آرمان هیأت - معرفت زیارت ۱۲ //جامعه‌شناسي زيارت

فاطمه بطیار: زیارت مراقد مطهر معصومین گامی در مسیر تزکیه زایر است. این دیدارها، مقدمه قرب معنوی است. زمینه را برای همسو شدن با آن انسان‌های والا و اسوه‌های کمال فراهم می‌سازد. اماکن زیارتی مهم در شاخه شیعه دین اسلام، مکه، آرامگاه پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه (ع) از جمله عتبات عالیات در عراق و آرامگاه امام رضا (ع) در مشهد است.

زیارت در معنی مذهبی به یک سفر طولانی به منظور انجام دستور مذهبی گفته می‌شود. زیارت اکثراً برای انجام یک کردار یا فریضه دینی و به اماکن مذهبی انجام می‌گیرد، اماکنی که برای پیروان آن دین مقدس به شمار می‌آیند.

پدیده زیارت کمابیش در بیشتر دین‌های جهان وجود دارد. زیارتگاه‌ها، محیط‌هایی پاک است که صداقت و کمال را به یاد می‌آورد و بازدارنده از رذایل اخلاقی و افزاینده فضایل است. هر چه میزان خداشناسی، پیغمبرشناسی و ولی‌شناسی بیشتر باشد، به همان اندازه نصیب زایر از برکات این قبور نورانی و مزارهای متبرک بیشتر خواهد بود.

مقدمه

زیارت، خود را با الگو سنجیدن است. زایر هر که باشد، زیارت، هرگاه که انجام شود... مزار در هر جا و هر سرزمین که باشد، کانونی برای رشد معنویات و زمینه‌ای برای رشد ارزش‌های الهی در انسان‌هاست، چه زیارت خانه‌ خدا باشد، چه زیارت مرقد رسول‌الله، چه زیارت قبور اولیای دین و مدفونین مظلوم بقیع و چه شهدای احد، مدفونین قبرستان ابوطالب (در مکه) و به خاک آرمیدگان در شهرهای مختلف و زیارتگاه‌های دور و نزدیک، مشهور و گمنام.

اینها همه، دل و جان را روشن ساخته و امید می‌بخشند، حتی زیارت قبور مؤمنان و صالحان نیز انسان را به یاد آخرت و صلاح می‌اندازد و یاد خدا را در دل‌ها بیدار می‌سازد. از قبول اولیا‌الله، نور معرفت و هدایت می‌درخشد.

مکان‌های مقدس و مذهبی، انسان را به خدا نزدیک می‌کند و حالت خضوع و آرامش ایجاد کرده، زوج را سرشار از خلوص، دل را پر از امید، جان را لبریز از صفا و عشق می‌سازد.(۱)

همت زایر در این مکان‌های مقدس باید توجه به این موارد باشد:
استفاده هر چه بیشتر از فضای پرنور این مکان مقدس با استغفار و طلب آمرزش و دعا برای خود و برادران دینی و قرائت قرآن کریم و خواندن دعاها و زیارت‌های وارد از ائمه (ع) مانند زیارت جامعه و زیارت امین‌الله و دعای عالیـ‹المضامین و دعای مکارم‌الأخلاق و مناجات خمسه عشر امام سجاد (ع).(۲)

نگاه به دیدگاه جامع زیارت

۱. سلام، ۲. شهادت، ۳. توسل. هر یک از این محورها، مضامین بلندی دارد در «معنا و محتوا»؛
«سلام»، معرفت، محبت و اطاعت پاکان را صلا می‌زند و تولای آنان را بازخوانی می‌کند. انسان با بیان سلام‌های خود مانند «السلام علیک یا سبیل‌الله الذی من سلک غیره هلک»، مهر و عشق خود را به تنها راه اظهار می‌کند و به راه می‌افتد.

«شهادت»، حضور یافتن در ساحت «معرفت»، «محبت» و «اطاعت» و بار یافتن در ساحل «تولای پاکان و پاکی‌ها» است. این حضور و گواهی، در گلزار سخن و کلام و دامنه سرسبز بیان، جلوه می‌کند و زیبایی‌ها را در «أشهد أنّ بولایتک تقبل الأعمال و...»، این‌گونه به تماشا می‌گذارد.

