر معماری ساده و یکنواخت، زمینه یا کم‌رنگ بوده و با نظم هندسی بوته‌های گیاه و علف را نشان می‌دهد یا سبز سیر بود و با دسته‌های بزرگ گیاه که به رنگ زرد نمایش داده شده است، پیکره‌ها چهارشانه، کوتاه‌قد، سر بزرگ و صورت‌گرد با ابروهای کمانی پهن و بینی و دهان بسیار کوچک داشت.

این شیوه برای تولید انبوه نسخه‌ها مناسب بود و از همین رو از آن با نام سبک تجارتی شیراز نیز یاد می‌شود. با این حال این نسخه‌ها از نظر فراهم‌سازی تصویر کارآمد و روشن و گویای موضوع هیچ‌کم‌وکاستی ندارند. پژوهشگران فرهاد را بنیان‌گذار این سبک می‌دانند چرا که این کتاب ترکیب‌بندهای نومایه و متفاوتی دارد که مهارت طراحی و خیال‌پردازی زایندة فرهاد را نشان می‌دهند.

سبک مشخص شیراز در سده نهم ه‍.ق مشخصه‌هایی چون قرینه‌سازی، رنگ‌های درخشان، افق رفیع در منظره‌ها، ابرهای پیچان، قلم‌گیری صخره‌ها به شکل دندانه‌ای داشت. نگارگران گمنام شیرازی نظام قانومندی برای ترکیب‌بندی و پیوند عناصر نوشتاری و تصویری پدید آوردند.

این نظام به این شکل بود که ابیات در کتیبه‌های چهارتایی یا دوتایی در بالا و پایین تصویر جای می‌گیرند و فضایی را برای عناصر تصویری به وجود می‌آوردند که به پیروی از اندازه عرضی هر کتیبه و به کمک محورهای نامریی عمودی به بخش‌های دارای تناسب تقسیم می‌شود. بخش میانی یا فضای درونی محدوده نمایش قهرمان تصویر یا ماجرای اصلی و عناصر فرعی در بخش‌های کناری راست و چپ است.

شیوه مجلس‌آرایی و کشیدن درختان سرو و گیاهان نواحی گرمسیری و ترسیم جانوران دریایی مانند نهنگ و ماهی‌ها، نمای کشتی‌ها و کرانه‌ها این گمان را برمی‌انگیزاند که نقاش به دریاکنار نزدیک بوده است، از سوی دیگر، نقش‌ونگار روی کشتی‌ها، اسلیمی‌های گل‌اناری و کلاه‌ها، درویشی و بلند و نمدی در عیار شیوه شیرازی و ابرها، چین‌دامنی و تزیینات چادرها همه شیوه این مکتب بوده است.

شیوه تذهیب و تشعیر صفحات اول و آخر کتاب، نقش پرآذین تاج‌های کیانی و رگه‌های مارپیچی ظروف ساسانی و شیوه‌های ختایی و اسلیمی و نقش‌ونگار در و دیوار ساختمان‌ها، چهره‌ها و پوشش زنانه و قوس‌های تاق‌ها نشان از شهر شیراز و شیرازیان دارد.

ابن‌حسام خوسفی بیرجندی، محمد بن حسام‌الدین. ۱۳۸۱. خاوران‌نامه: شاهکاری از ادبیات و هنر نقاشی ایران(قرن نهم‌ هجری)
نگاره‌ها و تذهیب‌های فرهاد نقاش. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی کشور و کاخ گلستان
پاکباز، رویین. ۱۳۷۸. دایرة‌المعارف هنر(نقاشی، پیکره‌سازی و گرافیک). تهران: فرهنگ‌معاصر.
پاکباز، رویین. ۱۳۷۹. نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: نشر نارستان.
عدل، شهریار. ۱۳۷۹. هنر و جامعه در جهان ایرانی. ترجمه و ویرایش زیر نظر احسان اشراقی و شهریار عدل. تهران: توس.