با توسل به قامت بلند تنها راه، روح خود را به سوی دشت و دمن پاكان روانه می‌سازد و زمینه‌های درخواست و اجابت آن را از معبود خود فراهم می‌كند و این‌سان ناله و نجوا سر می‌دهد: «و أتوسل بك و... و أسئله... أن تجعل لی كثر›ً فی ظهورك و رجعـ‹ً فی أیامك لأبلغ من طاعتك و مرادی» و «اللّهم أنصره نصراً عزیزاً و أفتح له فتحاً یسیراً» و ظهور، نصرت، فتح و... را برای تنها راه از خدا، دعا و طلب می‌كند.

جامعه‌شناسی زیارت (۳)

پیش از آنكه مقصود از اصطلاح «جامعه‌شناسی زیارت» را توضیح دهیم، ابتدا هر یك از دو واژه «جامعه‌شناسی» و «زیارت» را تعریف می‌كنیم تا مدخل بحث فراهم آید و از ابهامات احتمالی آن بكاهد.

«جامعه‌شناسی» را می‌توان علم شناخت زندگی اجتماعی، گروه‌ها و جوامع انسانی تلقی کرد؛(۴) یعنی هنگامی كه گروه‌ها، قشرها و طبقات بزرگ و كوچك یك جامعه را به طور نظام‌مند مطالعه می‌كنیم، در واقع، به جامعه‌شناسی آن جامعه پرداخته‌ایم. در این زمینه، نیازهای اساسی آنها و راه‌های جمعی را كه آنها به برآورده ساختن نیازهای خود می‌پردازند، مورد توجه قرار می‌دهیم و اعمال و رفتار و كنش‌های جمعی الگودار آنها را مطالعه می‌كنیم. حال فرقی نمی‌كند كه كل واقعیت اجتماعی یا جامعه كل را مورد بررسی قرار دهیم (جامعه‌شناسی كلان) یا تنها یك گروه، یك فرقه، یك اقلیت قومی و مذهبی را تحقیق کنیم (جامعه‌شناسی خرد).

اما «زیارت» اگر چه در اصل، به معنای قصد كردن و ملاقات کردن است، (۵) ولی در معنای اصطلاحی متداول آن، به هرگونه دیدار و ملاقاتی زیارت اطلاق نمی‌شود؛ بلكه زیارت ملاقات با اشخاص و دیدار از اماكنی است كه از نظر زیارت‌كنندگان دارای احترام، شرافت، برتری و خارق‌العادگی هستند. همین مفهوم را نیز می‌توان در متون دینی مشاهده کرد؛ مثلاً در متون دینی به ما تأكید می‌شود كه به زیارت عالمان دین برویم (۶) یا خانه خدا و قبر شریف پیغمبر (ص) و قبور شریف امامان شیعه (ع) را زیارت كنیم. (۷) بدین روی، افراد به زیارت چهره‌های علمی و معنوی می‌روند یا زایر اماكن عالیه و مشاهد مشرفه می‌شوند تا از اعتبار، قدسیت، فضیلت، معنا و روحانیتی كه در شخص یا مكان مزبور وجود دارد، بهره‌مند شوند.

حال با این توضیح، هنگامی كه اصطلاح «جامعه‌شناسی زیارت» را به كار می‌بریم، مقصود عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهای گروهی، جمعی و جامعه‌ای است كه عرفاً به عنوان عمل «زیارتی» (۸) نامیده می‌شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار یك گروه كوچك، كه به زیارت امامزاده روستای خود می‌رود «جامعه‌شناسی زیارت» است، مطالعه جامعه‌شناسانه اعمال یك جمع چند هزار نفری كه به زیارت امام رضا (ع) می‌روند هم «جامعه‌شناسی زیارت» است؛ همچنین مطالعه حالات، حركات و سكنات و رویه و رفتار یك جمع چند میلیونی كه سالانه به زیارت خانه خدا مشرف می‌شوند نیز «جامعه‌شناسی زیارت» است. در این زمینه، كوچكی یا بزرگی عرصه عمل اجتماعی و مطالعه آن، تفاوتی در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پدید نمی‌آورد، هر چند ممكن است تفاوت‌های عمقی را برای یك جامعه‌شناس ظاهر سازد.

همین معنا را با عبارت دیگری نیز می‌توان توضیح داد. هنگامی كه پدیده زیارت را چه در قالب زیارت یك گروه كوچك یا در قالب یك جمع بسیار بزرگ با راه‌ها و روش‌های جامعه‌شناسانه مورد تحقیق قرار می‌دهیم، در واقع، به جامعه‌شناسی زیارت مبادرت ورزیده‌ایم. پس «جامعه‌شناسی زیارت» عبارت از شاخه‌ای یا حوزه‌ای از جامعه‌شناسی است كه به رفتار زیارتی جمع (به عنوان یك كنش جمعی و اجتماعی) می‌پردازد. در عین حال، از آنجا كه زیارت مشاهد مشرفه و اماكن مذهبی خود یك عمل دینی است، جامعه‌شناسی زیارت در واقع، عرصه‌ای خاص از جامعه‌شناسی دین را تشكیل می‌دهد و در زیرمجموعه‌های آن قرار می‌گیرد.

به هر تقدیر، آنچه تاكنون گفته شد در واقع، شرحی متداول و متعارف و در عین حال، «آكادمیك» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه‌شناسی از اصطلاح جامعه‌شناسی زیارت است؛ ولی این اصطلاح را می‌توان به شیوه‌ای گسترده‌تر و عمیق‌تر نیز توضیح داد و آن هنگامی است كه در مطالعه پدیده زیارت، از ایده‌ای كه جامعه‌شناس معروف معاصر سی رایت میلز در اثر بدیع خود به نام تخیل جامعه‌شناسانه (۹) پیشنهاد كرده استفاده كنیم. آنتونی گیدنز یكی از برجسته‌ترین جامعه‌شناسان حاضر نیز در كتاب جامعه‌شناسی خود، این ایده را بسط داده و به طور نمونه در مطالعه عمقی خود درباره «قهوه» به كار گرفته است. (۱۰)

تخیل جامعه‌شناسانه به معنای فاصله گرفتن از شیوه متداول تفكر و اندیشیدن و دور ساختن اندیشه از جریان‌های عادی زندگی روزانه، برای از نو نگریستن به آنهاست. حال اگر بخواهیم تخیل خلاق جامعه‌شناسانه را در مطالعه پدیده «زیارت» به كار گیریم، باید زیارت را نه تنها در رابطه با زایران، بلكه در شبكه وسیعی از روابط اجتماعی انسان‌هایی كه به نحوی درگیر پدیده زیارت‌اند، مورد مطالعه قرار دهیم. در این صورت، همه آنها كه در تعامل مشترك با یكدیگر قرار می‌گیرند تا زیارت جمع شكل گیرد، در محدوده تحقیق و بررسی ما قرار می‌گیرند.

به توضیح بیشتر، جامعه برای انجام زیارت (در سطح كلان)، كارهای متعدد و متنوعی را تدارك دیده است، طیف وسیعی از نقش‌هایی را پدید می‌آورد كه همگی در تحقق زیارت، سهیم هستند، به‌گونه‌ای‌كه بدون این كارها و بدون ایفای این نقش‌ها، زیارت جمعی تحقق نمی‌یابد. از این‌رو، جامعه‌شناسی زیارت با استفاده از این اندیشه خلاق، كه از سی رایت میلز فرا گرفته، پدیده زیارت -مثلاً، زیارت حضرت امام رضا (ع)- را تنها در سطح زیارت‌كنندگانی كه به راحتی قابل مشاهده‌اند، محصور نمی‌بیند، بلكه مجموعه‌ای از ارتباطات و پیوستگی متقابلی را مورد ملاحظه قرار می‌دهد كه می‌تواند به صورت ذیل دسته‌بندی شود:

۱. در بدو امر، مجموعه انسان‌های بزرگ و كوچك، پیر و جوان، زن و مردی قرار دارند كه عرفاً به عنوان «زوار» یا «زایران» نامیده می‌شوند.

۲. سپس دسته‌ای از انسان‌هایی كه به كار ساختن، بازسازی، تعمیر و مرمت قبر و ضریح و حرم و بنای لازم برای زیارت جمع مشغول‌اند.

۳. دسته‌ای از افرادی كه به آماده‌سازی فضای زیارتی مشغول‌اند؛ مثلاً، نور، سرما، گرما، تهویه، نظافت زیارتگاه و امثال آن را آماده می‌كنند.

۴. دسته‌ای از انسان‌هایی كه به خدمات‌رسانی به زایران اشتغال دارند؛ آنها را به حرم راهنمایی می‌كنند، به هدایت گم‌شدگان می‌پردازند، نذورات و هدایا را دریافت می‌كنند، هدایایی به زایران می‌دهند، برای زایران زیارت‌نامه و روضه می‌خوانند، برای آنها مراسم سخنرانی برپا می‌كنند و ده‌ها كار دیگر شبیه این انجام می‌دهند.

۵. دسته وسیعی از كارها و شغل‌ها كه به آماده‌سازی غذای زیارت‌كنندگان می‌پردازند؛ مواد خام می‌آورند، پخت و پز می‌كنند و معمولاً به طور مجانی بین زایران توزیع می‌كنند یا به آنها می‌فروشند.

۶. بسیاری از كارها و شغل‌ها برای تأمین سرپناه زایران شكل می‌گیرد؛ مجموعه‌ای از هتل‌ها، مسافرخانه‌ها، خانه‌های اجاره‌ای، چادرها، حسینیه‌ها، زایرسراها و نظایر آنكه هزاران نفر را به یكدیگر مربوط می‌سازد.

۷. دسته‌ای از افراد كه به تأمین پاركینگ برای اتومبیل زایران مشغول‌اند.

۸. گروهی كه برای زایران، قرآن و دعا و زیارت‌نامه چاپ می‌كنند و دسته‌ای كه آنها را به فروش می‌رسانند.

۹. دسته‌ای كه برای زایران سوغات تدارك می‌بینند؛ آنهایی كه مهر و تسبیح و نبات و نقل و نخود و كشمش و پرچم و انگشتر و عطر تولید می‌كنند و كسانی كه آنها را به فروش می‌رسانند.

۱۰. دسته‌ای كه به امر بیماری و ناخوشی زایران می‌پردازند و بیمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه می‌دارند.

۱۱. گروهی كه برای پركردن ساعات خالی زایران و سرگرمی آنها، كارهایی را در نظر می‌گیرند و اماكن و برنامه‌های تفریحی، موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و امثال آن را می‌چرخانند.

۱۲. دسته‌ای كه وسایل سفر را مهیا می‌كنند و به امر ایاب و ذهاب و جابه‌جایی زایران از اطراف و اكناف كشور و گاه بیرون از كشور در سطحی بین المللی اشتغال دارند. انواع وسایل نقلیه (اتوبوس، قطار، هواپیما و اتومبیل شخصی) و درصد افرادی كه از آنها استفاده می‌كنند نیز مورد ملاحظه قرار می‌گیرند.

و ده‌ها مورد كارهایی از این قبیل. پس ملاحظه می‌كنید كه شبكه بسیار وسیع و گسترده‌ای از عمل جمعی و تعامل گروهی در شكل‌گیری پدیده «زیارت» وارد عرصه می‌شوند كه ذهن خلاق و چشم تیزبین جامعه‌شناس باید به دقت آنها را ملاحظه و محاسبه کند تا بتواند شناخت دقیق و جامعی از آن به دست آورد.

با این حساب، می‌توان حدس زد كه اگر به طور مثال، سالانه سه میلیون نفر به زیارت مشهدالرضا (ع) می‌روند، احتمالاً ۳۰ میلیون انسان به نحوی از انحا در شكل‌گیری این امر دخیل بوده، بافت ارتباطی فوق‌العاده عظیمی از عمل و عكس‌العمل، كنش و واكنش، نقش‌ها و وظیفه‌ها را پدید می‌آورند كه جامعه‌شناسی زیارت از بررسی و توصیف و تفسیر و تبیین آنها ظاهر می‌شود.

نكته‌ای را كه در اینجا باید متذكر شویم این است كه تمامی شبكه ارتباطی وسیعی كه در سطور فوق به آنها اشاره شد، در حول یك كانون نمادین یك حرم، یك زیارتگاه (مثلاً، حرم حضرت رضا (ع)) شكل گرفته و تداوم می‌یابد كه جزءجزء آن مكان برای شبكه ارتباطی مذكور محترم و مكرم بوده، ایجاد حالات معنوی و طراوت روحی می‌كند.

با این توضیح، اكنون تخیل جامعه‌شناسانه بهتر شناخته شد و دید وسیع و نگرش جامع‌الاطراف ناشی از آن به طور خرد و ریز بیان شد. در واقع، پس از فراغت از این مرحله از بررسی و توصیف است كه به مرحله دیگر -یعنی تفسیر یا تبیین عمل جمعی زیارت- وارد می‌شویم و از خود می‌پرسیم كه چرا و به چه خاطر، چنین جمع وسیعی از انسان‌ها به چنین كاری، كه «زیارت» نامیده می‌شود، اقدام كرده، همواره آن را تكرار می‌كنند. آنها چه هدف یا چه اهدافی را از عملشان منظور می‌دارند و زیارت چه كاركردی برای آنها دارد و چه نیازی از نیازهای انسانی، روانی و اجتماعی آنها را برآورده می‌سازد.

در پاسخ بدین سؤال، در ابتدا به حدس می‌پردازیم: meaningsguessing at (طرح فرضیه) و عامل یا عواملی را كه از نظر ما قادر است عمل زیارت را توجیه و تفسیر کند، نامزد می‌كنیم (مثلاً معناخواهی، معنویت‌جویی) و سپس به ارزیابی آن پرداخته، توانایی، استحكام و جامعیت و اعتبار آن را مجدداً بازبینی می‌كنیم: assessing the guesses (ارزیابی فرضیه) و سرانجام، تفسیری از عمل زیارت ارائه می‌دهیم: drawing explanatory conclusions (ارائه نظریه) كه در واقع، دیدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمینه چرایی و چگونگی پدیده «زیارت» را بازگو می‌كند.

جامعه‌شناسی امامزادگان در ایران

هر كدام از ما در اطراف محل زندگی خود با زیارتگاه امامزادگان زیادی مواجه شده‌ایم. اگر به مسافرتی نیز برویم در مسیر راه، ده‌ها امامزاده مشاهده می‌كنیم. در مسیرهای صعب، بالای كوه، در روستاهای كوچك و بسیاری جاهای باور نكردنی، مقبره‌هایی به نام امامزاده مشاهده كرده‌ام.

این مكان‌ها كه اكثراً مقبره فرزندان و نوادگان ائمه معصومین (ع) است، كاركرد و نقش فراوانی در زندگی اجتماعی ما ایرانیان ایفا كرده‌اند. در اكثر روستاها، در كنار امامزاده، قبرستان روستا نیز بنا شده است. فعالیت‌های جمعی روستا، اعیاد و عزادارای‌ها، خصوصاً عزاداری روز عاشورا از امامزاده آغاز می‌شود یا در آن پایان می‌یابد. مسافران و گذری‌ها نیز معمولاً از امكانات امامزاده استفاده می‌كنند. بسیاری از مریض‌ها، حاجتمندان و... برای امامزاده نذر و نیاز می‌كنند و حاجات خویش را از طریق امامزاده از خداوند طلب می‌كنند. در یك كلام امامزاده‌ها هویت خاصی به مذهب شیعه و پیروان آن داده‌اند كه در هیچ جامعه‌ای یافت نمی‌شود. وقایع تاریخی و سیاسی و اجتماعی خاص، كتاب‌ها، فیلم‌ها، داستان‌ها و مقالات مختلفی بر این مبنا شكل گرفت. (۱۱)

نتیجه‌گیری

زیارت، یك عمل تكراری و بی‌روح نیست. زایر، نباید به ظواهر، شكل‌ها، ساختمان‌ها، در و دیوار و نور و رواق بنگرد و از عظمت و معنویت معصومین غافل شود. سختی سفر جهت زیارت ائمه اطهار باعث دیدار ائمه از زایر در قیامت و كاهش گناهان او می‌شود. از دیدگاه سنت اسلامی، زیارت مؤمن در هر دو حال حیات و مرگ ثواب و اجر فراوان دارد، به ویژه اگر او، امام و پیشوای مؤمنان باشد.

به علاوه زیارت قبور انبیا و اوصیای آنان ترویج شعایر دین و زنده نگاه داشتن آیین و جاودانگی نام ایشان و توجه دادن دل‌ها به سویشان و تشویق و ترغیب مردم به پیروی از مرام و دینشان می‌باشد و این كاری است كه همه عقلای جهان آن را می‌پسندند و هر قوم در احیای آثار بزرگانشان و زنده نگاه داشتن نام و نشانشان و رواج دادن مرامشان می‌كوشند.

آری، دیدار مزار پیغمبر (ص) و ائمه اطهار (ع) تعظیم و بزرگداشت شعایر دینی است و تعظیم شعایر الهی از نشانه‌های تقوای دل‌هاست.

هنگام تشرف به آستان رفیع ائمه (ع) و فرزندانشان از انجام كارهایی كه باعث سوءاستفاده دشمنان دین می‌شود، خودداری کنیم، مثل سجده كردن هنگام مشاهده ضریح و قبر منور، چرا كه این قبیل اعمال نه مورد رضای خداست و نه صاحب این بارگاه نورانی آن را می‌پسندد؛ بلكه موجب تهمت افترای دشمنان شیعه به پیروان مكتب حیاتبخش اهل بیت (ع) می‌شود.

بانوان و خواهران مسلمان، هنگام شرفیابی به محضر اولیای دین، باید رعایت حجاب كامل را کرده و از پوشیدن لباس‌های بدن نما و زیارت با چهره‌ای نامناسب یا خلاف شئون اسلامی خودداری کنند و حرمت آن حریم مقدس الهی را حفظ كنند، كه در غیر این صورت زیارت آنها خودنمایی و سیاحتی بیش نخواهد بود و نه تنها از فضیلت و پاداش برخوردار نخواهند شد، بلكه برای خود عذابی دردناك تدارك خواهند دید.
برای مطالعه بیشتر درباره «معرفت زیارت» می توانید به پرونده ویژه خیمه مراجعه کنید.

فهرست منابع

۱. المفردات، راغب اصفهانی.
۲. المصباح المنیر، فیومی.
۳. اصول كافی، محمدبن یعقوب كلینی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۸۸ق.
۴. الحیا›، محمدرضا حكیمی و...، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۰.
۵. زیار› العلماء؛ الجلوس عندالعلماء.
۶. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
۷. بینش جامعه‌شناختی؛ نقدی بر جامعه‌شناسی آمریكایی، سی. رایت میلز، ترجمه عبدالمعبود انصاری، شركت سهامی انتشار، ۱۳۶۰.
۸. http : //aftab. ir
۹. www. masoumeh. com/far/page. php?page=۲ & id۱
۱۰. http : // www. hawzah. net/Per/Magazine/MR/۰۴۵/mr۰۴۵۰۹. asp
۱۱. polity Giddens, Anthony, Sociology
۱۲. Mills, C. Wright The Sociological ( ۱۹۷۰. Penguim ) Imagination
۱۳. Giddens, Anthony, Op. cit,p
۱۴. http : //khodayeman. blogfa. com/post-۱۳. aspx